Mundarija Kirish i-bob o’quv jarayonida fizikaning tutgan o’rni fizikani o’qitishdan mаqsаd

1.4 MASALALARNING TURLARIVA ULARNI YECHISH USULLARI Fizika masalalari: 1) mazmuniga ko‘ra, 2) shartiga ko‘ra va 3) yechish uslubiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi.
1) Mazmuniga ko‘ra masalalar mexanik, molekular fizika, elektr, optika, atom va yadro fizikasiga doir masalalarga bo‘linadi. Bundan tashqari konkret va abstrakt mazmunli ma- salalar ham mavjud. Abstrakt masalalaming mazmuni umu-miylikka ega bo‘lib, hodisalarning mohiyatini ochib berishga qaratilgan. Konkret mazmunli masalalar esa amaliyot va o‘quvchilarning hayotiy tajribalari bilan bog‘langanligi uchun katta ko‘rgazmalilikka ega. Konkret masalalar texnik mazmunli (politexnik ta'lim), tarixiy mazmunli (tarbiyaviy), qiziqarli mazmunli (qiziqishni uyg‘otuvchi) masalalarga bo‘linadi. Sodda masala yechish deganda uni yechish vaqtida bitta- ikkita formula ishlatiladigan, bitta-ikkita xulosa chiqariladi- gan, formulaning mazmunini izohlashga, sodda tajribani bajarishga mo‘ljallangan masalalar tushuniladi. Murakkab masalalar — uni yechish vaqtida bir necha fizik qonuniyatlar qollanadigan, fizikaning turli bo‘limlariga oid bilimlardan foydalaniladigan, bir necha xulosalar chiqa- riladigan, tajribani bajarishda yetarli malakaga ega bo‘lishni talab etadigan masalalardir. Bu masalalar muammoli vaziyat hosil qilishni va yangilik elementlarini o‘z ichiga olishi lozim.
Ijodiy masalalar ikki xil bo‘ladi: qidiruv va konstruktor- lik masalalari.
2) Masala shartiga ko‘ra matnli, eksperimental (tajribali), grafik va rasmli masalalarga bo‘linadi.
3) Yechish usuliga ko‘ra masalalar sifat, hisoblash, grafik va eksperimental masalalarga ajratiladi. Sifat masalalarning mohiyati shundaki, ular hodisalar- ning fizik mohiyatini ochib berishga qaratilgan bo‘ladi.
Hisoblash masalalari bir necha matematik operatsiyalarni qo‘llash orqali yechiladi. Matematik apparatning qo‘l- lanilishiga qarab masalalarni yechish usullari arifmetik, algebraik va geometrik usullarga bo‘linadi. Masala yechishdagi mantiqiy uslublar — analitik va sintetik yoki analitik-sintetik uslublardir. Analitik uslubda masalani noma’lum kattalikning topili- shidan boshlab yechiladi. Uni bir necha sodda masalalarga bo‘lib yuboriladi. Sintetik uslubda masalada berilganlar orasidagi bog‘- lanishlarni aniqlab borib, oxiri topilishi kerak bo‘lgan bitta noma’lumga ega bo‘lgan tenglikka boriladi. Bu uslublarning qo‘llanishiga bir misol ko‘raylik. Biror jism balandlikdan erkin tushmoqda; u bilan bir vaqtda undan ham balandroqdan, ya'ni h2 balandlikdan boshqa jism harakatlana boshlaydi. Ikkala jism yerga bir vaqtda tushishi uchun ikkinchi jismning boshlang‘ich tezligi v0 qan- day bo‘lishi lozim?
bundan,
-Aj A,) ■ (6)
Eksperimental masalada tajriba masaladagi biror kattalikni o‘lchash orqali aniqlab beradi yoki yechimning to‘g‘riligini tekshiradi. Masalan: masalaning qo‘yilishi. Bizga ichida ozgina qum bo‘lgan asosi to‘rt burchakli parallelepiped shaklidagi idish, dinamometr, chizg'ich, suvli idish berilgan bo‘Isin. Idish- ning suvga botish chuqurligini topish kerak. Tahlil. Arximed kuchi qumli idishning og‘irligiga teng- lashguncha ( = P) idish botib boradi. P — idishning og‘irligi, — Arximed kuchi bo‘lib, u idishning botgan qismi siqib chiqargan suyuqlikning oghrligiga teng bo‘ladi = P = mg = pVg, bu yerda, V — idishning suvga botgan qismining hajmi, V=Sh; S — idish asosining yuzi, h — idishning suvga botgan qismining balandligi. Demak, P = = pShg, bundan: Bundan ko‘ramizki, masala yechish uchun qumli idish- ning og‘irligini, suyuqlikning zichligini va idish asosining yuzini bilish lozim.