Musiqa o‘qitish metodikasining maqsad va vazifalari

MUSIQA O‘QITISH METODIKASINING MAQSAD VA VAZIFALARI

Musiqa o‘qitish metodikasi, pedagogika fani sifatida tajribada sinalgan ishlami nazariy qismlarini umulashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o‘qitish metodlarini takdim etadi. Metodika asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U, musiqa o‘qitishning qonun - qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak yosh avlodni tarbiyalashda qo‘llanadigan zamonaviy metodlami belgilaydi. Metodika, ta’lim - tarbiva jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlash usullarining, mazmunini anglatadi. Musiqa o‘qitish metodikasi o‘qituvchidan iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar mavjud bo‘lishini talab etadi, chunki, san’at pedagogikasi mashakqatli va juda mas’uliyatli sohadir, Xozirgi kunda musiqa o'qitish metodikasi birdaniga kelib shakllangan fan emas, balki bunta qadar mazkur fanni shakllanishi ijodiy va murakkab tarakkiyot yulini bosib o‘tgan. Respublikamizda musiqa o‘qitish metodikasini shakllantirishda maxaliiy olimlar, metodistlar, tajribali o‘qituvchilamingqator izlanishlari, o‘quv qo‘llanmalariniig ahamiyati katta bo‘ladi. Badiiy pedagogikaning metodika sohasidagi sunggi yutuqlari talabalami pedagogika faolivatiga tayyorlash,ulami metodik bilim va maqoratlar bilan qurollantirish, musiqa o‘qitish metodikasini bu maqsadga erishish uchun amaliy mashg‘ulotlar mobaynida uzoq ijtimoiy mehnat qilish talab etiladi. Ma’lumki, maktabda o‘quvchilaming yosh fiziologik xususityalarini, kunikma va malakalariga qarab, musiqa o‘qitish metodikasi qo‘llaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o‘quv materiallarining (Uquv reja, dastur) ta’lim printsiplari, o‘quv - tarbiyaviy ishlaming umumiy maqsad va vazifalari muhim ahamiyatga egadir. Demaq musiqa o‘qitish metodikasi, о‘quvchilaming musiqa san’atiga o‘rgatishning mazmuni, vazifalari va metodlarini o‘rgatuvchi va o‘quv jarayonlarini tashkil etuvchi shakl va yullarini tadbik etuvchi fandir, «Metodika» so‘zi grekcha so‘z bo‘lib, «tadkikot yo‘li», «bilish usuli» degan ma’noni anglatadi va ta’lim - tarbiyaning alohida qismlari bo‘lib hisoblanadi, ulaming yig‘indisimusiqa o‘quv metodlari deyiladi. Musiqaning o‘qitish metodlari deganda, maktab o‘quvchilaming bilim, maxorat va malakalarini egallashda, ulaming ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib toptirishda o‘qituvchilaming qo‘Hagan ish usullari tushuniladi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda, musiqa o‘qitishning qator metodlari bilap birgalikda, pedagogikaning amaliy yunalishini xususiy {optimal) metodlar egallab, musiqa darsida qoilash muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda musiqa darsida o‘qitishning (optimal) xususiy metodlaridan unumli foydalanishga bog‘liq. Yetuk olimlarimizning tadkikotlarida maktab o‘qituvchisining shaxsiyati va unga bo‘lgan professional talablar va o‘quvchilar munosabatini, xususiy metoddardan foydalanish jarayonida xal qilish lozimligini ilmiy asosda ta’riflab berganlar. Xususiy metod - biror bir fanning amaliy va ijodiy ishlarini mazmunini va mavzusini keng yoritib berish va mustaxkamlashda, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatida o‘zaro aloqadorligini va o‘quvchilami bilish jarayonida izlanishta undovchi metoddir.
Xususiy (optimal) metodlar o‘qitish faoliyati maqsadga qarab turtga bo‘linadi:
1. Darsni musiqaviy umumlashtiruvi metodi.
2. 0‘tilajak darslarga oldindan «yugurib», bog‘lanib o‘tish va ilgari o‘tilganlarga qaytish metodi.
3. Dars mazmunini emotsional dramaturgiyasi metodi.
4. Darsningpedagogik jihatdan kuzatilishi vabilimlaming baxolanish metodi.
1. Darsning musiqaviy umumlashtirish metodi yetakchi metodlardan biri boiib, o‘quvchilarni musiqa idroki, mantiliy badiiy fikrlash qobiiiyatini rivojlantirishga qaratilgandir:
A) o‘qituvchi darsda xal qilinishi lozim bo‘lgankonkret vazifalami vujudga keltiradi;
B) o‘qituvchi va o‘quvchi birga hamkorlikda masalani yechadi.
B) o‘quvchilar tomonidan yakuniy xuiosalarehiqariladi.
2. Oldinga «yugurib o‘tish», ya’ni ilgari o‘tilgan materialdan foydalanib, o‘quvchilami yangi material o‘zlashtirishga tayyorligini sinab ko‘rish va bunda oldin egallagan bilimlarga suyanish uchun foydalaniladi.
3. Emotsional dramaturgiya metodi bilan darsning mantiliy yaxlitligiga erishiladi. Bunda chorak mavzusi asosida dars rejasi uchun asarlar tanlanadi. Tanlangan mavzular ham maqsadga muvofiq bo‘lib, boshlanishi va yakunlanishiga bordiadir. 0 ‘qituvchi darsni ijrochilik mahorati, so‘z ustaligi bilan qizikarli qilib o‘tishi kerak va o‘quvchilarni darsga faol qiziqtirib, darsning emotsional dramatumiyasi, ya’ni avjiga erishishi lozim. Musiqa o‘qituvchisi maktabda musiqa darsidan tashqari kontsertlar, badiiy kechalar, uchrashuvlar o‘tkazishni talab etadi.
4. Darsni pedagogik kuzatilishi va bilimlarni baholash maqsadga qarab bir necha turlarga bo‘linadi:
A. 0 ‘quvchilami bilish faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi turi.
B. Bilim faoliyatini rag‘batlantirish va lanbehlashtalablarini qo‘yish.
S. 0 ‘qish, bilish faoliyatini samaradorligini boshqarish va nazorat qilish. Baholashda shunday extiyotkor bo‘lish kerakki, o‘quvchilami kayfiyati tushib ketmasin. Darsga, qo‘shiq kuylashga qiziqishi sunmasin. Rag‘batlantirishda esa aksincha. 0 ‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari me’yordan chiqib ketmasligi kerak. Balki, rag‘batlantirish, sinfda boshqa o‘quvchilarga namuna boiib xizmat qilsin va ular odobli, aqlli bo‘lishga intilsinlar.
Spunday qilib, musiqa o‘qitish metodlarini boshqa turlari ham mavjud;
1. Musiqa o‘qitishning og‘zaki metodlari.
2. Ko‘rgazma o'qitish metodlari.
3. Amaliy o‘qitish metodlari.
4. 0 ‘yin metodlari.
5. Taqqoslash metodlari.
6. Musiqiy o‘quvi bo‘sh boigan boialar bilan ishlash metodi.
1. Musiqa o‘qitishning og‘zaki metodlari. Musiqa darsida o‘qituvchining so‘z maxoratiga alohida talab qo‘yiladi. 0 ‘qituvchi o‘zining asar haqidagi badiiy kirish so‘zi bilan o‘quvchilami ajoyib va sehrli musiqa olamiga olib kiradi hamda qiziqarli xikoya yoki suhbat yo‘li bilan boialar diqqatini jalb qilib, musiqani badiiy idrok etishlariga erishadi. Asosan, bu metoddan boshlang‘ich sinfda ko‘proq foydalaniladi. Hikoya - bu o'qituvchining musiqa asari haqida jonli, emotsional yorqin bayoni. Hikoya qiska, obrazli, jonli, qiziqarli bo‘lib, uning maqsadi o‘quvchilami asarni badiiy idrok etishga o‘rgatish. Suxbat - o‘qituvchi va o‘quvchilar orasidagi dialog shaklidagi faoliyatidan iborat boiib, o‘quvchilami mustaqil fikrlashga undaydi. Ulami nutqini o‘stiradi, fikriy faoliyatni kuchaytiradi, bilish qobiliyatini raollashtiradi hamda dunyoqarashini kengaytiradi. Tushuntirish - ilmiy isbotlash metodi sifatida musiqa darsida qoilaniladi. Bu asosan, musiqa savodi faoliyatida qo‘llaniladi.
2. Ko‘rgazmali o‘qitish metodlari. Ma’lumki, musiqa harakatlanuvehi kuy va ohang tovushlaridan iborat boigan san’atdir. Uni faqat eshitish organlari orqali tinglab, idrok etish mumkin. Ko‘rgazmali o‘qitishni esa, nota yozuvlami, plakatlar, rasmlar, 0 ‘qituvchining so‘zi, dirijyorlik ifodalari, raqs harakatlari, boialar cholg‘u asboblari, musiqani jonli va aniq ijrosi, texnik vositalaridan foydalaniladi. Demak, musiqaning jonli yangrashi darsda asosiy ko‘rgazma bo‘lib xizmat qiladi.
3. Amaliy o‘qitish metodlari. Amaliy metodlar vositasida o‘quvchilar vokal - xor malakalari, musiqaning tuzilishi hamda ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr va shakllarini aniqlash va nota yozuvini o‘rganish malaka va kunikmalarini shakllantirlishi uchun foidalaniladi. Amaliy metodlar, vokal - xor malakalarini rivojlantirishda muhim vosita bo‘lib hisoblanadi.
4. 0‘yin metodi - boshlang‘ich sinflarda ko‘proqijobiy natija beradi. Yangi dastur asosidayaratilayotgan qo‘llanma va darsliklarda o‘yin va uning elementlari keng joriy etilgan. Boshlangich sinfo‘quvchnari serharakat va o‘yingga moyil bo‘ladilar.Darsda qoilaniladigan musiqalio‘yinlar o‘quvchilamingmusiqiy o‘quvini o‘stiradi, musiqiy qobiliyatini rivojlantiradi,xotirasini mustahkamlaydi va musiqa darsiga qiziqish o‘ygotadi.
5. Taqqoslash metodi. Musiqa darsi jarayonida kontrast, ya’ni takqoslash metodi keng qoilaniladi. U vokal - xor ishlarida 0 ‘qituvchi, o‘quvchilar bilan gramyozuvdagi ijrolarini taqqoslashda musiqa asarining tahlili vajanrlarni belgilashda keng qoilaniladi. Masalan, raqs, marsh, janrlarni templari, turli cholg‘uasboblaridagi ijrolar farqini aniqlashdafoidalaniladi.
6. Musiqa o‘quvi bo‘sh boigan boialar bilanishlash metodi. Musiqa o‘quvi bo‘sh boigan o‘quvchilarbilan dars jarayonida differentsial guruxlarga boiib va darsdan keyin vaqt ajratib, yakka (individual) tarzdaish olib boriladi. Differentsial gurux-deganda o‘quvchilarni musiqiy qobiliyati, o‘quvi va ovoziga qarab uch guruxga bo‘linadi.
1 - guruxga ovozi jarangli, yaxshi musiqiy qobiliyatgaega bo‘igan o‘quvchilar kiradi.
2 - guruxga ovozi, musiqiy qobiliyati o‘rtacha bo‘lgan, ya’ni o‘qituvchining ovoziga ergashib, cholg‘u soziga tayanib va do‘stlarini ovoziga ergashib kuylaydigan o‘quvchilar kiradi.
3 - guruxga esa, ovozi uncha yaxshi bo‘lmagan, musiqiy qobiliyati bo‘sh bo‘lgan o‘quvchilar kiradi.
Musiqa darsi jarayonida bu o‘quvchilar quyidagi tartibda o‘tkaziladi: birinchi qatorga o‘qituvchini ovoziga tayanib kuylaydiganlar, ikkinchi qatorga musiqiy o‘quvi bo‘sh, yaxshi musiqiy qobiliyatga ega bolmagan o‘quvchilar, uchinchi qatorga qobiliyatli, ovozi jarangdor bo‘lgan bolalar o‘tkaziladi. Bunda ikkinchi qatordagi o‘quvchilar musiqa ohanglarini atrofdagilar eshitib ulaming ovozalariga ergashib, chiroyli, kuylashga harakat qiladilar. SHu uslub bilan o‘quvchilami musiqiy o‘quvini ustirish mumkin. Ba’zi musiqiy o‘quvi bo‘sh bo'lgan bolalar bilan, darsdan keyin alohida, yakka tartibda shug‘ullanib, topshiriqlar beriladi va ovozlari sozlanib, qo‘shiqlar alohida o‘rgatiladi. SHu tariqa, hamma o‘quvchilami musiqaga qiziqishi, qo‘shiq kuylashi, musiqa tinglash ishtiyoqi, qobiliyati, musiqiy o‘quv, bir xilda bo‘lib, qo‘shiq kuylash malakalari hosil bo‘ladi.
Musiqa madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan, inson shaxsiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Har bir insonni ma’naviy shakllanishida oilani, maktabni, jamiyatni ahamiyati katta. Chunki insonni insoniylik xususiyatlari jamiyatda tarkib topadi. Yosh avlodni kamolot sari yetaklashda tarbiyani ko‘plab omillari qatori musiqa tarbiyasi alohida o‘rin tutadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri bo‘lib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni nafosat olemiga olib kirish va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashni muhim vositasidir. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi.
Maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish ulami zamon talabiga javob bera oladigan barkamol inson qilib voyaga yetkazish. Maktabda musiqa darslarini o‘qitishning asosiy vazifaiari quyidagtlardan iborat:
- o‘quvchilami musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishi va mehr-muhabbatini oshirish;
- musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilami musiqiy qobiliyatlari musiqiy o‘quvi, ovozi, diqqat-e’tibori va ijodkorlik his-tuyg‘ularini o‘stirish;
- musiqiy asariami badiiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik ruhda tarbiyalash;
- musiqa darslarida o‘quvchilami kasb-hunarga yo‘naltirish, mehnatga muhabbat, Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat tuyg‘ularini shakllantirish.
Mazkur maqsad va vazifalami amalga oshirish o‘qituvchining kasbiy va pedagogik mahoratlariga bog'liq. Har qanday san’atkor ham, maktabda musiqa madaniyati darslarini olib borolmaydi. Buning uchun musiqa o‘qituvchisi pedagogika, psixologiya, boialar fiziologiyasi, musiqa o‘qitish va metodikasi hamda o‘z musiqiy kasbiy fanlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Musiqa o‘qituvchisi o‘z kasbiga va bolalarga mehr qo‘ygan, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan shxs bo’ishi lozim.
Donishmand xalqimiz azaldan kuy va qo'shiqni bola qalbiga tez yo‘l topa olishi, uning ruhiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, yaxshi xulq va odob, mehr oqibat, sabr-toqat, kattalarga hurmat fazilatlarini musiqa orqali tarkib topishini azaldan anglab yetgan. Oilada farzandni qo‘shiq aytishga, soz chalishga o‘rgatish ota-ona orzusi hisoblangan. Bola musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, musiqadan umrbod ozuqa oladi. Chunki bola hali yurishni, so‘zlashni bilmay turib, musiqani eshitib, turli qo‘l harakatlari bilan musiqaga munosabatini bildiradi. Shuning uchun azaldan har bir oilada musiqa cholg‘u asboblaridan dutor, doira, rubob saqlash urf-odat bo‘lib qolgan. Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson sof qalb egasi, yuksak ma’naviyatli, go‘zallikni his eta oladigan inson boiishi kerak. “Har qanday jamiyatning kelajagi yoshlar ekan, kelajagi buyuk davlatni barpo etilishi, ulami qanday tarbiya olishiga bog’liq. Chunki ma’naviy jihatdan qudratli davlat, ijtimoiy jihatdan kuchli bo‘ladi” !. deb takitlaydi o‘z asarlarida birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov.
HAXS KAMOLOTINI RIVOJLANTIRISHDA MUSIQA TARBIYASINING ROLI.
Musiqa madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan, inson shaxsiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Har bir insonni ma’naviy shakllanishida oilani, maktabni, jamiyatni ahamiyati katta. Chunki insonni insoniylik xususiyatlari jamiyatda tarkib topadi. Yosh avlodni kamolot sari yetaklashda tarbiyani ko‘plab omillari qatori musiqa tarbiyasi alohida o‘rin tutadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri bo‘lib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni nafosat olemiga olib kirish va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashni muhim vositasidir. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish ulami zamon talabiga javob bera oladigan barkamol inson qilib voyaga yetkazish. Maktabda musiqa darslarini o‘qitishning asosiy vazifaiari quyidagtlardan iborat:
- o‘quvchilami musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishi va mehr-muhabbatini oshirish;
- musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilami musiqiy qobiliyatlari musiqiy o‘quvi, ovozi, diqqat-e’tibori va ijodkorlik his-tuyg‘ularini o‘stirish;
- musiqiy asariami badiiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik ruhda tarbiyalash;
- musiqa darslarida o‘quvchilami kasb-hunarga yo‘naltirish, mehnatga muhabbat, Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat tuyg‘ularini shakllantirish.
Mazkur maqsad va vazifalami amalga oshirish o‘qituvchining kasbiy va pedagogik mahoratlariga bog'liq. Har qanday san’atkor ham, maktabda musiqa madaniyati darslarini olib borolmaydi. Buning uchun musiqa o‘qituvchisi pedagogika, psixologiya, boialar fiziologiyasi, musiqa o‘qitish va metodikasi hamda o‘z musiqiy kasbiy fanlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Musiqa o‘qituvchisi o‘z kasbiga va bolalarga mehr qo‘ygan, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan shxs boMishi lozim. Donishmand xalqimiz azaldan kuy va qo'shiqni bola qalbiga tez yo‘l topa olishi, uning ruhiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, yaxshi xulq va odob, mehr oqibat, sabr-toqat, kattalarga hurmat fazilatlarini musiqa orqali tarkib topishini azaldan anglab yetgan. Oilada farzandni qo‘shiq aytishga, soz chalishga o‘rgatish ota-ona orzusi hisoblangan. Bola musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, musiqadan umrbod ozuqa oladi. Chunki bola hali yurishni, so‘zlashni bilmay turib, musiqani eshitib, turli qo‘l harakatlari bilan musiqaga munosabatini bildiradi. Shuning uchun azaldan har bir oilada musiqa cholg‘u asboblaridan dutor, doira, rubob saqlash urf-odat bo‘lib qolgan.
Xalqimiz kelajagi mustaqil 0‘zbekistonning istiqboli ko‘p jixatdan o‘qituvchiga uning dunyoqarashiga, tayyorgarligi, fidoyiligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini kuchaytirish, ixtisoslarga doir fanlami o‘qitish va pedagogik mahoratni egallash, nazariy bilim larni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish bugungi kun talabidir. Uzluksiz pedagogik ta’lim tizimini amalga oshirilishi munosabati bilan o‘qituvchilami malakasini oshirish va ulami qayta tayyorlash ishlari diqqat markazidadir. 0‘qituvchilik kasbi sharafli, lekin juda murakkab kasbdir, o‘qituvchi musiqa nazariyasini egallashi bilan birga, bolalami sevishi, pedagogik amaliyotni ham o‘tgan boiishi kerak. Chunki, maktab hayotidagi pedagogik jarayon juda xilma-xildir. Bu esa musiqa o‘qituvchisidan puxta bilim, amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab etadi.