Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

2-BOB BO`YICHA XULOSA

Lingvopoetik tahlil doirasida qo‘llanilgan usullar orasida uch darajali tahlilni ham atash mumkin. Lingvopoetik tadqiqotning boshqa turlaridan farqli o‘laroq, uch bosqichli yondashuv juda oddiy: birinchi navbatda matnning semantik darajasi o‘rganiladi(matn mazmuni bilan bog‘liq barcha masalalar tushuntiriladi), so‘ngra muallif foydalanadigan nutq yo‘llari va shakllarini topish kerak(metasemiotik tahlil darajasi) yakuniy(metametasemiotik) darajada ishlatilgan yorliqli til birliklari qanday matnda ular estetik effekt yaratadilar va ma’lum bir badiiy tarkibni etkazadilar. Matnning metasemiotik darajasini tahlil qilish uning lingvopoetik talqini bilan bir xil deb hisoblanishi mumkin. Matnni yanada obyektiv va batafsil tahlil qilish uchun ko‘pincha ma’lum bir parcha yoki hatto ma’lum bir asardan tashqariga chiqish va umuman yozuvchining ishiga murojaat qilish yoki matnni shunga o‘xshash badiiy asar bilan taqqoslash kerak bo‘ladi. Ushbu cheklovlarning barchasiga qaramay, uch bosqichli tahlilni o‘rganish oson va shuning uchun didaktik nuqtai nazardan ba’zi afzalliklarga ega. Ayrim matnlarni lingvopoetik tahlil qilish an’anasi birinchi navbatda akademik V.V.Vinogradovning asarlariga asoslangan. Badiiy matnni lingvopoetik o‘rganish bilan bog‘liq holda B.V.Tomashevskiy, L.V.Shcherba, L.Shpitzer va boshqalarning ismlarini ham aytish mumkin.
Matnni lingvopoetik tahlil qilish bo‘yicha ishlar quyidagicha amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda talabalar matnning ma’nosini tushunish uchun muhim bo‘lgan so‘zlarni topishni o‘rganadilar, buning uchun turli xil lug‘atlardan foydalangan holda ularning ma’nosini tushuntiradilar, shu bilan birga ushbu matndagi ushbu so‘zning ma’nosini qayd etib, asarning chuqur ma’nosini yetkazishda kalit so‘zlarning rolini aniqlaydilar.
Ikkinchi bosqichda talabalar lug‘atlarni tuzish ustida ishlashadi. Ular boshqacha bo‘lishi mumkin:
1.Matnni tushunish uchun muhim bo‘lgan so‘zlardan tashkil topgan lug‘at(kalit so‘zlar);
2.G‘ayrioddiy ma’noga ega so‘zlarni o‘z ichiga olgan lug‘at;
3.Lug‘at-bosh qahramonning xususiyatlari;
4.Tegishli ismlar lug‘ati va boshqa lug‘atlar.
Uchinchi bosqich-o‘rganilgan asar bo‘yicha ijodiy ish(miniatyura, insho, sharh) yozish.
Matnni chuqur tahlil qilish, so‘zga diqqat bilan e’tibor berish, ya’ni lingvopoetika bunga qaratilgan, asarning chuqur ma’nosini yaxshiroq tushunishga yordam beradi va matnlarni qiyosiy tahlil qilish vazifasini osonlashtiradi.
Adabiy matnning estetikasi muallifga bog‘liq bo‘ladi va unga turli til resurslari va adabiy vositalar orqali erishish mumkin. Ushbu manbalar orasida biz grammatik manbalarni(tuzilmalarni qo‘shish, bostirish yoki takrorlash orqali), semantikani(metafora yoki metonimiya kabi so‘zlarning ma’nosini o‘zgartirishdan) va ovozli(so‘z ma’nolarining ma’nolari bilan o‘yinlar) eslatib o‘tishimiz kerak.
Masalan: “Agar ichsangiz, haydamang. Oilangizga g‘amxo‘rlik qiling” bu xabarni yetkazadigan, ammo hech qanday estetik niyatsiz ma’lumot beruvchi matn. Boshqa tomondan, agar jozibali nektar kosasi uning yo‘lini kesib o‘tsa, jasorat bilan minnatdorchilik bildiring va muomalani rad eting, chunki bu modda iblisning o‘zi tomonidan yaqinlarining mavjudligini xavf ostiga qo‘yish uchun tayyorlangan bo‘lishi mumkin kabi matn bu adabiy matndir: xabar mazmuni bo‘yicha avvalgisi bilan taqqoslanadi, ammo ishlatilgan til juda farq qiladi.
Badiiy texnikaning lingvopoetikasi ma’lum bir badiiy texnikaning matndagi rolini-uning mafkuraviy va badiiy mazmunini etkazishda va estetik effekt yaratishda aniqlashga imkon beradi. Ushbu usul yordamida o‘tkazilgan tahlil jarayonida tadqiqotchi butun matn darajasiga ko‘tarilmaydi, chunki u butun matnda yoki bir nechta matnlarda bitta badiiy texnikaning ishlashi misollarini ko‘rib chiqish bilan cheklanadi-uning lingvopoetik roli va ahamiyati. Shunday qilib, tadqiqot davomida olingan natijalar cheklangan xarakterga ega. Shunga qaramay, ba’zi hollarda ushbu usul, shubhasiz, badiiy matnlarning ayrim jihatlarini o‘rganish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin.