Mundarij a kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash psixologik-pedagogik komponent sifatida

2. 3. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va maktab bilan hamkorlikdagi ishlarning ahamiyati

Tarbiya - ijtimoiy hodisa. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan beri

mavjud. Inson yer yuzidagi eng mukammal zot bo‘lishi uchun, avvalo ,tarbiyalanishi
zarur. Abu Lays Samarqandiy «Bo‘stonul-orifin» asarida tarbiya va tarbiyalashning
ma’nosini ta’riflab: «Ey o‘g‘il, farzandlaringni tarbiyalashdan oldin o‘zingni
tarbiyala, tarbiya ko‘rgan oilada baodob, yaxshi fazilatli, bilimli odam voyaga
yetadi», - degan edi. Ibn Sino ijodiyotida ham bu g‘oya alohida o‘rin tutadi. «Kimga
qanday pandu nasihat qilsang, unga avvalo o‘zing amal qil», - deydi alloma. Sharqmutafakkirlari, pedagog olimlari barkamol insonni yetishtirish uchun tarbiya naqadar zarurligini, uning mohiyati va mazmunini asoslab berganlar.
Tarbiya jarayoni tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi
hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir.
Tarbiyaning maqsadi - har tоmonlаmа shaxsni shakllantirish.
Tarbiya mazmuni deganda, qo‘yilgan maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda
tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi.
Tarbiyaning umumiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
• tarbiyalanuvchilarning maqsadga yo‘naltirilgan rivojlanishi hamda ularning
qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish;
• jamiyat rivoji uchun zarur bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha
hajmdagi "inson kapitali”ni tayyorlash;
• madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini
ta’minlash;
• ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan
holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish.
Tarbiya qonuniyatlari - bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning
xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan
barqaror aloqalardir.
Maktabgacha Ta’lim Muasasasining maqsadi: bolalarni o‘qitish, tarbiyalash,
qarab turish va parvarish qilish jarayonida paydo bo‘ladigan tomonlarning huquqlari,majburiyatlari va javobgarligini sezilari amalga oshiruvchi ta’lim - tarbiya jarayonini olib borishdir. Maktabgacha Ta’lim Muassasasi maktabgacha ta’lim ustaviga
muvofiq bo‘lgan zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi. Bolalar hayotini muhofaza qilish va sog‘lig’ini mustahkamlashga doimo g‘amxo‘rlik qiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur
ta’limi bo‘ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ko‘rgazmali-harakatli, ko‘rgazmali-obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda tafakkur
faoliyatini tarkib toptirishi, bu hodisalarni, voqealarni chuqur anglab olish, ularning muhim bo‘lgan va muhim bo’lmagan tomonlarini ajratishga o‘rgatishi lozim. Bola shakllanishi va rivojlanishida qiziquvchanlik o‘ziga xos xususiyatdir. U bolaning tevarakatrofdagi voqea-hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan
qarashida, hamma narsani ushlab, his qilib, diqqat bilan kuzatishida namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo‘lgan savollarga o‘z vaqtida
javob berishga harakat qiladi, ularni mustaqil javob qidirishga yo‘llab, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bolalarni o‘z navbatida tarbiyalab boradi.
Maktabgacha Ta’lim Muassasasi o‘z navbatida ota-onalar bilan hamkorlikni
yo‘lga qo‘yishganlar. Bu esa bola tarbiyasida oila bilan hamkorlikning eng samarali usullaridan biridir. Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarning mazmuni rang- barang bo‘lib, unda ayrim masalalar birgalikda muhokama qilinishi taqozo etiladi. Masalan:
• bolalarni tarbiyalashda oilaning roli, ota-onalarning vazifasi to‘g‘risidagi
qonunlar, bolalarni maktabga tayyorlash haqida;
• maktabgacha tarbiya muassasalasining yillik ish rejasi to‘g‘risida;
• ota-onalar jamoatchiligining ishi haqidagi masalalar shular jumlasidandir.
Bu masalalarni jamoa bo‘lib muhokama qilish uchun ota-onalarning guruhi va
umumiy majlislari, maslahatlar, konferensiyalar, ota-onalar kechalari kabi ish
shakllari jamoa ish shakllariga kiradi. Tarbiyachilar bola tarbiyasini shakllantirishda
oila tarbiyasiga chambarchas bog‘laydilar.
Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga
ajratadi:
1. “Tarbiyaning zamoni”.
2. “Badan tarbiyasi”.
3. “Fikr tarbiyasi”.
4. “Axloq tarbiyasi” haqida hamda uning ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritadi.
Shunday ekan bola tarbiyasi bir vaqtning o‘zida “Maktabgacha ta’lim”, “Oila”
va “Jamiyat” nuqtai- nazarida shakllanib boradi. Biz oilani “davlat ichra kichik
davlat”- deb ataymiz. Unda yangi inson, ya’ni davlatning yangi bir vakili dunyoga
keladi. Kichik davlat - oila esa bu inson uchun dastlabki hayot dorilfununi bo‘ladi.
Shu sababli ota - onalar farzandning birinchi o‘qituvchisi va tarbiyachisidir.
Farzandni barkamol va ma’naviy yetuk qilib o‘stirish uchun, eng avvalo ota - onaningo‘zi yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishi kerak. Farzand tarbiyasini ota - onalaro‘z shaxsiy ishi deb bilmasliklari kerak. Aslida bola tarbiyasi ota - onaning jamiyatoldidagi fuqarolik burchi va davlat oldidagi mas’uliyati hamda qarindosh - urug‘laroldidagi javobgarligi. Shuning uchun ham ota - ona obro‘si farzand tarbiyasidama’naviy ozuqa bo‘ladi. Bu ma’naviy ozuqa bola tarbiyasida “ufq” ni ko‘zlab ishtutishda mustahkam poydevor hisoblanadi. Bunday tarbiyalash jarayonida mehnat va ijtimoiy faoliyatni oilaviy vazifalar bilan qo‘shib olib boradigan farzandlari hayotigaqiziqadigan va ularga oqilona, odilona rahbarlik qiladigan ota - onalar ijobiy o‘rnak
bo‘ladigan kishilardir, ya’ni obro‘li ota - onalardir. Bunday odamlar o‘z farzandlaritarbiyasiga oilada ham, maktabgacha ta’limda ham e’tibor beradigan aqlli odamlar,namunali oilalar a’zolari bo‘ladi.
Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi.Ulardan birinchisi odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa,ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta’limtarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beradigan irsiyomillarning ta’siridir. Shunday qilib, insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy
sifatlarining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchiahamiyatga egadir. Bu o‘z navbatida bola shaxsini tarbiyalashda oila va jamiyatningham roli nihoyatda katta ekanligini ko‘rsatib beradi.
Asosiy xususiyat oilaviy ta'lim maxsus hissiy mikroiqlim tan olinadi, buning natijasida bola o'ziga nisbatan munosabatni rivojlantiradi, bu uning o'zini o'zi qadrlash tuyg'usini belgilaydi. Aynan ota-onaning namunasi va ularning shaxsiy fazilatlari oilaning tarbiyaviy funktsiyasining samaradorligini ko'p jihatdan belgilaydi. Bolalarning rivojlanishida oilaviy ta'limning ahamiyati oila va maktabgacha ta'lim muassasasi o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning ahamiyatini belgilaydi. Biroq, bu o'zaro ta'sirga bir qator omillar ta'sir qiladi, birinchi navbatda, ota-onalar va o'qituvchilar bir-biridan nima kutishadi. So'nggi paytlarda hamkorlikning yangi, istiqbolli shakllari paydo bo'lganiga qaramay, ular ota-onalarni pedagogik jarayonda faol ishtirok etishga jalb qilishni nazarda tutadi. bolalar bog'chasi, ko'pincha ota-onalar bilan ishlash faqat pedagogik targ'ibot yo'nalishlaridan birida amalga oshiriladi, bunda oila faqat ta'sir ob'ekti hisoblanadi. Natijada oila bilan aloqa o‘rnatilmaydi, oilaviy tarbiya imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmayapti. Uzoq vaqt davomida shaxsning shakllanishida nima muhimroq: oila yoki ijtimoiy ta'lim (bolalar bog'chasi, maktab, boshqa ta'lim muassasalari) haqida bahs-munozaralar mavjud. Ba'zi buyuk o'qituvchilar oila foydasiga suyandilar, boshqalari esa davlat muassasalariga xurmo berdilar. Shunday qilib, Ya.A.Komenskiy onalik maktabini bolaning onaning qo'llari va lablaridan oladigan bilimlari ketma-ketligi va miqdori deb atagan. Onaning darslari - jadvalda o'zgarishlar yo'q, dam olish kunlari va ta'tillar yo'q. Bolaning hayoti qanchalik xayoliy va mazmunli bo'lsa, onalik tashvishlari doirasi shunchalik kengayadi. Gumanist pedagog I. G. Pestalotsi: oila tarbiyaning haqiqiy organi, u amal bilan o‘rgatadi, tirik so‘z esa faqat to‘ldiradi va hayot shudgorlagan tuproqqa tushib, butunlay boshqacha taassurot uyg‘otadi Bundan farqli ravishda, utopik sotsialist Robert Ouen oilani yangi shaxsni shakllantirish yo'lidagi yovuzliklardan biri sifatida ko'rdi. Uning bolani yoshligidan faqat ijtimoiy tarbiyalash zarurligi haqidagi g‘oyasi mamlakatimizda oilani bir vaqtning o‘zida “qoloq” an’ana va urf-odatlarga ega “hujayra” holatiga o‘tkazish bilan faol o‘z ifodasini topdi. Uzoq yillar davomida bola shaxsini shakllantirishda xalq ta’limining yetakchi roli so‘zda va amalda ta’kidlab kelinadi. Rossiyada Sovet hokimiyati o'rnatilgandan keyin maktabgacha ta'lim davlat ahamiyatiga ega bo'lgan masalaga aylandi. Sotsialistik jamiyat a'zolarini - yangi turdagi jamiyatni tarbiyalash maqsadida butun mamlakat bo'ylab bolalar bog'chalari va bolalar bog'chalari tashkil etildi.
Agar inqilobdan oldin maktabgacha ta'limning asosiy maqsadi bolaning barkamol rivojlanishi bo'lsa, undan keyin uning maqsadi, birinchi navbatda, Sovet davlati fuqarosini shakllantirish edi. Shu munosabat bilan, maktabgacha ta'lim rahbarlarining "bepul ta'lim" kontseptsiyasiga bo'lgan munosabati dalolatdir, unga ko'ra ta'lim bolaning tabiiy, o'z-o'zidan rivojlanishini rag'batlantirishi kerak, bunda tashqaridan yuklanmaydi. Asosiy rol oilaga tegishli. Masalan, D.A.Lazurkina “erkin tarbiya”ga qarshi kurashga chaqirdi va maktabgacha ta’lim muassasalaridagi tarbiyaga oila tarbiyasidagi kamchiliklarning o‘rnini to‘ldirish vositasi, ko‘pincha esa, avvaldan mavjud bo‘lgan bolalar tarbiyasi institutini yo‘q qilish vositasi sifatida qarala boshlandi. oila, to'g'ri, ya'ni ijtimoiy ta'limga to'sqinlik yoki hatto dushman deb hisoblangan "eski oila" ga qarshi kurash vositasi. Bunday g'oyalar A. S. Makarenko asarlarida yanada rivojlantirildi: «Yaxshi va yomon oilalar bor. Biz oila o'zi xohlagandek ta'lim bera olishiga kafolat bera olmaymiz. Oilaviy tarbiyani tashkil etishimiz, maktab esa davlat tarbiyasining vakili sifatida tashkilotchilik prinsipi bo‘lishi kerak. Maktab oilani boshqarishi kerak." Makarenko pedagogik jamoalarni bolalar hayoti va tarbiyasini yaxshilash, shuningdek, ota-onalarga ta'sir ko'rsatish uchun oiladagi hayotini o'rganishga chaqirdi. Shu bilan birga, oilaviy tarbiya "jamiyat tartibi" ga bog'liq bo'lgan bo'ysunuvchi rol o'ynashi kerak edi. SSSR Pedagogika fanlari akademiyasining ilmiy-tadqiqot institutining turli laboratoriyalarida erta va yosh bolalarni rivojlantirish va tarbiyalash muammolari. maktabgacha yosh, maktabgacha yoshdagi bolalarni oilaviy tarbiyalash masalalarini o'rganishga ham e'tibor qaratildi. Tadqiqotchilar, bularning hech birini oila hamkorligisiz bolalar bog'chasi bilan muvaffaqiyatli hal qilib bo'lmaydi degan xulosaga kelishdi. Bu ijtimoiy institutlar umumiy maqsad va vazifalarga ega bo‘lishiga qaramasdan, ularning har birida bolalarni tarbiyalash va o‘qitishning mazmuni va usullari o‘ziga xosdir. Bu erda E.P.Arnautova va V.M.Ivanovalar korib chiqadi
XULOSA:
Men bu kur ishida Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni kreativligini shakllantirishda bir qator -“Piktogramma”, “O‘xshashini top”,”Har uyga o‘zining tomi”, “Chalkash zanjir” va boshqa o‘yinli texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, “O‘xshashini top” o‘yinli texnologidan quyidagicha foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilarga bir-biriga aloqasi bo‘lmagan so‘zlar taqdim etilib, ularning bog‘liqlik ya’ni, o‘xshash jihatlarini topish talab etiladi.Bu kabi o‘yinli texnologiyalar bola shaxsini intellektual rivojlanishiga imkon yaratib beradi. Bugungi kunda xorij tajribalaridan andoza olish, ijodiy yondashgan holda amaliyotga joriy etish, zamon talabiga mos ravishda meyyoriy hujjatlar, oʻquvmetodik adabiyotlar, oʻquv-metodik majmualarni ishlab chiqish, ilg‘or xorijiy tajriba asosida maktabgacha ta’lim muassasalarining rahbar va mutaxassislarida zamonaviy menejment va pedagogik texnologiyalar boʻyicha sohaga oid bilimlar va koʻnikmalarni shakllantirish vazifalari dolzarb masalalar sirasiga kiritilmoqda. Shu bois mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish yuzasidan farmon va qarorlar qabul qilindi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi “2017-2021- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risida”gi PQ, 2017-yil 9-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari toʻg‘risida”gi PQ, 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risida”gi PF Farmoyishi shular jumlasidandir. Bolalarni maktabga tayyorlash boʻyicha xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalarini oʻrganish yuzasidan alohida adabiyotlar, tadqiqot ishlari juda kam, bu boradagi manbalarning faqatgina elektron resurslari mavjud boʻlib, ularni ham internetning turli veb saytlaridan topib, tarjima qilib oʻrganish mumkin. Masalan, bu mavzudaB.E.Parmonov, I.G‘.Mamajonov, R.Mamatov, M.X.Qilichovalar ilmiy izlanishlar olib borgan. Jumladan B.E.Parmonov “Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni tarbiyalashda xorijiy tajribalarning psixologik jihatlari” maqolasida xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalarini yoritgan. Buyuk Britaniya, Rossiya federatsiyasi, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarining ilg‘or tajriblarini tahliliy oʻrgangan. I.G‘ Mamajonov, R.Mamatovlar esa “Germaniya davlati ta’lim tizimi”ni oʻrganishda qisman maktabgacha ta’lim tizimiga oid ma’lumotlarni kiritib oʻtgan. Bilamizki, Oʻzbeksiton Respublikasi “Ta’lim toʻg‘risida”gi qonunga muvofiq maktabgacha ta’lim va tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha boʻlgan bolalarni boshlang‘ich ta’limga bir yillik majburiy tayyorlashni ham nazarda tutadi. Endilikda respublikamizdagi 6 yoshdan 7 yoshgacha boʻlgan barcha ta’lim olishga layoqati boʻlgan bolalar davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 1 yillik maktabgacha tayyorlov guruhida boshlang‘ich sinflarga tayyorlanadi va ularga sertifikat beriladi. Bu jarayon rivojlangan mamlakatlarda esa ancha ilgari boshlanadi. Masalan, Italiyada bolalar 3 yoshdan 6 yoshgacha maktabga tayyorlanadilar. Bu jarayon davlat bog‘chalarida va xususiy katolik bog‘chalarida amalga oshiriladi. Buyuk Britaniyada esa 1988-yilda «Ta’lim toʻg‘risida»gi qonuni kuchga kirgan. Unda nafaqat ta’lim standartlari, balki bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida ruhiy rivojlanish darajasiga bazaviy baho berish ham belgilangan. Angliya, Shotlandiya va Uelsda majburiy ta’lim 5 yoshdan, Shimoliy Irlandiyada esa 4 yoshdan boshlanadi. Shuning uchun ham majburiy ta’limda oʻqitishni boshlash muddati Yevropada engerta deb hisoblanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash – bolalar hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan murakkab, koʻp qirrali vazifadir. Uni hal qilishda bir qator jihatlarni ajratib koʻrsatish odatiy holdir. Birinchidan, kelajakda muvaffaqiyatli oʻquv faoliyatining asosi boʻlgan bolaning shaxsiyati va uning bilim jarayonlarining uzluksiz rivojlanishi, ikkinchidan, boshlang‘ich maktabda yozish, oʻqish va hisoblash elementlari kabi koʻnikma va qobiliyatlarni oʻrgatish zaruratini organdik