Muntazamlilik printsipi

MUNTAZAMLILIK PRINTSIPI
REJA:

1. 
   Muntazamlilik
   
2. 
   Tayyorgarlik darajasini oshirish
   
3. 
   Jismoniy yuklanish
   

Muntazamlilik - jismoniy tarbiya jarayonida eng ko‘p foyda beradigan prinsiplardir. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘quvchilar organizmida bir qator o ‘zgarishlar sodir boMadi. Jismoniy sifatlar tarbiyalanadi, harakat ko‘nikmalari va malakalari shakllanadi hamda 0 ‘ruvchilarning barcha asosiy muskullarini mustahkamlashga, yurak - qon tomirlari, nafas olish va asab tizimlarining rivojlanishi sodir boMadi. Bunday o ‘zgarishlarga faqat jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini muntazam ravishda, to‘g‘ri rivojlantirish asosida olib borish orqali erishish mumkin. Muntazamlilik prinsipi jarayonida mashg‘ulotlarini uzluksiz ravishda olib borishni talab qiladi. Shug‘ullanuvchilar oldida qo‘yiladigan vazifalarni asta - sekinlik bilan oddiydan murakkabga va osondan qiyinlikka o ‘tishga qaratilgan boMishi kerak. Muntazamlilik prinsipi qator holatlarda ko‘rib chiqilishi lozim. M ashg‘ulotlarni uzluksizligi. Jismoniy tarbiya butunligicha hayotning hamma yosh davrlarni qamrab oladigan uzluksiz jarayon sifatida qaraladi. Bu jarayonning uzluksizligi har bir o‘tilgan va o ‘tilmagan mashg‘ulotlar samaradorligi orasidagi o‘zaro bogManish bilan amalga oshiriladi. Bu samaradorlik har bir ketma-ket olib borilgan mashg‘ulotlar davomida oshirib boriladi. Jismoniy tarbiya jarayonida uzilishlarga yoM qo‘yish kerak emas. Bu uzilishlar mashg‘ulotlarning ijobiy samaradorligini yo‘qotadi, chunki har bir keyingi mashg‘ulot samaradorligi oldingi mashg‘ulotlar natijasi sifatida boMishi kerak. Buning natijasida funksional va strukturali xarakterning qat’iy adabtatsion nisbiy qayta tuzilishi vujudga kelib stabil harakat ko‘nikmalarining va tayyorgarlikning asosini tashkil etadi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish tufayli organizmda sodir boMadigan funksional va strukturali o o’zgarishlar ziddiyatga uchrashi, ya’ni mashqlar to‘xtatib quyilsa, teskari rivojlanish ro‘y berishi mumkin. Mashqlarda ozgina vaqt boMsa ham uzilish yuz bersa, paydo boMgan shartli reflektorli bogManish so‘na boshlaydi, funksional imkoniyatlarning erishilgan darajasi pasaya boradi va hatto, ba’zi morfologik koMsatkichlarda regress sodir boMadi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, ba’zi regressiv o‘zgarishlar shu uzilishlaming 5-7 kunlaridayoq sezilib qolinadi. Demak jismoniy tarbiya jarayoni uzluksiz boMishi kerak ekan, ya’ni teskari o‘zgarishlarga olib keluvchi be’mani tanaffuslar boMmasagina, jismoniy yetuklikka erishish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Boshqacha qilib aytganda har bir mashqni samarasini awalgi mashqlarning samarasiga qo‘shib borish va to‘plangan o ‘zgarishlarni mustahkamlab, rivojlantiraverish kerak. Jismoniy tarbiyaning ommaviy amaliyotida odatda haftada 2-3 mashg‘ulot o ‘tkaziladi. Tayyorgarlik darajasini oshirish uchun mashg‘ulotlar orasidagi intervallar kamaytiriladi va jismoniy tarbiya jarayoni nisbatan kamaytiriladi yoki saqlanadi. Bu esa bolalar jismoniy tayyorgarligiga bogMiq Mashg‘ulotlarni ketma-ketligi va ularni mazmunini har xil tomonlarini o ‘zaro bogMiqligi ko‘rsatiladi. Ma’lumki, muntazam shug‘ullanish onda-sonda shug‘ullanishga ko‘ra katta effekt beradi. Bu yerdagi masalalar jismoniy tarbiya jarayonida muntazamlik qanday xislatlari bilan harakatlanishi kerak va qanday qilib yuklanish va dam olishni optimal almashtirish bilan bogManadi. Jismoniy yuklanish va dam olishni maksadga muvofikligi. Jismoniy trabiya jarayonining muntazamligi jismoniy yuklanish va dam olishni doimo almashtirib turishni tayin qiladi. Yuklanish jismoniy mashqlarni shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’sir etishni ko‘rsatib, uning funksional imkoniyatlarini oshirish omili boMib hisoblanadi. Charchash va taklanish jarayoni organik bir-biriga bogMiq va o ‘zaro almashishda boMadilar. Agar il vaqtida jismoniy yuklanish katta boMsa, il qobiliyatini darajasi pasayib, charchash holati rivojlanadi. Demak: Birinchidan, organizmni funksional dinamik imkoniyatlari faqat yuklanish bilan emas, balki il qobiliyatini tiklash va oshirish uchun kerakli dam olish bilan ham shartlanadi. Ma’lum boMishicha, jismoniy tarbiya sifati bu jismoniy yuklanish va dam olishni almashtirish san’atidir. Ikkinchidan, jismoniy yuklanish va dam olishni maqsadga muvofiq almashtirishda tiklanish jarayonini davriyligiga asoslanish kerak. Bu prinsip jismoniy tarbiya jarayonida shug‘ullanuvchilarga qo‘yiladigan talablarning umumiy yo‘nalishini ifoda etadi va tobora qiyinlashib boruvchi yangi - yangi vazifalarni qo‘yish va bajarishni, shular bilan bogMiq boMgan jismoniy yuklanish hajmi va shiddatini astasekin oshirib borishni o ‘z ichiga oladi. Talablarni asta sekin oshirib borish prinsipini qoMlashda quyidagilarga e’tibor beriladi: 1. Mashg‘ulotlar materialini doimo yangilab borish. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatini bir turidan ikkinchi murakkabroq turiga o ‘tish ta’limiy ahamiyatga egadir. Mashqlarning tarkibini doimo yangilamasdan turib hayotiy ahamiyatga ega boMgan harakat malaka va ko‘nikmalarni yetarlicha keng doirasini egallab boMmaydi. Shu bilan bir qatorda turli harakat koordinatsiyalarini egallash bilan, shu vaqtda sodir boMadigan qiyinchiliklarni yengish natijasida harakat faoliyatini egallash, koordinatsiyalash, qayta o'zgartirish va cheksiz mukammallashtirib borish qobiliyatining o ‘zi rivojlanadi. 2. Jismoniy yuklanishning hajmi va shiddatini oshirish. Bir yuklanishning o‘zini uzoq vaqt qoMlash holatida uning taraqqiy ettiruvchi samaradorligi shu jismoniy yuklanishga o‘rganish darajasi bo‘yicha asta-sekin yo‘qolib boradi. Yuklanishga o ‘rganib borish natijasida vujudga kelgan organizmning funksional imkoniyatlari bir hil tipdagi shu ish ratsional foydalanishga olib keladi. Funktsional imkoniyatlarning keyingi rivojlanishi uchun doimo jismoniy yuklanishlarni yangilab borish, uning xajm va shiddatini oshira borish talab etiladi. Bu jismoniy tarbiyaning asosiy qonun qoidalaridan biridir. Jismoniy sifatlarini tarbiyalashda qonun - qoida yuklanishlarning turli parametlarini :harakat tezligi, ogMrlikning ortishi, takrorlanish soni, ishning umumiy davomiyligi va h.k.larning rivojlantirib boruvchi o ‘zgarishlarda sodir boMadi. 3. Talablarni oshirib boruvchi ketma-ketlilik, mustahkamlilik va boshqa metodik shartlarni ta’minlash. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘sib boruvchi yuklanishlarning ijobiy samaradorligiga bogMiq boMgan bir qator shartlar yuqorida oson tushunarli, individuallashtirish va muntazamlilik prinsiplarda qayd qilingan edi. Bu aw alo vazifalarning va u bilan bogMiq boMgan jismoniy yuklanishlarning kuchliligi, ular darajasining shugo’ullanuvchilar dastlabki tayyorgarligi, shuningdek yosh jinsiy, individual xususiyatlarga hamda organizmning ko‘nikish imkoniyatlariga bogMiqligi, mashg‘ulotlarning ketma-ketliligi, doimiyligi va jismoniy yuklanish bilan dam olishning optimal almashinishidir. Bunda jismoniy tarbiyaning har bir bosqichida mashq ko‘rganligi erishiladigan ijobiy natijalarni mustahkamlash muhim ahamiyatga ega boMib, bu yuklanishlarning takrorlanish va asta-sekin oshirib borish maqsadidagi tizim bilan ta’minlanadi. Jismoniy yuklanishning asta-sekin oshib borishi organizmdagi ko‘nikish o‘zgarishining tempi bilan ma’lum munosabatda boMadi. U yoki bu yuklanishga ko‘nikish birdaniga boMmaydi. Har doim jismoniy yuklanishning yangi darajaga ko‘tarilish imkonini beruvchi adaptatsion o ‘zgarishlar sodir boMishi uchun ma’lum vaqt kerak boMadi. Bu vaqt bir tomondan yuklanishlarning kattaligi va sifat xususiyatlariga bogMiq boMsa, ikkinchi tomondan yosh hamda bir qator tashqi va ichki omillar bilan o ‘zgaruvchi individual ko‘nikish imkoniyatlariga bogMiq boMadi. Shu bogManishlarni hisobga olgan yuklanishlarning asta-sekin oshib boruvchi turli shakllaridan: l.T o‘g‘ri chiziqli; 2. Zinasimon; 3. ToMqinsimon shakllardan foydalaniladi. To‘gri chiziqli shakli uchun nisbatan yuqori boMmagan va shu holda oshib boruvchi mashg^lotlaming ayrim har bir seriyasiga ramkasidagi jismoniy yuklanishlar xarakterlidir. Zinasimon dinamikada u yoki bu mashg‘ulotlarda yuklanishlarning nisbatan keskin oshuvi boshqa bir qancha mashg‘ulotlarda jismoniy yuklanishlarning oshish stabilizatsiyasi bilan almashiniladi, bu esa umuman birinchi holdagiga qaraganda muhimroq yuklanishlarni egallashga imkoniyat yaratadi. Dinamikaning toMqinsimon shakli yuklanishlar o ‘sishining astasekinlik va yuqori templarining muhim organik bogManishi bilan xarakterlanadi. Yuklanishlardagi "sakrash" toMqinning boshlangich fazasida birtekis koo’arilishi bilan sodir boMib yakuniy fazasidagi "yuklanish" bilan almashiladi. Metodik prinsiplarining bir - biri bilan o‘zaro bogMiqligi. Jismoniy tarbiya prinsiplari haqidagi fikrlarni tahlil qilib, ularning mazmuni o‘zaro chambarchas bogManganligini tushunish qiyin emas. Bu tushunarlidir, chunki ular tib ma’noda yagona va ayrim prinsiplar pozitsiyasi jihatdan qaralishi mumkin boMgan u yoki bu jarayonning ayrim tomonlarini va qonun qoidalarini akslantiradi. Bundan, biror bir prinsipi e’tiborga olinmay qolsa, yuqorida ko‘rsatilgan boshqa prinsiplami ham toMa amalga oshirish mumkin boMmaydi, degan xulosa chiqadi. Hamma prinsiplar birgalikda butun qoMlanilgandagina ulardan har birining chinakam samarali boMishiga erishiladi. Onglilik va faollik prinsipi jismoniy tarbiyaning qoMlashga umumiy shart - sharoit yaratadi. Chunki shug‘ullanuvchilarning ishga ongli va faol munosabatda bo‘lishlari o kquv materiallarini o ‘zlashtira olishlariga, olinayotgan bilim, malaka va kocnikmalarning mustahkam bo‘l ishiga, awalgi mashg‘ulotlarning keyingilari bilan bog‘lanishiga yana ham yuksalishiga erishish va boshqalarga imkon beradi.
Nisbatan katta bo‘lmagan tanaffus aktiv muskul xujayralari vaz nining kamayishiga, komponentlari tuzilishining lozim bo‘lmagan uzga rishlariga, xatto morfologiyasining regressiyasiga olib keladi. Ayrim regressiv o‘zgarishlar xatto 5-7 kunlik tanaffuslarda ham sodir bo‘lishi mumkin (N.V. Zimkin, O.I.Faynshmidt va boshqalar.)
Shunisi tushunarli bo‘lishi lozimki, jismoniy kamolotga erishish agarda jismoniy tarbiya jarayoni uzluksiz olib borilsa, ya’ni u tanaffus larsiz, oklanmagan yo‘qotishlarsiz, har bir mashg‘ulotdagi samara oldingi mashg‘ulotning “iz» i xisobiga katlam-katlam bo‘lib kalinlashsa hamda av valgi mashg‘ulotlar keltirilib chiqargan ijobiy o‘zgarisharni tako millashtirilsa va rivojlantirilsagina sodir bo‘ladi.
Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiyach amaliyotida xaftada yan gi mashg‘ulotsilarda 2-3 marta mashg‘ulot (ertalabki zaryadka va boshqa kushimchalarni xisobga olmagan holda) olib boriladi. Qolaversa, “shug‘ullanganlik» qancha yuqori bo‘lsa, mashg‘ulotlar orasidagi intervallar shuncha qisqaradi va jismoniy tarbiya jarayoni shunchalik zichlashgandek bo‘ladi. Mashg‘ulotlarning konsentratsiyasi qanchalik yuqori bo‘lsa, sport trnirovkasi uchun uzluksizlikning ifodalanishi shunchalar xarakterli bo‘lishi mumkin.
Asta-sekinlik bilan talablarni oshirish tamoyili - Bu prinsipning jismoniy tarbiya jarayonida shug‘ullanuvchilarga qo‘yilayotgan talablarning umumiy tendensiyasining ifodalab, yangi qiyin vazifalarni tanlash, qo‘llash, bajarish, asta-sekinlik bilan unga bog‘liq yuklamalarning xajmi va intenivligini oshirishni o‘z ichiga oladi.
Yuklamalarning oshirishning umumiy tendensiyasi bilan vazifalarni yangilashning doimiy zarurligi. Boshqa xizmatlari jismoniy madaniyatni bazasi - sport, amaliy soglomlashtirish jismoniy madaniyatsi deb atalmish jismoniy madaniyat klassifika siyasining asosida yetadi. Jamiyat a`zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bulgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyatning poydevorini yaratadi. SHug`ullanuvchilarning yoshiga qarab jismoniy rivoj langanlik, tayyorgarlik o`zgaruvchan va o`ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Jismoniy madaniyatning boshlangich zamini shartli ravishda "maktabgacha va maktab jismoniy madaniyatsi" orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar mussasalarida umumta`lim maktablari va boshqa o`quv madaniyat muassasalarida jismoniy madaniyat o`quv predmeti sifati da majburiy mashg`ulot ekanligining tushunamiz. Bu o`z navbatida umumiy jismoniy ma`lumot uchun asos yaratadi, jismoniy kobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustaxkam soglikning bazasaning vujudga kelishiga sababchi bo`ladi. Bu bilan har tomonlama bir shaxsga zarur bulgan jismoniy saloxiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.
Maktab jismoniy madaniyatsi esa madaniyatlanuvchida jismoniy madaniyatning zaminini shakllanishida asosiy poydevordir. Sport jismoniy madaniyatining tarkibiy qismiidir. Sport, xususan, axamiyatli darajada jismoniy va unga bog`liq bulgan kobiliyatlarning rivojlanishini va usishini ta`minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyatsining tarkibiy qismii xisoblanga sport, boshlangich ma`noda "kuch sinashaman" , "musobakalashaman" degan ma`noni beradi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarigacha unga dam olish, kungil ochish, sung, jismonan yuqori kursatgichga erishish vositasi, musobakalarda galaba koeonish tarzidagi faoliyat deb karaldi. Sportning rivojlanishi asosan uch kurinishda - o`quv predmeti sifatida, ommav iy kungilli sport, "k a t t a "s p o r t" tarzida ruy bermokda.
O`quv predmeti sifatida sport o`rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy madaniyatning vositasi bo`lib xizmat kilmokda. Ommaviy kungilli sport darsdan tashkari va ish vaqtidan sung davlat va jamoat tashkilotlari orqali va har bir shaxs ning initsiativi bilan amalga oshirilmokda. «S p o r t ch i» so`zi talaffo`z etilganda, ko`z ungimizga nafaqat kuchli, chidamli va chakkon xamda kaddi komati kelishgan yigit yoki kiz obrazi gavdalanibgina kolmay, irodali, to`g`ri, xakso`zli, hayotga doim yaxshi umid bilan karaydigan, optimistik kayfiyatdagi, har kanday qiyin chiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o`z yutuklriga xotirjam insonni tushunamiz.SHunday ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat kiladigan fao liyat bo`lib, madaniyatviy, va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. Sport ishlab chikarishsiz faoliyat, ya`ni u moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan boglanmagan va o`quv madaniyat jarayoni qonuniyatlariga buysundirilgan.
Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki, o`quvchilarning sport foaliyati darsdan tash karida xisoblanib, o`quv fani sifatida umumta`lim maktablari o`quv rejalari va dasturlariga qismian kiritilgan va sinfdan tashkari ishlar, maktabdan tashkari muossasalaridagi mashg`ulotlar shaklida alohida axamiyat, e`tibor bilan kungilli tarzda iulga kuyiladi. Sportning harak terli alomatlarining barchasi bir butun bo`lib, bolalar sportida o`z aksi ni topgan. Uni bolaning darsdan tashkari faoliyatining turli kurinishi deb belgilash xam, maxsus tayyorgarlik, musobakalarda katnashish yoki o`zidagi mavjud imkoniyatlarini xisobga olgan xolda, oldindan belgilangan optimal harakat kobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bulgan jarayon deb karash mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat beril gan muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha bulgan davrni o`z ichiga oladi.
Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli kiska mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: yoshlar, o`smirlar sporti. YOshlar sporti gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o`quvchilar, studentlardan tashkil topadi. Bu ibora shartli xisoblanib, sportda kizlarning xam ishtiroki nazarda tutiladi.
Maktab sporti shug`ullanuvchilarning yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar yeportiga uxshash. Farqi shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashkari muayesasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o`quvchilari bilan maktabda yulga kuyiladi. Sport jamiyatimz jismoniy madaniyati uchun kursatayotgan tashkari jismoniy madaniyat qilish xizmatini xam o`zida mujassamlash tirgan. Sportda jismoniy madaniyatning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy kamolotga erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiri ladi va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy madaniyatning mutaxassislashtirilgan bulagi sifatida madaniyat tizimining manfaatiga xizmat kiladi.
Ommaviy sport xam jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi madaniyatitning eng yuqori darajasidir. Amaliy jismoniy madaniyat- kasbga taalukli amalda kullaniladigan va harbiy-amaliy jismoniy madaniyatga bulinadi. Ular bevosita xunar (kasb) faoliyati soxaschda xamda ma`lum kasbdan kelib chikadigan talablar va mehnat sharochtiga bog`liq maxsus tayyorgar lik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi.
Jismoniy madaniyatning amaliy tarlari, ularning organik bog`liqligi, kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik ning umumiy jismoniy tayyorgarlik bazasi asosida yulga kuyilishi, shakl lanishi, vujudga kelishi bilan Jismoniy madaniyat gigiyenasi ish kuni ramkasiga, kundalik tur mush va dam olish rejimiga karatilgan bo`lib, organizmning kunlik xola tini yaxshilashga xizmat kiladi, o`z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti" (fani) ni shakllanishga imkoniyat yaratadi.
Jamiyat madaniyatining tarkibiy qismii xisoblangan jismoniy madaniyat madaniyatning boshqa turlari, bulaklari bilan tutashgan, umumiylashgan o`zaro bog`liqlikka ega. Jismoniy - madaniy va ommaviy - rejalashtirilgan tomoshalarni bir-biri bilan muvofiqlashtirishdan namoyishlar va namoyishkorona chikishlar vujudga keladi. Ularning madaniyatviy axamiyati bepoyondir. Jismoniy madaniyatni klassifikatsiyalash katta axamiyatga egadir. U jamiyatda jismoniy madaniyatdan maqsadga muvofiq foydalanishni, uning qaysi yuldan ketayetganligi, yunalishini, jismoniy madaniyat amaliyoti, vazifalarini xal qilish uchun tavsiya etilgan uning xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy bilim(ma`lumot), umumiy jismoniy tayyorgarlik berish vazifalari xal kilinsa, hayoti davomida o`quvchi jismoniy madaniyat uchun baza yaratiladi.
Madaniyatning boshqa barcha turlari qayd qilingan vazifalarni yechishi mumkin bulsa-da, jismoniy madaniyat bazasining o`rnini almashtira olmaydi. Jamiyatda jismoniy madaniyatning rivojlanganlik darajasi kuyi dagi kursatkichlar bilan baxolanadi:
- jamiyat a`zolari kundalik turmushga jismoniy madaniyatning singdirilishi:
- jamiyat a`zolarining sogligi va jismoniy tayyorgarligi:
- jismoniy madaniy mashg`ulotlarning moddiy-texnik ta`minlanishining mavjudligi va sifati:
- jismoniy madaniyat harakatiga raxbarlik kilayotgan xodimlarning doimiy tarkibi (shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi:
- jamiyat a`zolarining sport yutuklari.