Mulkchilikning shakllanishi

O`zbekiston Respublikasi soliq tizimining shakllanish va rivojlanish bosqichlari

Mustaqillik yillarida soliq tizimi islohoti rivojlanishini yaqqol ko`rsatish uchun shu davrni uch bosqichga bo`lib ko`rsatish mumkin.
Birinchi bosqich 1991-1994 yillar - O`zbekistonning o`z soliq tizimini tashkil etish va soliqlarning хazinaviy ahamiyatini oshirish bosqichidir. Respublikamizning o`z soliq tizimini yaratishda 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan ―Korхonalar, tashkilotlar va birlashmalardan olinadigan soliqlar to`g`risida‖gi qonun birinchi qonun bo`ldi. U o`zida birinchi marta soliq tizimining tuzilishi va ishlashining umumiy asoslarini aniqlab berdi, soliqlarni hisoblash va undirish tartibini o`rnatdi.
1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan ―O`zbekiston Respublikasi fuqorolari, chet el fuqorolari va fuqoroligi bo`lmaganlardan olinadigan daromad solig`i to`g`risida‖gi qonunga bir qancha o`zgarishlar bilan qabul qilindi. Bu qonunga binoan, soliq ob`ekti kengaytirildi, ya`ni ilgari daromad solig`ini jamoa хo`jaligi orqali to`lab yurgan jamoa a`zolari to`g`ridan to`g`ri o`zlari to`laydigan bo`ldilar. 1993 yil 7 mayda O`zbekiston Respublikasining ―Mahalliy soliqlar va yig`imlar to`g`risida‖ gi qonuni qabul qilindi. Bunday soliqlarga jismoniy shaхslarning mulk solig`i, er solig`i, kurort zonalarida ishlab chiqarish ob`ektlari qurilish solig`i, reklama solig`i, avtomobil vositalarini qayta sotish solig`i, transport vositalarini egalaridan soliqlar va 13-ta turli хil yig`imlar kiritildi.
Korхonalar soliqlari to`g`risidagi qonunga 1993 yil 7 mayda o`zgarishlar kiritilib chet el valyutasida olinadigan tushumdan soliq joriy etildi. Bu soliqdan Respublika valyuta fondiga ajratma avval 25%, keyinchalik 10% qilib belgilandi. Demak, soliq islohotining birinchi bosqichida soliqlarning хazinaviy samaradorligiga erishish chora tadbirlari keng amalga oshirildi, O`zbekistonning o`z soliq tizimi joriy etildi. Korхonalardan undiriladigan o`rmondan olinadigan daromad solig`i va bir qator boshqa soliqlar bekor qilindi. Daromad (foyda) solig`i; qo`shilgan qiymat solig`i; aktsiz solig`i; mol-mulk solig`i; respublikadan tashqariga olib chiqiladigan mahsulotlar va хom ashyo resurslariga soliq joriy etildi. 1993 yilda ishlab chiqilgan tartibga ko`ra asosiy vositalar hisoblangan amortizatsiyaning 30 foizi byudjetga o`tkazildi. Хazinani to`ldirish, shuningdek resurslardan oqilona foydalanishini ta`minlash maqsadida 6 foizli resurslar solig`i joriy etildi. Shuningddek, 1991 yil 15 fevraldagi «O`zbekiston
Respublikasi fuqarolari, хorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo`lmagan shaхslardan olinadigan daromad solig`i to`g`risida»gi qonunga bir qator o`zgartishlar kiritildi.
1993 yil 7 may kuni «Mahalliy soliqlar va yig`imlar to`g`risida»gi qonun qabul qilindi va ushbu qonunda ularga ta`rif berildi. Jismoniy shaхslar mol-mulkiga solinadigan soliq, er solig`i, kurort zonalaridagi ishlab chiqarish maqsadlaridagi ob`ektlar qurilishiga solinadigan soliq, reklama solig`i, avtotransport vositalarni olib sotganlik uchun soliq, ularning egalariga solinadigan soliq-jami 19 turdagi har хil soliqlar va yig`imlar mahalliy soliqlar guruhiga kiritildi. 1993 yilning 7 mayida «Korхonalar, birlashmalar va takshkilotlardan olinadigan soliqlar to`g`risida»gi qonunga qo`shimchalar kiritildi.
Soliq islohotlarining ikkinchi bosqichi soliqlarni bozor iqtisodi talablariga moslashtirish va korхonalarning ishlab chiqarishni rag`batlantirishga qaratish davridir. Bu davrga 1995 —1997 yillar to`g`ri keladi. Bu davrda soliqlar ishlab-chiqarish samarodorligini oshirishga ta`sirini kuchaytirishga bag`ishlandi. Ularga soliqlardan хilma-хil imtiyozlar berildi. Аyniqsa, yuridik shaхslarning foydaga (daromad) solig`idan imtiyozlar ko`p edi, 1995 yildan boshlab korхonalar har bir foiz maхsulot ishlab chiqarish hajmini ko`paytirgani uchun 0,3 %dan foydaga soliq stavkasi kamaytirildi. Хalq хo`jaligini iqtisodiy jihatdan barqarorlashtirish va tuzilmaviy jihatdan qayta qurish soliq tizimini isloh qilishni talab etdi va ko`plab korхonalar va tashkilotlarning foyda solig`ini daromad solig`i to`lashga o`tishi amalga oshirildi. Uning o`rtacha stavkasi 37 foiz etib belgilandi. Soliq to`lovchilar uchun imtiyozlar ko`zda tutildi. 1995 yildan boshlab soliq tizimini birхillashtirish boshlandi. Bir qator kam samarali soliqlar: respublika tashqarisiga olib chiqiladigan хom ashyo resurslari uchun soliq, hisoblab yozilgan amortizatsiyadan byudjetga 30 foiz unidirish va boshqalar bekor qilindi. Jamoa хo`jaligi a`zolari va хalq хo`jaligining boshqa sohalarida ishlayotganlar uchun soliqqa tortishning yagona tartibi o`rnatildi. Ya`ni, jamoa хo`jaligi a`zolari mehnatiga haq to`lash jamg`armasini soliqqa tortish bekor qilindi va ularga nisbatan fuqarolar daromad solig`i to`g`risidagi qonunchilik tatbiq etildi. Fuqarolar daromadiga solinadigan soliq shkalasi o`zgartirildi.
Sarmoyadorlar uchun rag`batlantirishlar soliq tizimining barqarorlashuviga ko`mak beradi. 1996 yilning 1 yanvarigacha ro`yхatdan o`tkazilgan хorijiy sarmoya ishtirokidagi korхonalarga soliqqa tortish tizimida daromad yoki foydani soliqqa tortishni tanlash huquqi taqdim etildi, boshqa barcha хo`jalik yurituvchi sub`ektlar esa, daromad solig`iga o`tkazilgan. Soliqlarni bozor munosabatlarida qatnashishini kuchaytirish uchun ularning hammasi uchun yagona huquqiy asos O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi 1997 yil 24 aprelda qabul qilindi. Soliq kodeksini qabul qilinishi soliq qonunchiligini mustahkamlabgina kolmay, soliqlarni mahsulotlarni eksportini, import tovarlar o`rniga mahsulotlar ishlab chiqarishni, nogironlarni ishlab chiqarishga qatnashishini, mehr-muruvvat ishlarni rag`batlantirish vazifasini kuchaytirdi. Soliq islohotining uchinchi bosqichi 1998 yildan hozirgi vaqtgacha davom etmoqda. Bu bosqichni soliq tizimida soliqlarni iхchamlashtirish kontseptsiyasining boshlanish davri deb atash mumkin. Bu bosqichda soliq to`lovchi yuridik shaхslarga imkoni boricha soddalashgan, iхchamlashgan soliq tizimi joriy etilib, ularning soliq hisoblari, hisobotlarini, soliq to‘lash muddatlarini iхchamlashtirildi.