Multuk ltural zm

5.
  Orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  tolerantlıq  ənənələrinin  inkişafında 
Azərbaycan poetik məktəbinin rolu 
 
Orta  əsrlər  Azərbaycan  poetik  məktəbinin  nümayəndələrinin  əsərlərində 
ümumbəşəri dəyərlərin təbliği məsələsi başlıca yerlərdən birini tutur. 
Söz sərrafı olan və bədii yaradıcılığın ən gözəl nümunələrini yaradan Nizami 
Gəncəvinin  əsərlərin  bu  cəhətdən  xüsusilə  fərqlənir.  Onun  yaradıcılığına  əsasən 
deyə bilərik ki, şairin yaradıcılığında multikultural və tolerantlıq 
 
elementlərinə rast gəlmək mümkündür.  
O,  makedoniyalı  fateh  və  antik  dövr  yunan  filosofları  –  Falis,  Əflatun, 
Sokrat,  Aristotel  və  s.  haqqında  dərin  bilgilərə  malik  olmuşdu.  Əsərlərindən  də 

göründüyü  kimi,  o  qədim  yunan,  hind,  filosoflarına  böyük  rəğbət  bəsləmiş,  Əl-
Fərabi,  bn  Rüşd,  bn  Sina  və  s.  kimi  slam  mədəniyyətinin  yetişdirdiyi  nəhəng 
intellektualların da yaradıcılığına bələd olmuş və onların mirasına tez-tez müraciət 
etmişdir.  
Y.  E.  Bertels  şairin  qonşu  gürcü  və  erməni  dillərinə  də  bələd  olduğunu  və 
bəzi qədim mənbələri bu dillər vasitəsilə öyrəndiyini ehtimal edir. 
Qeyd edək ki, Nizami Gəncəvi üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyarı insanlıq 
idi.  rqi,  milli  və  dini  ayrı-seçkiliyi  qətiyyətlə  rədd  edən  bu  şairin  qəhrəmanları 
içərisində  türk,  fars,  ərəb,  çinli,  hindli,  zənci,  yunan,  gürcü  və  s.  xalqların 
nümayəndələrinə  rast  gəlirik.  Hümanist  şair  müxtəlif  dinlərə  mənsub  bu 
qəhrəmanların  heç  birinin  milliyətinə,  dini  görüşlərinə  qarşı  çıxmır.  Onun 
qəhrəmanları  ədalət,  xalq  xöşbəxtliyi,  yüksək  məqsədlər  uğrunda  mübarizə 
aparırlar.  nsan  şəxsiyyətinə,  insan  əməyinə  ehtiram  şairin  yaradıcılığının  aparıcı 
mövzularındandır. 
 
Nizami  təsvir  etdiyi  ideal  cəmiyyətdə  din  və  etiqad  haqqında  təliminin 
mahiyyətini oradakı insanların düşüncələri ilə verir. 
 
Bizdə bərabərdir hamının varı, 
Bərabər bölərik bütün malları. 
Bizdə artıq deyil heç kəsdən heç kəs, 
Bizdə ağlayana heç kimsə gülməz... 
Birini qəzəbli, acıqlı görsək, 
Ona məsləhətlə eylərik kömək. 
Qızıla, gümüşə aldanmaz heç kəs, 
Onlar bizim yerdə bir şeyə dəyməz. 
 
Hümanist  şair  müxtəlif  dinlərə  mənsub  bu  qəhrəmanların  heç  birinin 
milliyətinə, dini görüşlərinə qarşı çıxmır, fərqli fikir və mədəniyyətlərə göstərilən 
hörmətlə yanaşır. Nizami vahid din ideyasını irəli sürməklə xalqlar, millətlər, milli 
etnik  qruplar,  tayfalar  arasında  mövcud  olan  münaqişələrə  son  qoymaq  istəyir. 
Nizami xalqların adını çəkərək də onların mənsubiyyətinə hörmətlə yanaşır. O qara 
dərili zəncinii açıq qəlbə və möhkəm xüsusiyyətə malik olduğunu qeyd edərək irqi 
mənsubiyyəti əsasında insana qiymət verməkdən çəkindirir: 
 
Zəncinin zahiri qaradır, ancaq, 
Sən ağzından çıxan saf sözlərə bax. 
 
Zənci dəmir kimi qara, parlaqdır, 
Üzü qaradırsa, ürəyi ağdır! s. 89 Nizami Gəncəvi. 
skəndərnamə. qbalnamə.Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004, 256 səh. 
" 
Zərdüştlik  Musəvilik  xə  Xristian  dinləri  və  onlara  dair  işarətlər,  atributlar 
xöş niyyətlə xatırlanır:    
 

Ey müsəlman, öyünmə, atəşpərəst deyilsən, 
Bir günəşin eşqindən zərrəcə məst deyilsən. 
Kaş ki, hindli möbidtək dərk edəsən dünyanı. 
Bu dünyaya uymadan tərk edəsən dünyanı s. 81 Gəncəvi N. Sirlər xəzinəsi. Filoloji 
tərcümə. Bakı, Elm, 1981. 
 
Lalənin atəşgahı ‐ laləzardır burada. 
Hindli atəşpərəstdir, yanıb çatıb murada.s. 33 S.X. 
Hörmüz ki, söz deməyə başladı,  
lahi biliyin qapısını açdı. 
Hər dediyinə bir dəlil gətirdi, 
Elə  bir  dəlil  ki,  nur  kimi  gözlərdə  və  ürəklərdə  yer  tapdı  s479.    Gəncəvi  N. 
sgəndərnamə. Filoloji tərcümə. Bakı, Elm, 1983. 
 
sadilli, birgünlük süsən necə nəşəli, 
Musanın əli kimi olub sübhün məşəli. s. 33 S.X. 
Sular şölə saçırdı Musanın əlləritək. səh. 35 S.X. 
Nizami  Gəncəvi  insanlığa  səadət  və  xoşbəxtlik,  dinclik  və  əmin-amanlıq 
gətirən bir quruluş arzulayır və ideal hökmdarın belə bir quruluş yarada biləcəyini 
düşünürdü. Əsərdə ilk dəfə olaraq utopik cəmiyyət təsvir edilmişdir. Şairin xəyali 
ölkəsində insanlar firavan həyat sürür, halal zəhmətləri ilə yaşayırlar, hamının da 
hüquqları  bərabərdir.  Bu  ölkədə  sürülər  çobansız,  evlər  qıfılsız,  bağlar 
gözətçisizdir.  Nizaminin  təqdimində  sgəndər  ədalətli  hakim,  mütəfəkkir  alim, 
humanist-mötəqid şəxsiyyət və rəşadətli qəhrəmandır. Nizaminin  sgəndəri yalnız 
öz vətəninin ədalətli hökmdarı deyil, ümumbəşəriyyətin səadəti haqqında düşünən, 
bütün insanlar üçün gözəl həyat arzulayan və bu arzular uğrunda mübarizə aparan 
bir dövlət başçısıdır. 
Ş
airə görə: 
Bəşəriyyəti əsl səadətlə yeganə hakimi həqiqət olan, 
Büz ilqar, düz inam əsasında qurulmuş cəmiyyət təmin edə bilər. 
 
Insanlığın  şərəfini  biliyi  sevməkdə,  fərdin  səadətini  cəmiyyət  üçün 
çalışmaqda  görən,  hissənin  mənafeyini  tamın  salamatlığında  axtaran  şair  dövləti 
ictimai ədalət qurmağa borclu bir varlıq kimi qəbul edir 
"Sirlər xəzinəsi" poemasından aşağıdakı beytlərə diqqət yetirək:  
 
Zülmkarlıq dağıdar, bərbad eylər ölkəni, 
Ə
dalət səadətlə abad eylər ölkəni. s.47 

 
Bu dünyanın nəbzini kim tutsa  sa kimi 
nsafı, mürvətiylə olar dünya hakimi. 
Dünyaya fateh olmaz zülmkarlıq, rəzalət, 
Yer üzünün fatehi ədalətdir, ədalət! 
Ə
dalətin ‐ müjdəçi, bu dünyanı şad eylər, 
Ə
dalətin işidir, ‐ ölkəni abad eylər. 
Məmləkətin dayağı ədalətdir hər zaman, 
Ə
dalətlə  nəsibin  səadətdir  hər  zaman  48.  Gəncəvi  N.  Sirlər  xəzinəsi.  Filoloji 
tərcümə. Bakı, Elm, 1981. 
Adam yemək üçün gəlməyib, o, fərasətli və ağıllı işlər üçün (bu dünyaya) gəlib” 
40deyən şair bəşər övladının digər varlıqlardan fərqli olaraq başlıca missiyasının 
aləmin sirrini öyrənmək, araşdırmaq və axtarmaq olduğunu vurğulayır: 
 
Təbiətlərin  yoğrulduğu mayadan 
Bizim üçün başqa varaq yazıblar ki, 
Diqqətlə baxaq, sirri axtaraq,  
ş
in tel ucunu (mənşəyini) tapaq. 
Yeri də, göyü də gərək, 
Birər-birər bunu da, onu da araşdıraq. 
(Bilək  ki)  bu  iş,  bu  hikmət  nə  üçündür.s44  Gəncəvi  N.  Yeddi  gözəl.  Filoloji 
tərcümə. Bakı, Elm, 1983. 
 
Y.E.Bertels  " skəndərnamə"  əsərinin  müqəddiməsində  yazır:  " skəndərin 
həyatını təsvir edərkən qarşısına yalnız  ran aristokratiyasının intereslərinə xidmət 
etmək  vəzifəsini  qoyan  Firdovsinin  əksinə  olaraq,  Nizami  Azərbaycanın  bütün 
xalqları tərəfindən qəbul ediləcək bir kitab yaratmaq istəyir" 
 
Y.E.Bertels  yazır:  " skəndər  bütün  xalqlarla  ədalətli  rəftar  edir.  O,  heç  bir 
xalqı  başqasından  üstün  tutmur,  onun  üçün  hamı  birdir,  o,  ran  əyanları  ilə  də, 
Azərbaycan padşahı (Nüşabə) ilə də, Çin xaqanı ilə də eyni asanlıqla dostlaşır. Bu 
xarakter  skəndərə  şair  tərəfindən,  əlbəttə,  özünün  arzu  etdiyi  bir  xasiyyət  kimi 
verilmişdir". 
Hər  böyük  və  həqiqi  sənətkar  kimi  Nizami  də  millilik  və  vətənsevərlik 
xüsusiyyətini  daşımaqla  bərabər,  yaratdığı  ədəbi  obrazlarla  təlqin  etdiyi  fikir 
meydanında  milli  çərçivədən  kənara  çıxmış,  bütün  bəşəriyyətə  şamil  olan 
duyğularla həyəcanlanmış, millətlər və ölkələrin fövqündə olduğu kimi, dövrlər və 
ə
srləri yarıb keçən yüksək və dünyaya şamil bir qayğıya cavab verə biləcək “söz”ü 
tapmağa 
çalışmışdır. 
M.Ə.Rəsulzadə.
Buxarest. 
10/VIII 
– 
1941. 
http://rasulzade.org/books/9_3.html
 
 
Tanınmış  şərqşünas,  akademik  S.Braginski  yazırdı:  “Bir  halda  ki,  milli 
mədəniyyətlər  biri-birindən  fərqlənsə  də,  biz  bəşəriyyətin  inkişafının  tarixi 
qanunauyğunluqları  kimi,  ədəbiyyata  ümumbəşəri  dünya  ədəbi  prosesi  kimi 

baxırıq, cəsarətlə deyə bilərik ki, Nizami poeziyası Şərqdə başlanan, Qərbə yayılıb 
XVII əsrdə  ngiltərəyə və başqa ölkələrə çatan dünya renessansının inkişafında çox 
mühüm mərhələdi. 
6.
  Azərbaycanın sufi mütəfəkkirlərinin görüşlərində tolerantlıq ideyaları. 
 
Orta  yüzilliklərdə  islam  aləmində,  o  cümlədən  Azərbaycanda  geniş  yayılmış 
dini cərəyanlardan biri ideya-nəzəri baxımdan zəngin, eləcə də ritual və ayinlərlin 
çoxluğu və rəngarənkliyi ilə diqqəti çəkən sufizm mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 
Sufililər başqa dindən olanlara, digər dini inanclara hörmət bəsləyir, hətta başqa 
dindən olanları öz aralarına almaqdan belə çəkinmirdilər. Onlar deyirdilər ki, "nə 
qədər  insan  varsa,  haqqa  da  o  qədər  yol  var"  Böyük  sufi  bilim  adamı  bn  Ərəbi 
deyirdi:  “Mənim  könlüm  istənilən  formanı  gö-türməyə  başlayıb:  o  həm  cüyürlər 
üçün otlaq, həm xristianlar üçün monastır, bütpərəstlər üçünsə məbəddir. O təvat 
edənlər üçün Kəbə, Tövratın, Quranın səhifələridir”. Bütün dinləri bir arada görən 
Mövlana  isə  deyirdi:  “...kafirsən,  müsəl-mansan,  bütpərəstsən,  hətta  din 
düşmənisənsə,  bizim  ümid  qapı-mız  sənin  üzünə  açıqdır,  gəl”,  “...ayrılıq  gediş 
tərzindədir,  yolun  həqiqətində  deyil”.  Hətta  stanbul  civarından  bir  nəfər  keşiş 
onun  müridi  olmuşdu.  Şəms  Təbrizli  isə  bildirirdi:  “Mən  kafirəm,  sən 
müsəlmansan.  Müsəlman  kafirin  içində  amma.  Aləmdə  kafir  hanı?  Göstər,  səcdə 
edim ona. 
Orta əsrlər Azərbaycanın ensiklopedik biliklərə malik şəxsiyyətlərindən biri də 
Mahmud Şəbüstəri idi. Sədəddin Mahmud ibn Əbdül Kərim ibn Yəhya Şəbüstəri 
Təbrizi  1287-ci  ildə  Təbriz  yaxınlığında  yerləşən  Şəbüstərdə  doğulmuşdur.  O, 
ilahiyyat, fəlsəfə, astronomiya, tibb, filologiya və s. elmlərlə yanaşı, sufizmin də ən 
görkəmli  nəzəriyyəçilərindən  biri  olmuşdur.  O,  təhsilini  davam  etdirmək  üçün 
ilahiyyat  və  elm  mərkəzləri  kimi  tanınan  Misirdə,  Hicazda,  Suriyada,  raqda  və 
digər ölkələrdə olmuşdur. Şəbüstəri yaradıcılığının çiçəkləndiyi bir dövrdə - 1320-
ci ildə 33 yaşında vəfat etmişdir. Buna baxmayaraq, o, özündən sonra çox zəngin 
bir  irs  qoyub  getmişdir:  “Səadətnamə”,  “Kənzül-xəqaiq”  (“Həqiqətlər  xəzinəsi”), 
“Həqqül-yəqin  fi  Mərifəti  rəbbül  aləmin”  (“Aləmin  yaradıcısını  dərk  etmək  üçün 
şə
ksiz  həqiqətlər”),  “Mirat  ul-mühəqqiqin”  (Həqiqət  axtaranların  güzgüsü)  və 
“Gülşəni-raz” (Sirlər bağçası).Onun sufizmin bir sıra nəzəri məsələlərinin şərhində 
mühüm  rol  oynayan  “Gülşəni-raz”  əsəri  çox  populyarlıq  qazanmış  və  XIV 
yüzillikdən  etibarən  bir  çox  dillərə  tərcümə  olunmuşdur  (1426-cı  ildə  əsər  Şirazi 
tərəfindən  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  olunmuşdur).  Bu  əsərin  populyarlığını  və 
ə
həmiyyətini  təsdiq  edən  faktlardan  biri  də  odur  ki,  bu  əsərə  zaman-zaman 

müraciətlər olunmuş və şərhlər yazılmışdır. Məlumatlara görə, təkcə Şəbüstərinin 
bu əsərinə 49 şərh yazılmışdır. 
Şə
büstəri  Xorasanlı  alim  şeyx  Mir  Hüseyni  Səadətinin    suallarını 
cavablandırdığı  və  sufiliyə  dair  bir  sıra  baxışların  və  anlayışların  izahını  verdiyi  
“Gülşəni-raz” əsəri şərh edəcəyimiz  mövzu baxımından əhəmiyyətlidir. 
Büt, zünnar (xristianların bellərinə bağladıqları qurşaq) və tərsalıq (xristianlıq) 
qal  əhlinin  nəzərində  küfr  hesab  edilir.  «Gülşəni-raz»  müəllifinə  görə  bu  əsl 
həqiqəti  dərk  etməyən  zahir  əhli,  qal  əhli  üçün  belədr.  Məna  əhlinə,  irfani 
təsəvvürə görə isə büt eşq və vəhdət məzhəri, həqiqi sevgili, zünnar Haqq yolunda 
xidmətə bağlanmaq, salikin təriqət yolunda etdiyi xidmət və itaət, tərsalıqsa kamil 
mürşid, hər cür dünyəvi həvəslərdən, pis sifətlərdən qurtulan və ali mənəvi-ruhani 
məqama  yüksəlmiş  irşad  sifətlərinin  təcəllisi,  ruhi  yüksəliş  anlamındadır. 
M.Şəbüstəriyə görə küfr də, din də varlığa bağlı olduğundan tövhidlə bütpərəslik 
arasında  heç  bir  fərq  yoxdur.  Çünki  maddi  gerçəklikdəki  bütün  əşyalar  vahid  bir 
varlığa  –  Allaha  bağlıdır.  Belə  ki,  varlıqdakı  bütün  əşyaları,  o  cümlədən  də  bütü 
Allah  yaratmışdır.  Ona  görə  də  büt  pis  ola  və  küfr  hesab  edilə  bilməz.  O  səbəbə 
görə ki, «yaxşıdan sadir olan hər şey yaxşıdır». Əgər bütü də, başqa məxluqatı da 
Allah-taala, yəni yaxşı yaradıbsa, onlara pis demək olmaz: 
Bu məqamda büt eşqin və vəhdətin (birliyin) rəmzidir,  
Zünnar bağlamaq isə xidmətə bağlanmaqdır.  
Küfr də, din də varlıqla bağlı olduğu üçün  
Vəhdət (birlik) elə bütpərəstliyin özüdür.  
Bütün əşyalar, varlığın rəmzidir,  
O cümlədən biri də elə bütdür.  
Ey ağıllı insan yaxşıca düşün,  
Büt varlıq baxımından batil deyil.  
Bil ki, bütü yaradan da ulu Tanrıdır,  
Yaxşının  yaratdığı  hər  şey  yaxşıdı  səh.148.  Şəbüstəri  M.  “Gülşəni-  raz”.  Şərq 
(Tərcümə toplusu) № 3. Bakı, “Nurlan”, 2006.   
 
M.Şəbüstəri təsəvvüfi nöqteyi-nəzərdən onu da izah edir ki, müsəlman əgər 
bilsəydi ki, büt nədir, ona sitayişin Haqqa sitayiş olduğunu anlayardı. Bütpərəst isə 
bütün nə olduğunu dərk etsəydi, dinindən dönüb günah işlətməzdi. Şair filosof israr 
edir  ki,  dinlər,  etiqadlar,  inanclar,  ibadət və  itaətlər  arasında  heç  bir  fərq  yoxdur. 
nsanları  dini,  irqi,  cinsi  və  s.  əlamətlərinə  görə  fərqləndirmək,  müsəlmanı 
xristiandan, birini başqasından üstün tutmaq olmaz. Çünki son məqsəd bütün dinlər 
və etiqadlar üçün yeganə məbud olan Allahdır.  nsanları fərqləndirən yalnız onların 
mütləq olan Haqqı və onun həqiqətlərini hansı dərəcədə dərk etmələri, cahillikləri 
və kamillikləri, bu yolda tutduqları məqamdır. s136-137 Yaqub Babayev. Təriqət 

ə
dəbiyyatı:  sufizm,  hürufizm.  Ali  məktəblərin  filoloji  fakültələri  üçün  dərs 
vəsaiti.Bakı, «Nurlan», 2007. 
http://elibrary.bsu.az/kitablar/971.pdf
 
Ş
.Təbrizi. Ş.Təbrizinin  bir şerinin dilimizə sətri tərcüməsi aşağıdakı kimidir: 
Eşit məni, mən özüm özümə tanınmaz bir kəsəm, indi Allahın adına mən nə 
etməliyəm? 
Mən nə Xaça, nə də Aynapaya sidq-ürəkdən vurulmamışam, mən 
nə gavur, nə də yəhudi deyiləm. 
Nə Şərq, nə Qərb, nə torpaq, nə də dəniz mənim evim deyildir, 
mən nə ilahə, nə də cinlə qohum deyiləm. 
Mənim nə od, nə də köpüklə işim yoxdur, mən nə toz, nə də 
ş
ehdən yoğrulmamışam. 
Mən nə Çindən uzaqlarda, nə Saksin, nə də Bulqar ölkəsində 
doğulmamışam; 
Nə beş çay axarlı Hindistanda, nə  raqda, nə də Xorasanda 
böyüməmişəm. 
Nə bu dünyada, nə də ki o dünyada, nə Cənnətdə, nə də 
Cəhənnəmdə yaşamamışam; 
Mən nə Behiştdən (cənnətdən) və onun mələk-mühafizindən yerə 
düşməmişəm. 
Nə də Adəmdən nəsil şecərəmi almamışam. 
Dünyanın ən uzaq bir guşəsində həyat yolunun kölgəsi düşməyən 
bir yerdə qəlblə bədənin hədd hüdudu aşıb keçdiyi bir məkanda  
Mən sevdiyim bir kəsin qəlbində təzədən yaşayıram. s.95-96. Xəlilli Şahin. Klassik 
poeziya və ədəbi əlaqələr (Azərbaycan-ingilis ədəbi  əlaqələri). “Azərbaycan Milli 
Ensiklopediyası NPB, Bakı, 2003, 164 səh. 
Şə
ms  insanın  qarşısına  çox  çətin  vəzifə  qoyur:  «Allah-əkbər  deyirsən,  yəni 
Allah  böyükdür.  Onda  sən  də  çalış  ki,  böyük  olasan!»  yəni  kamilləşəsən.  O 
göstərirdi  ki,  Peyğəmbərin  yolu  ilə  getmək  zahirən  ona  təqlid  etmək  deyil, 
məsələn,  o  qovun  yeməyibsə,  sən  də  yemə  (Məhəmməd  peyğəmbər  qovun 
yemədiyi  üçün  məşhur  sufi  şeyxi  Bayəzid  Bəstami  də  qovun  yemirmiş), 
Peyğəmbərin  yolu  ilə  getmək  odur  ki,  o,  Meraca  gedibsə,  sən  də  onun  ardınca 
get!» 
 XIV-XV  əsrlərdə  yaşamış  Şeyx  Sədrədinin  (Səfəviyə  təriqətinin  qurucusu 
Ş
eyx  Səfi  Ərdəbilinin  nəvəsi)  müridi  olmuş  sufi  şeyxi  və  şairi  Seyyid  Əli  bin 
Harun  bin  Əbülqasim  Hüseyni  Təbrizi  (Qasimi-Ənvar)  “Məscid  ilə  meyxanə,  ya 
Kəbə və bütxanə” rədifli qəzəlində yazırdı: 
Məscid ilə meyxanə, ya Kəbə və bütxanə 
Məqsud məhəbbətdir, baqi (
daimi, əbədi
) bütün əfsanə. 
 
Hürufilik və Nəsimi 
 

Hürufiliyi  fərqləndirən  cəhətlərdən  biri  də  onların  hürufiliyi  monoteist  dünya 
dinləri ilə bərabər tutmaları və fərq qoymadan eyni mahiyyətdə görmələri ilə bağlı 
idi. Onlar musəvilik, xristianlıq, islam və hürufilərin dini kitabları sayılan Tövratı, 
ncili,  Quranı  və  Cavidannaməni  eyni  dərəcədə  Allahın  kəlamı  hesab  edir,  bu 
dinlərin  peyğəmbərləri  -  Musa,  sa,  Məhəmmədi,  eləcə  də  Fəzlüllahı  Allahdan 
gəlmə peyğəmbərlər  olaraq qəbul edirdilər.  
Bu barədə Nəimi Cavidannamədə yazırdı: ”Ənbiyalar demişdi ki, bir vaxt Məsih 
gələcək və küfrü aradan qaldıracaqdır. Xalq hamısı Allahı tanıyan olacaq. Belə ki, 
aləmdə zahir və batil, yuxu və xəyal, xeyir və şərin mahiyyəti də ilahi kəlmələrdə 
ifadə olunmuşdur. Məsih zühür edərək küfr və məzhəbi aradan qaldırdıqda dillərin 
də fərqi yox olacaq, adamlar qəribə bir dildə danışacaq. Bu mülahizə Fitrosun 
kitabında da vardır. Məsih demişdir ki, mən həm bütün şeylərdə varam, həm də 
onlarda yoxam. Uzunluq, en, dərinlik, rəng – cismani keyfiyyətlərdir. Bunlar da 
məndən uzaqdır. Yəni mən Allahın Sözüyəm, Allahda da bu keyfiyyətlər yoxdur.  
Ə
gər biri soruşsa ki, nə üçün təkcə Məsih ilahi gəlmədir? Nə üçün Musa, Harun və 
eləcə d 
Nəsiminin şeirlərində də peyğəmbərlərin Allahlığı və Fəzlin onlara bənzəməsi 
haqqında çoxlu nümunələr vardır.  
Fəzlüllaha görə,  dünyanın  üç təməl  dönəmi  vardır:  peyğəmbərlik  (Nübüvvət), 
imamlıq ( mamət) və tanrılıq (Uluhiyət). Peyğəmbərlik dönəmi Adəm ilə başlamış 
Məhəmməd  ilə  sona  çatmışdır.  mamlıq  dönəmi  Əli  ilə  başlamış  və  on  birinci 
imam  Həsən  Əsgəri  ilə  bitmişdir.  Tanrılıq  dönəmi  isə  Fəzlüllahla  başlamışdır. 
Bütün  peyğəmbərlər  “Mehdi”  olan  Fəzlüllahın  xəbərçisi  və  müjdəçisidirlər. 
Fəzlüllahdan  sonra  gələcək  olan  “Kamil  insan”  ( nsan-i  kamil)  Fəzlüllahı  qəbul 
etmək məcburiyyətindədir. Fəzlüllah musəvilərin gözlədiyi “Məsih”, xristiyanların 
və  müsəlmanların  göydən  yerə  enəcəyinə  inandıqları  “ sa”dır    (102).  Hürufiliyin 
mərkəzi  ideyalarından  birini  təşkil  edən  Fəzlüllahın  allahlıq  ideyası  sa  Məsih 
haqqında ehkama bənzəyir. Onlar belə hesab edirdilər ki,  sa Məsih Allahın yanına 
qayıda  bilibsə,  deməli,  Fəzlüllah  da,  başqa  imanlı  hürufilər  də  Allahın  yanına 
qayıda  bilərlər.  Hürufilər  Allaha  məhəbbət,  Allahı  həm  də  öz  varlığında  görə 
bilmək qabiliyyəti nəticəsində Allaha qovuşmağa bununla əbədiyyətə nail olmağa 
inanırdılar  
Nəsiminin şeirlərində də peyğəmbərlərin Allahlığı və Fəzlin onlara bənzəməsi 
haqqında çoxlu nümunələr vardır. 
“Söz” rədifli qəzəlində Nəsimi deyir: 
Kafi nundan vücuda gəldi cahan, 
Ə
gər anlar isən, əyandır Söz. 
siyi-pak, Adəmü-Əhməd, 
Mehdiyi-sahibüz-zəmandır Söz. 

“Cavidannamə”yi gətirgil ələ, 
Ta biləsən ki, nəsnəcandır Söz. 
Sözə bu izzü cah yetməzmi, 
Kaydalar Fəzlü-qeybdandır Söz  (46, 321-322). 
 
Ş
air  burada  cahanın  kafi-nundan  yarandığına  işarə  edərək,  sa  Məsih  ilə 
”adəmü-Əhməd”  adlandırdığı  Məhəmməd  peyğəmbərin  ilahiliyini  vurğulayır. 
”Fəzlü-qeybdan” deməklə Fəzlin ilahiliyinə və ölməzliyinə işarə edir. 
Bir  cəhəti  qeyd  edək  ki,  istər  Fəzlin,  istərsə  də  Nəsimi  və  digər  hürufilərin 
yaradıcılığında hürufilərin  sa peyğəmbərə xüsusi rəğbəti hiss olunur. Çox böyük 
ehtimalla  bu  istək  xristianlığın  Allah-insan,  Allah  oğul  konsepsiyası  ilə  bağlı idi. 
Çünki, bu konsepsiya hürufilərin Allahın insanda təcallası konsepsiyasına yaxın idi 
və  Fəzlüllahın da  sa  peyğəmbər  kimi  ilahiləşdirilməsinə  əsaslanırdı.  (s  209-210- 
Ə
.Əhməd). 
Nəsimi deyirdi: 
  
Ey Həqi hər yerdə hazırdır deyən əgrinəzər, 
Bəs nə mənidən seçərsən Kəbədən bütxanəyi? 
  
Tanrı hər şeyi qapsayır və Tanrıya gedən yol birdir. Bu yol nə şiəlik yolu, nə 
sünnilik yolu, nə yəhudilik yolu, nə xristianlıq yoludur. Bu yol - insanlıq, mənəvi 
təkamül, kamil insan yoludur və Nəsimi də "yol", "ərkan" deyərkən məhz bu 
insanlıq marşrutunu nəzərdə tuturdular, bu yoldan çıxanlara "əgrinəzər" deyirdilər 
 
7.
  XIX  əsr  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  maarifçilərinin 
dünyagörüşündə tolerantlıq və multikultiralizm ideyaları. 
 
Azərbaycan maarifçiliyi – bir-birindən fərqli iki mədəniyyətin toqquşması 
nəticəsində yaranan ictimai-mədəni dirçəlişdir. Bu maarifçilik bir çox cəhətlərə 
görə bir-birindən fərqlənən mədəniyyətlərin, ənənələrin, mentallığın qızğın 
mübarizəsi mühitində inkişaf etmişdir. O, Şərqlə Qərbin dialoq və görüş 
formalarından biridir. Azərbaycan tarixi boyu bir neçə sivilizasiyaların toqquşması 
nəticəsində bir çox dirçəliş mərhələləri yaşamışdır. Maarifçilik həmişə və hər yerdə 
milli intibahın, milli özünüdərkin, istisnasız bütün sahələrdə və çağdaş mənada 
etnik mentalitetin, ədəbi dilin və realist milli ədəbiyyatın ən qəti təşəkkülü 
dövrünün ideoloji hadisəsi kimi yaranır, bütünlükdə xalqın tarixi, taleyi ilə bağlı 
məsələlər qaldırır və onları xalq, millət miqyasında da həll edir. 
M.F.Axundov
 x
alqın  iqtisadi-mədəni həyatda  mövcud problemləri  duyan, onların 
tərəqqisinə  təkan  verən  körkəmli  Azərbaycan  maarifçilərindən  biri  də 
M,F.Axundzadə  olmuşdur.  O,  maarifçi-realist  metodunun  ədəbiyyat  tariximizdə 
böyük nümayəndəsidir. 

Fikir  azadlığını  tərəqqinin  əsası  hesab  edən  M.Fətəli  yazır:  "Canlılar 
aləmində  insan  daima  tərəqqi  tələb  edən  bir  növdür  və  fikir  azadlığı  olmadan 
tərəqqi  mümkün  ola  bilməz.  Tərəqqinin  nəticəsini  zəmanəmizdə  sivilizasyon 
adlandırırlar.  Sivilizasyon  elə  bir  ümumi  sözdür  ki,  onun  məzmununda  bütün 
sənətlər,  fəndlər, qüdrəti-dövlət,  millətin  asayişi və  mədəniyyətin bu kimi  şərtləri 
cəm  olmuşdur.  Əgər  cəmiyyət  öz  fərdlərinə  fikir  azadlığı  verməzsə  onları  ata-
babanın və övliyaların qərar verdikləri şeylərlə kifayət etməyə və bunlardan kənara 
çıxmamağa və ağıllarını mədəniyyət işlərində işlətməyə məcbur edərsə, bu sürətdə 
fərdlər yer əkən, məhsul toplayan və hər bir işi düşünmədən və fikir etmədən görən 
avtomat  olarlar;  və  ya  onlar  dəyirman  atlarına  bənzərlər  ki,  hər  gün  müəyyən 
dairədə  dolanarlar  və  öz  vaxtında  da  arpa-saman  yeyib  su  içər  və  yatarlar,  sonra 
yenə oyanıb haman dünənki dolanışı dünyanın axırına qədər təkrar edərlər. Və bu 
biçarə  atların  hərgiz  xətri  olmaz  ki,  dünyada  çəmənlər,  otlaqlar,  çayırlıqlar, 
çiçəkliklər,  meşələr,  dağlar  və  dərələr  vardır;  əgər  bağlı  olmasaydılar,  dünyada 
gəzərdilər  və  o  könül  açan  yerləri  görərdilər  və  dünya  nemətlərindən  tamamilə 
faydalanmış olardılar".(s. 207Axundzadə Mirzə Fətəli. Əsərləri. Üç cilddə. II cild. 
Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 376səh. 
O, bərabərliyi insan tərəqqisinin özülü sayırdı, hesab edirdi ki, o Anayasanın 
ə
sasında  durmalıdır.  Mənəvi,  milli  və  ictimai  bərabərlik  tələblərini  Axundzadə 
dialektik  vəhdətdə və  qarşılıqlı  əlaqədə  ələ  alır,  azadlıq  və  hüquq,  hakimiyyət  və 
maarif problemini həm fərd, şəxsiyyət, həm də cəmiyyət və xalq miqyasında irəli 
sürürdü. 
Böyük  mütəfəkkir    qeyd  edirdi  ki,"...Bəşər  övladına  səadət  və  qurtuluş  o 
zaman  nəsib  olacaqdır  ki,  istər  Asiyada  və  istərsə  də  Avropada  insanın  şüuru 
tamamilə  əbədi  həbsdən  xilas  olsun  və  bütün  işlərdə  də,  təfəkkürdə  də  hadisələr 
deyil, insanın ağlı yeganə dəlil, sənəd və hakimi - mütləq olsun”. 
Şə
rqin dinçi və heç bir düşüncə və din pluralizminə haq tanımayan qaranlıq 
kültüründə  Axundov  ilk  dəfə  olaraq  sekularizm  sözünü  tələffüz  etmiş,  dinin 
siyasətdən  ayrı  olması  zərurətini  savunmuşdur.  O,  öz  nəzərlərini  konstitusiya 
quruluşunun  təsdiqləndiyi  Avropa  ölkələrinə  istiqamətləndirirdi.  Beləliklə, 
Axundov  Şərqin  müsəlman  mütəfəkkirləri  arasında  ilk  olaraq    konstitusionalizm 
ideyalarını dəstəkləyən mütəfəkkir idi. 
Mən elə bir dinə üstünlük verə bilərdim ki, onun vasitəsilə insan bu dünyada 
azad və xoşbəxt yaşaya biləydi 
Heydər  Hüseynovun  fikrincə,  M.F.Axundov  öz  xalqını  savadlı  görməyi  çox 
istəyirdi.  Buna  görə  də  ilk  növbədə  Azərbaycan  xalqı  tərəfindən  yeni  əlifbanın 

(latın əlifbası) qəbul edilməsini zəruri sayırdı. O, bildirirdi ki, ərəb əlifbası elmin 
və  mədəniyyətin  inkişafına,  geniş  xalq  kütlələri  arasında  maarifin  yayılmasına 
böyük maneə yaradır. M.F.Axundov əlifba islahatını elmi cəhətdən əsaslandırmış 
və praktiki olaraq yeni əlifbanın qəbul edilməsi-Şərqdəki mədəni inqilab uğrunda 
mübarizə aparırdı. Bu iş uğrunda yorulmadan, cəsarətlə mübarizə aparan Axundov 
yazırdı:  “Mənim  əlifbam  yüz  ildən  sonra  şərq  ədəbiyyatında  öz  layiqli  yerini 
tutacaq...  Bu  əlifba  ilə  yeni  əsərlər  yazılacaq,  həmçinin  onun  hərfləri  ilə  köhnə 
kitablardakılar oxuculara çatdırılacaq... O zaman mənim məqsədimə nail olunacaq 
və  mən  qabaqcadan  arxayın  ola  bilərəm,  baxmayaraq  ki,  o  xoşbəxt  günü 
görməyəcəyəm”  (293  H.Hüseynov.  XIX  əsr  Azərbaycan  ictimai  və  fəlsəfi  fikir 
tarixindən. Bakı, Zəkioğlu nəşriyyatı-2006, 544 səh). 
M. F. Axundzadə “Kəmalüddövlə məktubları”nı fars və rus dillərinə çevirmişdir.  
Dünyagörüşü  Şərq  fəlsəfəsi  ilə  yanaşı  XVII  –  XVIII  əsrlər  Avropa,  daha  çox 
Fransa  materialistlərinin  baxışları  əsasında  formalaşan  Mirzə  Fətəli  “Həkimi-
ingilis  Yuma  cavab”,  “Yek  kəlmə  haqqında”  əsərlərində  Qərb  idealizminin, 
təsəvvüfün, Şərq arestotelçiliyinin, babilər məzhəbinin mistik nəzəriyyələrinə qarşı 
qəti  olaraq  çıxırdı.  Məktublarının  birində  qayəsini  izah  edən  alim  və  maarifçi 
yazırdı:  “Mənim  məqsədim  islam  xalqlarını  sarsıdan  cəhaləti  aradan  qaldırmaq, 
elmləri, sənətləri inkişaf etdirmək, xalqımızın azadlığı, rifahı və sərvətinin artması 
üçün  islamiyyətdən  əvvəl  babalarımızın  malik  olduğu  şan  və  şöhrətinin  bərpa 
edilməsi üçün ədalətə rəvac verməkdir” 
 
M.Fətəlinin  A.S.Puşkini  yaxından  tanıyıb,  duyması,  dərin  məhəbbətlə 
sevməsi ən çox Belinskinin əsərləri ilə tanışlıqdan irəli gəlirdi. M.Fətəli Rusiyada 
dünyəvi elmlərin banisi Lomonosovun, şair Derjavinin, Karamzinin, A.S.Puşkinin 
ə
sərlərini  oxuyub,  onların  ədəbi  fəaliyyəti  ilə  yaxından  tanış  olurdu.  Belə  bir 
vaxtda  A.S.Puşkinin  öldürülməsi  (1837-ci  il  yanvarın  sonu)  kimi  bədbəxt  və 
gözlənilməz  bir  hadisə  üz  verdi.  Bu  hadisə  bütün  Rusiyanı  sarsıtdı.  Ölkənin  hər 
yerində bu xəbər milli matəm kimi qeyd edilirdi. M.Fətəli 1837-ci ildə xəyanətin 
qurbanı olan bu böyük şairin faciəsinə çox təsirlənmişdi. Bu münasibətlə o, özünün 
ə
n yaxşı şeiri olan “A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması”nı yazmışdır