Mundarija: Kirish I bob. O’qish kitoblarida berilgan she’rlar haqida

2.2. Qudrat Hikmatning sinfdan tashqari o’qish darslarida she’rlarini tahlil qilish

Isteʼdodli bolalar shoiri Qudrat Hikmat qisqa va samarali ijodini kichkintoylarni ilmga ishtiyoq, ona-Vatanga, jonajon yurtimizga sadoqat ruhida tarbiyalashga bagʻishladi.

Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent shahrida kambagʻal oilada tugʻildi. Boʻlajak shoir Quddus Muhammadiy rahbarlik qilgan adabiyot toʻgaragida faol ishtirok etdi. Uning bu toʻgarakka qatnashishi sheʼriyat sirlarini egallashida katta ahamiyatga ega boʻldi.
Qudrat Hikmatning ijodiy oʻsishida Oybek, Abdulla Qahhor, Uygʻun, Mirtemir, Quddus Muhammadiylarning murabbiylik roli katta boʻldi.
Qudrat Hikmat bolalar uchun 1945 yildan boshlab sheʼrlar yoza boshladi. Uning dastlabki sheʼrlari bolalar va yoshlar gazetalarida hamda jurnallarida bosilib chiqdi.
Qudrat Hikmat bir qancha vaqt Chirchiq shahar gazetasida ishladi. Shu bilan birga mehnatdan ajralmagan holda hozirgi Toshkent davlat pedagogika universitetida oʻqidi. 1957 yildan umrining oxirigacha turli nashriyotlarda muharrir, boʻlim boshligʻi sifatida yosh avlodga kitoblar chop etishda fidoyilik qildi.
Qudrat Hikmatning “Mening Vatanim” (1950), “Baxtli bolalar” (1951 1952), “Odobli” (1953), “Doʻstlik” (1954), “Rodnoy Uzbekistan” (1955) kabi qator toʻplamlari nashr etildi. Keyinchalik “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak” (1963), “Soatjonning soati” (1964), “Toshbaqalar hujumi” (1965), “Daydi bola”, “Oʻgʻlim bilan suhbat” (1970) singari kitoblari bilan oʻzbek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga samarali hissa qoʻshdi.
Shoir asarlarining mavzu doirasi keng va rang-barang. Turli yoshdagi kitobxonlar Qudrat Hikmat asarlarini sevib oʻqiydilar, ulardan estetik zavq oladilar. Shoir oʻz asarlarida bolalarni qiziqtirgan, ularning bilgisi, eshitgisi kelgan narsa va voqealarni ixcham, oʻynoqi vazn va qofiyalari pishiq ishlangan misralarda ifodalaydi.
Qudrat Hikmat ijodining yana bir muhim tomoni shundaki, u bolalar tilini yaxshi oʻzlashtirgan, oʻrgangan. Shuning uchun ham uning sheʼrlari goʻzal va yoqimli, sodda va ravon.
Qudrat Hikmat “Bogʻcha” sheʼrida bolalarni ulkan Vatanning quchogʻiga yetaklab kiradi. Vatan degan shu aziz soʻzni, uning tom maʼnosini bolalarning soya-salqin, ozoda, orombaxsh bogʻchasiga koʻchiradi. Shu yer, kichkintoylarning yurgan-turgan joyi ulugʻ Vatan ekanligini uqtiradi:


Oʻrtoqjon Turgʻun,
Men bilan yurgin.
Bizning bogʻchani
Bir borib koʻrgin.
Turli oʻyinchoq,
Argʻimchoq bizda.
Kemamiz suzar
Dengizchamizda.
Miltigʻimning
Oʻqlari olmos,
Chegaramizga
Dushman yoʻlolmas.

Shoir “Baxtli bolalar” sheʼrida bolalarni ozod, erkin, baxtiyorligi va ularning ona-Vatanga boʻlgan cheksiz mehr-muhabbatlarini gʻoyatda koʻtarinki ruh bilan kuylaydi:

Quyosh yoʻliday
Yorugʻ yoʻlimiz,
Qayga uzatsak,
Yetar qoʻlimiz…
Gullasin doim
Jonajon Vatan!
Xalqimiz uchun
Fido jon va tan.

Qudrat Hikmat kichik yoshdagi bolalarni maktabga qiziqtirishni, ularning ilm-fanga nisbatan boʻlgan havasini uygʻotishni oʻzining shoirlik vazifasi deb bildi. Masalan, uning “Kitob – doʻstim” sheʼrida boshdan oyoq kitob taʼrifi yotganligini koʻramiz. Shoirning taʼkidlashicha, kimki kitobga mehr qoʻysa, astoydil oʻqisa, aqli, zehni rivojlanishini juda oʻynoqi misralarda yozadi:

Kitob – keng dunyo,
Soʻzi nur – ziyo.
Qoʻysang mehringni,
Ochar zehningni.

Shoir kitobning mohiyatini chuqurroq ochishga intilib, “Keng dunyo”, “Soʻzi nur – ziyo” kabi istioralarni qoʻllaydi.

“Salom, maktab” sheʼrida shoir maktabning mohiyati va ulugʻvorligini bir butunligicha kitobxon koʻz oʻngida gavdalantira olgan. Sanʼatkor jozibali misralar tuzib, bolalar eʼtiqodini maktabga tortadi, ularni ilm-fan asoslarini mukammal egallashga undaydi:


Ilm-u fan bogʻi.
Hayot bulogʻi.
Aziz umrning
Suyangan togʻi.

Sheʼrda maktabdan olgan ilmni xalq uchun, Vatan uchun sarf qilish har bir bolaning muqaddas burchi ekanligi alohida taʼkidlanadi:

Sendan olib dars,
Oʻsdik har nafas.
Vatan xizmatin –
Oʻtash bizning qarz.

1952 yilda Qudrat Hikmat hayotida quvonchli voqea yuz berdi. Yana bir kitobi “Baxtiyorlik” nomli sheʼrlar toʻplami nashr etildi. Uning “Odobli”, “Baxtli bolalar” kitoblari shoir nomini keng kitobxonlar ommasiga tanitdi.

Qudrat Hikmat ijodida “Tinchlik haqida qoʻshiq” sheʼri alohida ahamiyatga egadir. Shoir tinchlikning mohiyatini butun borligicha sheʼrga soladi:


Tinchlik juda soz,
Toʻkin-sochin yoz.
Oʻq tovushi chiqmas,
Yangrar qoʻshiq, soz.

Shoir tinchlik soʻzini chuqurroq ochish uchun urushning yomon oqibatlarini yosh kitobxonlar ongiga mos ravishda koʻrsatadi:

Boʻlsa-chi urush,
Oʻt tushar har yon.
Tinch shirin turmush,
Boʻladi vayron…
Goʻzal shaharlar,
Yonib kul boʻlar.
Na giyoh qolar,
Na daryo, koʻllar.
Bu sira boʻlmas,
Xalqlar yoʻl qoʻymas,
Tinchlik – obodlik,
Hech qachon soʻnmas.

Qudrat Hikmat halol mehnatni goʻzal hayot manbayi, u bilan kishi hurmat topadi deb ifodalaydi. Shuning uchun u oʻzining kichik kitobxonlarida yoshligidanoq mehnat koʻnikmalarini tarbiyalashni asosiy vazifa deb biladi. “Buvimning deganlari” sheʼrida oʻz mehnat samarasidan xursand boʻlgan kichkintoylar qiyofasini yaratadi. Muallif oʻzining kichkina qahramonidagi intilishni sezib, uni ulugʻ ishlarga boshlaydi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishdan benihoya xursand boʻladi:

Sanobarning vaqti chogʻ,
Barg keltirdi bir quchoq.

Buvi ham Sanobarning ishidan xursand boʻladi, endi uning katta ishlarni ham uddalay olishiga ishonadi:

Endi senga shu soʻzim –
Qurtlar kirdi dahaga,
Oʻrnak boʻlib hammaga
Dastaga harakat qil,
Oʻz ishingning koʻzin bil!

Shoir Sanobarning buvisidan oʻrgangan ishining katta ijtimoiy mohiyatga ega ekanligini sodda misralarda chuqur ochishga erishadi:

Bu yil bizlar uch marta
Qurt tutib, mamlakatga –
Topshiramiz pillani,
Pilla emas, tillani.

Bu sheʼrning har bir misrasi oʻynoqi, tez yodda qoladigan asarlardan biridir. Buning uchun yuqoridagi parchaga, ayniqsa, “Pilla emas, tillani” iborasiga qayta nigoh tashlash kifoya.

Shoir bu sheʼrida bolalarni mehnatsevarlikka, Vatan va xalq oldidagi burchini muqaddas deb bilishga undaydi:
Qudrat Hikmatning “Chovkar”, “Toshbaqalar hujumi”, “Qum ostida qovunlar”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak”, “Chirchiq farzandi”, “Koʻmilgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi” kabi poyema va ertak-dostonlarini bolalar huzur qilib oʻqiydilar va katta estetik zavq oladilar.
Qudrat Hikmatning “Bobodehqon hangomasi”, “Qum ostida qovunlar”, “Toshbaqalar hujumi” poyemalarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan oʻrnak olishga intilishlari yoritiladi.
Oz va mazmunli umr koʻrgan Qudrat Hikmat bolalarga bagʻishlab yigirmadan ziyod kitob yozdi. U tamomila yosh kitobxon ishonchini oqlab, kishilar hurmatini qozondi. Buning evaziga u munosib taqdirlanib, el nazariga tushdi. Shoir oʻzi bashorat qilib:


Olmos mening yuragim,
Tolmas mening yuragim.
Kim aytadi elimda,
Qolmas mening yuragim,

• 
  deb yozgani kabi bugun u barhayot, oramizda, mehri koʻz qoramizda.
  

“Bolalar adabiyoti” (Oʻqituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013) darsligidan
She’riy ohangni his qilmaslik, matn so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r yodlashni zerikarli mashg`ulotga aylantiradi. Ma`nosi anglanmagan matnni yodlash oson kechmaydi. 4-sinfda Q. Hikmatning “Qish to’zg`itar momiq par” she’rini o’rganishda albatta tabiat manzaralarini izohlash talab etiladi. SHe’rni o’qishdan oldin unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat o’tkaziladi yoki she’r mazmunini tushunish uchun o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan voqealarni o’qituvchi qisqa qilib aytib beradi. Ma`lumki, qish fasli go’zal ko’rinishi bilan odamda yoqimli tuyg`ular uyg`otadi. Qishda bolalar chana uchish, qorbobo yasash, qorbo’ron o’ynashdan olam-olam zavq oladilar. Qishdagi sof va toza havogina emas, oppoq qorga burkalib turgan daraxtlar, dala-bog`lar kishida ajib bir kayfiyat uyg`otadi. “Qish to’zg`itar momiq par” (Qudrat Hikmat) she’rini o’rganish jarayonida agar qor yog`magan bo’lsa, ayni manzara tasvirlangan rasmlardan foydalanish ham mumkin. Qish fasli haqida gapirilar ekan, albatta, “kumush” sifati qo’shib aytiladi. Bu shu fasl hukmronligi davridagi manzaraga, qorning oppoq bo’lib tovlanishiga, ko’zlarni qamashtirishiga ishoradir. Ushbu she’rni o’rganish darsi dastlab o’quvchilarning qish fasli haqidagi tushunchalarini aniqlashdan boshlanadi. Qishning o’ziga xos belgilari, qishda o’ynaladigan o’yinlar, qish manzarasi yuzasidan savoljavob o’tkaziladi. O’quvchilarning qish faslida sovuq bo’lishi tufayli ayrim qushlarning o’lkamizni tark etib janubga uchib ketishlari, qishda sovuqqa mos issiq kiyimlarning kiyilishi haqidagi tushunchalari aniqlashtirilib, to’ldiriladi. Shundan so’ng o’qituvchi she’rni ifodali o’qiydi.
MUHOKAMA Quyida she`riy asarni o`rganish bosqichlarini bir she`r misolida yoritishga harakat qilamiz.

1. 
   She`riy asarni o`rganishni quyidagi kabi bosqichlarda tashkil etish mumkin:
   

She’r matni tahlilidan oldin o`quvchilarni she`rni o`qish va tushunishga tayyorlovchi, ularni fikrlashga undovchi metodik ishlar amalga oshiriladi. Bunda she`r mavzusiga bilan aloqador topishmoqlardan, afsonalardan foydalanish bir usul sifatida qo`llanishi mumkin:
Oppoqqina dasturxon Yer yuzini qoplagan. (Qor) Bostirdim ikki tovuq, Biri issiq, biri sovuq. (Yoz, qish) Yoki qor haqidagi afsonalardan hikoyalab berish mumkin: Qadimda osmondan un yog`ilar ekan. Odamlar o’z ehtiyojlariga yarashasini olib, uylariga olib kirar ekan. Qishloqda bir ochko’z boy unlarning o’ziga keragidan ham ortig`ini qoplab o’z uyiga tashiy boshlabdi. Hatto yer yuzini chegaralab olibdi. O’z yerim degan joylardagi unlarni boshqalarga bermabdi. Shunda osmon-u quyosh va bulutlarning jahli chiqib, unlarni muzdek qorga aylantirib qo’yishibdi. Savol: Bugungi darsimizda qaysi mavzudagi asarni o`rganar ekansiz?
2. O’quvchilarning qish fasli haqidagi dastlabki tushunchalarini aniqlash. Buning uchun qish fasliga xos xususiyatlarni klaster metodidan foydalaniladi. O’quvchilar tarmoqlash usulida qish fasliga xos xususiyatlarni yozadilar:

3. Xattaxtaga mavzu - «Qish to’zg`itar momiq par» (Qudrat Hikmat) yoziladi. O’quvchilardan she’r muallifining yana qaysi she`rlarini o`qib o`rganganliklari va ularning qaysi mavzuda ekani haqida suhbat o`tkaziladi hamda shoir haqida qisqa ma`lumot beriladi:

- Qudrat Hikmat − isteododli bolalar shoiri. U qisqa umr ko’rgan. Shoir o’z ijodini kichkintoylarni ilmga ishtiyoq, ona-Vatanga, jonajon yurtimizga sadoqat ruhida tarbiyalashga bag`ishlagan.
Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent shahrida kambag`al dehqon oilasida tug`ildi. Birinchi she’rlari 1945 yilda bolalar gazetalarida bosildi. 1960-yildan boshlab bolalar nashriyotida ishladi. Uning «Mening Vatanim» (1950), «Baxtli bolalar» (1952), «Obodlik» (1953), «Do’stlik» (1954), «Rodnoy Uzbekistan» (1955) kabi qator she’riy to’plamlari nashr etilgan. Keyinchalik «Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak» (1963), «Soatjonning soati» (1964), «Toshbaqalar hujumi» (1965), «Daydi bola», «O’g`lim bilan suhbat» kabi kitoblari bosilgan. (Kitoblari ko’rsatiladi. Ular o’qishga tavsiya etiladi.)
4. She’r bilan tanishtiriladi va o`quvchilarning she’rdan olgan dastlabki tushunchalari aniqlanadi
5. She’r matni ustida ishlash o`quvchilarning o`qish ko`nikmalarini takomillashtirish bilan bog`lab olib boriladi. − Birinchi to’rtlikni o’qing. Unda qaysi so’z va iboralar o’z ma`nosida qo’llanmagan? Ularning qaysi ma`noda qo’llanganini izohlashga harakat qiling. − Quyidagi to’rtlikning qaysi misralarida jonlantirish qo’llangan? Jonlantirish deganda nimani tushunasiz?