Mundarija: kirish I bob. Gen va gen konsepsiyasi haqida tushuncha

ALLELLAR (yun. allelon — birbirini oʻzaro) , allelomorflar, allel genlar — bir genning gomologik xromosomalarning oʻzaro bir xil joy (lokus) laridagi boʻlishi mumkin boʻlgan har xil holatlari. Allellar maʼlum bir belgining rivojlanishini nazorat qilib, uning alternativ (bir-birini inkor etuvchi) ifodalanishiga sabab boʻladi. «Allellar» atamasini daniyalik olim V. Iogansen taklif etgan (1909). Aksariyat genlar faqat ikki: dominant va retsessiv Allellarga ega. Diploid organizmlarning somatik hujayralarida har ikkala, gametalarda esa faqat bitta allel boʻladi. Barcha holatlarda ham maʼlum genning dominant alleli taʼsiri shu genning retsessiv allelinikidan ustun keladi.
Allellarning dominantlik xususiyati ularning oʻzaro allellik taʼsiriga, genotipik muhit va tashqi sharoitlarga bogliq. Dominant va retsessiv Allellar gomozigo-gpalik (SS yoki ss) yoki geterozigotalik (Ss) holatlarida ishtirok etishlari mumkin. Bundan tashqari genning koʻp allellilik seriyalari ham uchraydi. Bunday holda ham dominant allel bosh harf b-n, allellarning barcha retsessiv seriyalari esa turli nishonlar qoʻyilgan kichik harflar bilan belgilanadi.
Allel genlar, ularning xususiyatlari. Gomozigotalar va heterozigotlar aniqlash muqobil variantlar bir xil xususiyatni rivojlantirish. Diploid organizmda bir xil genning ikkita bir xil allellari bo'lishi mumkin, bu holda organizm homozigot yoki ikki xil deb ataladi, bu esa heterozigot organizmiga olib keladi. "Allele" atamasini V. Yoxansen (1909) taklif qilgan
Oddiy diploid somatik hujayralar bitta genning ikkita allelini (gomologik xromosomalar soniga ko'ra), haploid gametalarda esa har bir genning bittadan alleli mavjud. Mendel qonunlariga mos keladigan xususiyatlarni hisobga olish kerak dominant va retsessiv allellar. Agar shaxsning genotipida ikki xil allel mavjud bo'lsa (shaxs - bu heterozigot), belgining namoyon bo'lishi faqat ulardan biriga - dominantga bog'liq. Retsessiv allel fenotipga faqat ikkala xromosomada joylashgan bo'lsa ta'sir qiladi (shaxs homozigotdir). Keyinchalik murakkab holatlarda boshqa allel o'zaro ta'sirlar kuzatiladi (pastga qarang).