Mustaqil ish mavzu: ‘‘Loyiha portfeli boshqaruvi’’ Guruh: 921-20 Bajardi: Orziqulov Doston Qabul qildi
Yüklə 50,73 Kb.
|
|
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI SIRTQI BO`LIM IQTISODIYOT YO’NALISHI LOYIHALARNI BOSHQARISH FANIDAN MUSTAQIL ISH Mavzu: ‘‘Loyiha portfeli boshqaruvi’’ Guruh: 921-20 Bajardi: Orziqulov Doston Qabul qildi: ____________ REJA Kirish……………………………………………………..…. Innovatsion loyihalar……………………………………..…. Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish……………… Innovatsion loyihalarni boshqarish…………………………. Xulosa………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………….. Kirish
Loyihalarni dasturlash Dastur bu – bir-biri bilan bog'liq bo'lgan, umumiy maqsad ostida birlashtirilgan va umumiy natija va boshqaruvni takomillashtirish maqsadida hamkorlikda boshqariladigan loyihalar va tadbirlar to'plami. Loyihalar portfeli — bu, o'z ichiga tasdiqlangan rivojlanish kontseptsiyalariga mos ravishda kiritilgan alohida loyihalar (odatda 3 yildan 5 yilgacha muddatli) loyihalar to'plamidir. Ular mos ravishdagi rivojlanish kontseptsiyalariga asosan, aniqlab olingan hududiy, soha va maqsadli mezonlar bo'yicha guruhlashtiriladi. Loyihalar portfeli qanday shakllantiriladi? Tashabbuskorlar bilan O'zbekiston Respublikasining Investitsiyalar bo'yicha Davlat qo'mitasi, Iqtisodiyot Vazirligi, Moliya Vazirliklari hamkorlikda, tasdiqlangan rivojlanish kontseptsiyalariga mos ravishda soha, hududiy va maqsadli loyihalar portfellarini shakllantiradilar. Loyihalarning portfellarini shakllantirish loyiha boshqaruvi sohasida xalqaro standartlarga muvofiq Agentlik tomonidan ishlab chiqilgan Loyihalar portfellarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalarga muvofiq amalga oshiriladi. Loyihalar portfeliga qanday loyihalar kiritiladi? Loyihalar portfeliga, tanlangan loyihalarning tashabbuskorlar bilan kelishilgan va tasdiqlangan Nizomlari mavjud bo'lgan loyihalar kiritiladi. Loyiha nizomi nima? Loyiha nizomi – bu, amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan loyihaning asosiy parametrlarini aniqlovchi, uning rivojlanish kontseptsiyasiga mos ravishda amalga oshishi va ahamiyatli ekanligini tasdiqlovchi loyiha oldi hujjat. Tasdiqlangan rivojlanish konsepsiyalariga muvofiq, tashabbuskorlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi bilan birgalikda tarmoq, hududiy va maqsadli loyihalar portfellari shakllantiriladi. Tasdiqlangan rivojlanish konsepsiyalariga muvofiq, tashabbuskorlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi bilan birgalikda tarmoq, hududiy va maqsadli loyihalar portfellari shakllantiriladi. 1.1Innovatsion loyihalar "Innovatsion loyiha" tushunchasi bir necha jihatlarda qo'llaniladi: qanday qilib, ma'lum maqsadlarga erishishni ta'minlaydigan har qanday harakatlar majmuasini amalga oshirishni o'z ichiga olgan faoliyat, voqea; tizim kabi huquqiy va moliyaviy hujjatlarhar qanday harakatni amalga oshirish uchun zarur; jarayon qanday innovatsiyalarni amalga oshirish. Ushbu uchta jihat innovatsion loyihani tashkil etish va maqsadli boshqarish shakli sifatida muhimligini ta'kidlaydi. Umuman olganda, innovatsion loyiha - bu fan va texnikaning ustuvor sohalarida aniq maqsadlarga (vazifalarga) erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq manbalar, vaqt va tadbirlarni amalga oshiradigan murakkab tizim. Innovatsion loyihalar tasnifi Innovatsion rivojlanish maqsadlari va vazifalarining xilma-xilligi ko'plab innovatsion va ilmiy-texnik loyihalarni belgilaydi. Quyida innovatsion loyihalarning tasnifi keltirilgan. Innovatsion loyihalar turlicha ilmiy va texnik ahamiyat darajasi : Modernizatsiyaprototip yoki asosiy texnologiya dizayni keskin o'zgarmasa (o'lchamlari va mahsulot turlarini kengaytirish; yanada kuchli dvigatelni o'rnatish, mashina, avtomobil unumdorligini oshirish); Innovatsion (innovatsiyani kuchaytiruvchi)yangi mahsulotni uning elementlari jihatidan dizayni avvalgisidan sezilarli darajada farq qilganda (yangi fazilatlarni qo'shish, masalan, ushbu turdagi mahsulot dizaynida ilgari ishlatilmagan, ammo boshqa turdagi mahsulotlarda ishlatiladigan avtomatlashtirish asboblari yoki boshqalarni kiritish); Avans (asosiy yangilik)dizayn ilg'or texnik echimlarga asoslanganda (samolyot qurilishida bosimli kabinalarni, ilgari turbojetli dvigatellarni kiritilishi, ilgari hech qaerda ishlatilmaganligi); Pioner (asosiy yangilik)ilgari mavjud bo'lmagan materiallar, tuzilmalar va texnologiyalar paydo bo'lganda, eski yoki hatto yangi funktsiyalarni (kompozit materiallar, birinchi radio qabul qiluvchilar, elektron soatlar, shaxsiy kompyuterlar, raketalar, yadro zavodlari, biotexnologiyalar). Loyihaning ahamiyatlilik darajasi loyihani boshqarish mazmuniga ta'sir etuvchi innovatsion jarayon natijalarini targ'ib qilishning murakkabligi, davomiyligi, tarkibi, ijrochilar tarkibi, xususiyatlarini belgilaydi. Monoproektlar- qoida tariqasida, bitta tashkilot yoki hatto bitta bo'linma tomonidan amalga oshiriladigan loyihalar; noyob innovatsion maqsadni belgilashda (ma'lum bir mahsulot, texnologiyani yaratish) qat'iy vaqt va moliyaviy doirada amalga oshiriladigan, muvofiqlashtiruvchi yoki loyiha menejerini talab qiladigan; Ko'p loyihalar- ilmiy-texnik kompleksni yaratish, yirik texnologik muammoni hal qilish, harbiy-sanoat kompleksining bir yoki bir guruh korxonalarini konversion qilish kabi murakkab innovatsion maqsadga erishishga qaratilgan o'nlab monoproektlarni birlashtirgan integral dasturlar shaklida taqdim etilgan; zarur muvofiqlashtirish bo'linmalari; Megaproektlar- bitta maqsad daraxti bilan bir-biriga bog'langan bir nechta multiprojektlar va yuzlab monoproektlarni birlashtirgan ko'p maqsadli integral dasturlar; markazlashtirilgan moliyalashtirishni va markazdan yordam ko'rsatishni talab qiladi. Megapproektlar asosida sohani texnik qayta jihozlash, konversiya va atrof-muhitning mintaqaviy va federal muammolarini hal qilish, mahalliy mahsulotlar va texnologiyalarning raqobatdoshligini oshirish kabi innovatsion maqsadlarga erishish mumkin. Shunday qilib, innovatsion loyiha - bu o'zaro bog'liq va resurslar, muddatlar va bosqichlar bilan o'zaro bog'liq bo'lgan murakkab jarayonlar tizimi. Innovatsion loyihalar turlicha bo'lishi mumkin va bir qator tasniflash xususiyatlari bilan ajralib turadi. Innovatsion loyihalar va ularni amalga oshirish dasturlari mamlakatning ilmiy va texnologik rivojlanishini boshqarishning paydo bo'layotgan iqtisodiy mexanizmining ajralmas qismini tashkil etadi. "Innovatsion loyiha" tushunchasi innovatsiyalarni maqsadli boshqarish shakli, innovatsiyalar jarayoni, hujjatlar to'plami sifatida ko'rib chiqiladi. Innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarish shakli sifatida innovatsion loyiha fan va texnikaning ustuvor yo'nalishlarida aniq maqsadlarga erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq manbalar, ish vaqtlari va amalga oshiruvchilarning murakkab tizimini anglatadi. Innovatsiyalarni amalga oshirish jarayonida bu innovatsiyalarga olib keladigan ma'lum bir ketma-ketlikda amalga oshiriladigan ilmiy, texnologik, ishlab chiqarish, tashkiliy, moliyaviy va tijorat faoliyatining majmui. Shu bilan birga, innovatsion loyiha - bu loyihaning maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan texnik, tashkiliy, rejalashtirish va hisob-kitob va moliyaviy hujjatlar to'plami. Loyihaning mohiyati eng to'liq va har tomonlama uning birinchi tomonida namoyon bo'ladi. "Innovatsion loyiha" tushunchasining barcha uch jihatlarini hisobga olib, biz quyidagi ta'rifni berishimiz mumkin. Innovatsion loyiha - bu o'zaro bog'liq bo'lgan maqsadlar va ularga erishish uchun mo'ljallangan dasturlar tizimi bo'lib, ular tegishli ravishda tashkil etilgan, loyiha hujjatlari to'plami tomonidan ishlab chiqilgan va aniq ilmiy-texnikaviy masalalarni samarali hal etishni ta'minlaydigan tadqiqot, ishlab chiqish, ishlab chiqarish, tashkiliy, moliyaviy, tijorat va boshqa tadbirlar majmuidir. miqdoriy jihatdan ifodalangan va innovatsiyalarga olib keladigan vazifalar. Innovatsion loyihaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat: Loyihaning asosiy maqsadini aks ettiruvchi maqsad va vazifalar; Innovatsion muammolarni hal qilish va maqsadlarga erishish uchun loyihalash chora-tadbirlari majmui; Loyihaviy faoliyatni amalga oshirishni tashkil etish, ya'ni. loyihaning maqsadlariga cheklangan vaqt ichida va belgilangan narx va sifat doirasida erishish uchun ularni resurslar va pudratchilar bilan bog'lash; Loyihaning asosiy ko'rsatkichlari (maqsaddan - umuman loyiha uchun, xususiygacha - individual qadriyatlar, mavzular, bosqichlar, tadbirlar, ijrochilar uchun), shu jumladan uning samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar. Innovatsion loyihalarni amalga oshirishni boshqarishning o'ziga xos funktsiyalarini bajarish uchun boshqaruvning turli tashkiliy shakllari qo'llanilishi mumkin, masalan, chiziqli-dastur, muvofiqlashtirish, matritsa va loyiha. Boshqarishning chiziqli-dasturiy shakli. Ushbu an'anaviy boshqaruv shaklining mohiyati barcha loyihalarni amalga oshiruvchilarni yagona boshqaruv organiga o'tkazish (mavjud yoki maxsus yaratilganlar orasidan) va shu asosda deyarli yangi tashkiliy tizimni (markaziy yoki mintaqaviy bo'lim tarkibidagi qo'mita, menejment va boshqalar) shakllantirishdir. Ularning yaratilishi bir yoki bir nechta murakkab, qimmat va uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirishda oqlanadi. Ushbu tashkiliy shaklning o'ziga xos xususiyati uning aniq maqsadga yo'naltirilganligi va ko'p funktsional ichki tuzilishdir. Bu loyiha menejmentini unga tegishli bo'lgan tizimni boshqarishning o'rta darajasiga o'tkazishga imkon bermaydi va loyihani boshqarishning asosiy funktsiyalarini markazlashtirishni talab qiladi. Muvofiqlashtirish boshqaruvi. Muvofiqlashtiruvchi loyihalarni boshqarish tizimi yuqori boshqaruv organlari nazorat va muvofiqlashtirish funktsiyalarining bir qismini loyihaning eng faol rahbarlaridan biriga (ma'lum bir rahbarga, butun tashkilotga yoki uning bo'linmasiga) topshirib, mazmunli qarorlar qabul qilish huquqini qoldirganligi bilan tavsiflanadi. Ko'pincha buning uchun maxsus yoki kollegial organlar (muvofiqlashtirish qo'mitalari, loyiha kengashlari, ishchi komissiyalar va boshqalar) barcha yoki eng muhim loyihani amalga oshiruvchilarning vakillari va uni amalga oshirish natijalarini iste'molchilaridan tuziladi. Muvaffaqiyatli va moslashuvchan bo'lgan muvofiqlashtirish turidagi tuzilmalar turli xil miqyosdagi murakkab diskret va bir-biriga bog'langan loyihalarni amalga oshirishda muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Ularning tashkiliy mexanizmi ayniqsa mahalliy va tashkilot ichidagi loyihalarni amalga oshirishda qurish va ishlash uchun juda oddiy. Boshqarishning matritsa shakli. Ko'pgina hollarda (masalan, kompleks bilan bog'liq loyihalarni boshqarish uchun) faqat muvofiqlashtirish va boshqaruv vakolatlariga ega bo'lgan ota-ona tashkilotini ajratish etarli emas. Bunday tashkilotga resurslarni taqsimlash va nazorat qilish, mavjud rejalarni tuzatish, oraliq natijalarga o'z vaqtida va sifatli erishishni rag'batlantirish vakolatiga ega bo'lish zarur, shuning uchun unga qo'shimcha boshqaruv funktsiyalari yuklatilishi kerak. Bunday holda, butun boshqaruv tizimida vakolatlar va funktsiyalarni sezilarli darajada qayta taqsimlash talab etiladi va loyihani boshqarishning muvofiqlashtirish shakli matritsa shakliga aylanadi. Loyihani boshqarish. Loyihani boshqarish deganda, belgilangan vaqt ichida, rejalashtirilgan smeta qiymati va belgilangan sifat bilan innovatsiyalarni loyihalashtirish va ishlab chiqarish jarayonlarini ta'minlash uchun zarur bo'lgan barcha mehnat, moliyaviy, moddiy va energiya resurslarini umumiy boshqarish tushuniladi. Boshqaruvni tashkil etishning loyihaviy shakli tashkilot maqsadlarini qayta yo'naltirish yoki ularga erishish usullarini o'zgartirish bilan bog'liq muammoli muammolarni hal qilishda eng samarali hisoblanadi. Loyihaning tarkibiy qismida ma'lum bir yangilikni hal qilish uchun maxsus ishchi guruhi (loyiha jamoasi) tuziladi, ular loyiha tugagandan so'ng tarqatiladi. Shu bilan birga, ilgari ishlash uchun jalb qilingan tegishli xodimlar va manbalar ixtisoslashtirilgan bo'linmalariga qaytariladi. Loyihani boshqarish printsipiga asoslangan tashkiliy tuzilmalarda yuzaga keladigan eng muhim muammolardan biri bu loyihani deb ataladigan va boshqaruvning tashkiliy darajalari o'rtasida funktsiyalarni taqsimlashdir. Markaz boshqaruvining qaysi qismi loyihaga zarar etkazmasdan loyiha darajasiga o'tkazilishi mumkinligi va qaysi funktsiyalar bajarilishi yuqori darajada qolishi masalasini hal qilish kerak. Tashkiliy darajada loyihalar tanlanadi, ularni ishlab chiqish va amalga oshirish muddati belgilanadi, loyihalar o'rtasida resurslar ajratiladi. Loyihani boshqarish darajasida, qoida tariqasida, keyinchalik ularni boshqarishning tashkiliy darajasiga o'tkazish uchun dizayn qarorlarini tayyorlash amalga oshiriladi. Boshqaruvning ushbu darajalari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik mavjud loyihaviy ma'lumotlarning yuqoridan pastgacha ko'rsatmalarga asoslangan tabiatga o'tish orqali sodir bo'ladi. Shu bilan birga, etarli darajada jamlangan ma'lumotlar tashkiliy darajaga o'tkaziladi. Loyihani boshqarish tizimlari asosiy maqsadga - loyihani amalga oshirishga qaratilgan bo'lib, uni amalga oshirish vaqtini qisqartirishga, loyihani rivojlantirish bilan bog'liq mavjud muammolarni hal qilish samaradorligini oshirishga, ish dasturini resurslar imkoniyatlari bilan yanada muvozanatli muvofiqlashtirishga, resurslarni tejashga yordam beradi. Innovatsion loyihani ishlab chiqishda rejalashtirish bosqichi o'ta muhim, murakkab va ba'zan uzoq bo'lib, “niyat bayonoti” dan boshqa narsa emas. Aslida, loyihani amalga oshirish jarayoniga ko'plab tashqi va ichki beqarorlashtiruvchi omillar ta'sir ko'rsatmoqda. Bu loyihaning dizayn parametrlarini (vaqt va narx) o'zgartirishga olib keladi. Bunday sharoitda maqsadlarga erishishning muhim vositalaridan biri bu loyihaning bajarilishini, ya'ni taqvim rejalarining bajarilishini va mablag'larning sarflanishini nazorat qilishdir. Nazorat loyihaning uchta yo'nalishi bo'yicha amalga oshiriladi. Vaqt - loyihani muayyan vaqt ichida bajarish kerak. Xarajat - byudjetga rioya qilish kerak. Sifat - talab qilinadigan xususiyatlarga muvofiqlik. Sifatni nazorat qilish. Loyihaning samaradorligini belgilaydigan eng muhim omillardan biri bu uni amalga oshirish bo'yicha barcha ishlarning sifati. Loyihani sifatli amalga oshirish mijozlar talablariga javob berish demakdir. Ushbu muammoning echimi chet elda ommalashgan va juda keng tarqalgan TQM (umumiy sifat menejmenti) usuli tomonidan taklif etiladi. TQM-ning asosiy printsipi quyidagilardan iborat: "nol nuqsonlar" darajasiga erishish uchun barcha sa'y-harakatlarni minimal xarajatlarga muvofiqlashtirish. "Nolinchi nuqsonlar" iborasi loyihaning barcha bosqichlarida mahsulotni xaridorlar tomonidan kutilgan natijalarni doimiy ravishda qondirishni anglatadi. Axborot ta'minoti. Vaqt, xarajat va sifatni monitoring qilish loyiha menejeridan loyihaning borishi to'g'risida batafsil va aniq ma'lumotga ega bo'lishni talab qiladi. Kerakli ma'lumotlarni olish usullari - bu loyihaning borishi va uchrashuvlar (yig'ilishlar) haqida javoblar. Hisobot shaklidan qat'i nazar va boshqarish funktsiyalari samaradorligini oshirish uchun foydalaniladigan hisobot shakli besh asosiy fikrni o'z ichiga olishi kerak: ● hisob-kitob qiymati (ma'lum bir sana yoki joriy davr uchun jami). Bu haqiqiy va prognoz qilingan natijalarni taqqoslash uchun kerak; ● Haqiqiy natijalar. Ular ma'lum bir miqdordagi yoki joriy davr uchun belgilangan ish hajmlarini bajarishning haqiqiy jarayonini tavsiflaydi; ● bashorat qilingan natijalar. Ular mavjud ma'lumotlarning tanlanishiga asoslanadi, keyingi davr uchun loyiha va uning tarkibiy qismlarining taxminiy holatini tavsiflaydi; ● haqiqiy va prognoz qilingan natijalar rejalashtirilgan yoki taxmin qilingan ko'rsatkichlardan qanchalik farq qilishini ko'rsatadigan sapmalar; Sapmalarning sabablari: loyihaning haqiqiy va prognoz qilinadigan jarayonini, shu jumladan uning individual operatsiyalarini belgilaydigan kutilgan va kutilmagan holatlar. Uchrashuvning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: ma'lumot almashish, bunda har bir loyiha ishtirokchilari boshqa guruhlarning ishlashi va loyiha dasturining bajarilishi to'g'risida ma'lumot olishadi; muammolarni, qiyinchiliklarni va umumiy manfaatlarni muhokama qilish; individual ishlarni jadvalga muvofiq o'z vaqtida bajarish imkoniyatini muhokama qilish. Loyihani amalga oshirishni tartibga solish. Tartibga solish jarayoni quyidagi protseduralarning qabul qilingan davriyligi (kun, hafta, o'n kunlik, oylik) bilan davriy takrorlashdan iborat: ishning borishi to'g'risida tezkor ma'lumotlarni to'plash va tayyorlash, bajarilishi kerak bo'lgan ishlarning dastlabki xususiyatlarida kutilayotgan o'zgarishlar va uni loyiha jamoasiga taqdim etish; modellarni yangilash (yangilash) va ularni hisoblash (qayta hisoblash) uchun ma'lumotlarni tayyorlash; tarmoq modellarini hisoblash (qayta hisoblash) va taqvim rejalarini yangilash; ish paketining haqiqiy holatini tahlil qilish va ularni kelgusida amalga oshirish to'g'risida qarorlar tayyorlash; operatsion kalendar rejalarini ishlab chiqish (chorak, oylik, haftalik, kunlik va boshqalar) va ularni tegishli darajadagi rahbar va rahbarlarga etkazish. 1.3 Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish Innovatsiyalar (yangilik kiritishlar)ni rejalashtirishning umumiy jarayonida uning bir qator bosqichlari (yangilik kiritishdagi ehtiyojni belgilash, mavzularni tanlash va h.k.) innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish bilan bog‘liq. Innovatsion loyihalar (buyurtmalar) portfelini shakllantirish bir qator xususiyatlarga ega. Buyurtmalar portfelini shakllantirish uchun aniq innovatsion ishlar mavzularini tanlashda uchta holat bo‘lishi mumkin: 1) maqsad aniq ifodalangan, va innovatsion loyiha – unga erishish vositalaridan biridir. Bunday maqsad sifatida dastur boshqaruvli stanok, yangi avlod televizorini yaratish bo‘lishi mumkin; 2) maqsad innovatsion ishlar dasturi (rejasi) ni tuzishga imkon bermaydigan umumiy shaklda ifodalangan. Bunday maqsadga muayyan kasallik (saraton, atipik pnevmoniya) bilan kurashni yaxshilash, kompaniyalar daromad keltirishini maksimal oshirish, jinoyatchilik darajasini pasaytirishlar kirishi mumkin. 3) maqsad noma’lum. Masalan, sanoat va qurilishda ilmiytexnik taraqqiyotni kuchaytirish lozim. Bu holda ilmiy konsepsiyani izlash amalga oshiriladi, uning asosida masalani hal etish dasturi tuziladi. Birinchi holatda aynan kerakli va foydali loyihani to‘g‘ri asoslab berish muhimdir. Bu marketing tadqiqotlar, loyiha istiqbolliligi va xarajatlar va samaradorlikni baholashning zamonaviy sonli usullarini qo‘llashni belgilash asosida qilinishi mumkin. Natijada innovatsion ishlarning aniq ifodalangan maqsadga erishish bo‘yicha rejasi ishlab chiqiladi. Birinchi, maqsad aniq ifodalangandagi holat buyurtmalar portfelini shakllantirish va innovatsion ishlar mavzularini ishlab chiqish uchun eng soddasidir. Ushbu holat asosan korxona (firma, kompaniya) lar uchun xosdir. Ikkinchi holatda avvalambor umumiy asosiy maqsad ifodasini aniqlashtirish lozim. U sodda bo‘lishi mumkin, masalan, korxona (tashkilot) maksimal daromad olishga intilsa. Ammo ko‘p holatlarda umumiy maqsad ancha murakkabroqdir. Masalan, tadqiqotning umumiy maqsadida – jinoyatchilik darajasini pasaytirishda – dastlab asosiy maqsadni belgilab olish zarur: jinoyatlarni oldini olish yoki ularni fosh etish. So‘ngra yagona maqsad yoki undan kelib chiqqan bir nechta maqsadlar aniq ifodalanadi. Umumiy maqsaddan kelib chiqadigan aniq maqsadlarni ifodalash qiyin masaladir, chunki bunday aniq maqsadlar korxona (tashkilot) ning rivojlanish strategiyasiga maksimal javob berish kerak. Maqsadlar aniq va ravshan ifodalangandan so‘ng keyingi bosqich amalga oshiriladi – mumkin bo‘lgan innovatsion loyihalarni tahlil qilish va ularning qo‘yilgan maqsadlarga mosligini baholash. Uchinchi holatda aniq innovatsion loyihagacha bo‘lgan ishlar bosqichlari ancha ko‘proq. Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish xususiyatlaridan biri – shunday metodlardan foydalanishki, ularning yordamida g‘oyalar ilgari surilishi, korxona (kompaniya) ning maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan eng istiqbolli ilmiy tadqiqotlar sohasi aniqlanishi mumkin. Undan keyin ularning asosida innovatsion ishlanmalarning aniq mavzulari ifoda etilishi mumkin. Bunday hollarda ko‘pincha olimlar, korxonalar ilmiy bo‘linmalari rahbarlari, loyihaviy-konstruktorlik bo‘limlari va marketing xizmatlari xodimlarining uchrashuvlaridan iborat “ usuli qo‘llaniladi. Ushbu uchrashuvlarda g‘oyalarni erkin ifodalash muhiti yaratiladi, ilmiy farazlar va konstruktorlik takliflarni konseptual bog‘lash amalga oshiriladi. Patent va ixtirolardan faol foydalanish muhim metodlardandir. Mazkur metod ahamiyati patentshunoslarni yangi g‘oyalar tahliliga va ma’lum sohada patent izlanishni tashkil etishga jalb qilishdan iborat. Buyurtmalar portfelini shakllantirishning ushbu va boshqa metodlari loyihalarni oldindan tanlash va innovatsion ishlanmalar mavzularini yakuniy tanlovida qo‘llaniladi. Buyurtmalar portfelini shakllantirish uchun aniq innovatsion loyihalar mavzularini tanlash ishlanmalar rejasiga barcha kelgan takliflarni kiritish ilojsizligi bilan qabul bo‘lgan. Jarayonning dastlabki bosqichida loyihalarni tanlash va ularning samaradorligini belgilashning turli metodlari qo‘llaniladi (ba’zilari 10 bobda bayon etilgan). Ammo buyurtmalar portfelini shakllantirish innovatsion loyihalarni samaradorlik darajasi bo‘yicha joylashtirishdan iborat emas, garchi bu qulay va sodda, biroq ko‘pincha real muhitda o‘rinsiz usuldir. Loyihalar samaradorligidan tashqari buyurtmalar portfelini shakllantirishda boshqa omillar ham hisobga olinadi: ilmiy-texnik kadrlar va mavjud tajriba-eksperimental uskunalardan samarali foydalanish; korxona yoki tashkilotga lozim bo‘lgan yangiliklar diversifikatsiyasi darajasi; ishlab chiqarish quvvatini yuklash optimalligi, ayniqsa mablag‘ talab etadigan sohalarda; bo‘linmalar, tashkilotning to‘plangan ilmiy-texnik tajribasini hisobga olish; korxona (kompaniya)larning, ba’zi holatlarda esa butun soha o‘sishining maqsadga muvofiq sur’atlari. Buyurtmalar portfelini shakllantirganda hisobga olinadigan muhim omillarga quyidagilar ham kiradi: mahsulotlar (yoki texnologik jarayonlar) modifikatsiyasiga va ularning butkul yangi turlarini yaratishga qaratilgan loyihalar o‘rtasida ratsional muvozanatni saqlash; innovatsiyalarning tajovuzkor va mudofaa strategiyalari o‘rtasida oqilona muvozanatni saqlash; loyihalar turli-tumanligi. So‘nggisidan oldingi omil shuni anglatadiki, har bir korxona (firma, kompaniya) birinchi navbatda shunday sohalarga taalluqli innovatsion loyihalar tanlashi lozimki, u yerda bozordagi yetakchi o‘rinni saqlab qolishga urinsin, keyin esa raqobatchilar tomonidan kutilmagan harakatlarni oldini olish uchun bozor kon’yunkturasini bilish lozim bo‘lgan sohalarni tanlasin. Buyurtmalar portfelida korxona (kompaniya)lar maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan innovatsion loyihalar turlitumanligi alohida qiziqish uyg‘otadi. Buyurtmalar portfeli turli – yirik va kichik, mukammallikka yaqin va boshlanayotgan loyihalarni o‘z ichiga olsa asosli hisoblanadi. Buyurtmalar portfeli tez-tez qayta ko‘rilsada, u ma’lum chegaralarga ega bo‘lishi va ish rejasi (istiqbolli va yillik) bir tekis amalga oshirilishi uchun nisbatan barqaror bo‘lishi lozim. Buyurtmalar portfelini tashkil etuvchi innovatsion loyihalar soni ma’lum vaqt ichida loyihalar ko‘lami va ularni amalga oshirish muddatiga bog‘liq. Ushbu parametrlar asosan barcha ishlanmalar uchun talab etiladigan moliya resurslari umumiy hajmini, ya’ni innovatsion ishlarning umumiy byudjetini belgilaydi. Birinchi taxminiy loyihalar soni innovatsion ishlar byudjetining bitta loyihaga o‘rtacha qiymat nisbati sifatida belgilanishi mumkin. Buyurtmalar portfeli mutanosibligiga erishish uchun yirik va kichik innovatsion loyihalarning afzalliklari va kamchiliklarini yodda tutish lozim. Agar buyurtmalar portfeli asosan yirik loyihalardan iborat bo‘lsa, u kichik loyihalar portfeliga nisbatan ancha xavfliroq hisoblanadi. Tajribadan ma’lumki, barcha 335 innovatsion loyihalarning 10% igina muvaffaqiyatli va samarali tugallanishi mumkin, ya’ni buyurtmalar portfeliga kiruvchi har bir loyiha samaradorligi 10% li ehtimolga ega. Shubhasiz, loyihalar soni o‘sishi bilan kamida bitta loyihaning muvaffaqiyatli bajarilishi ehtimoli ortadi. Kichik loyihalar afzalliklaridan biri – ularning tegishli mavjud (moliyaviy, kadrlar, moddiy) resurslarni hisobga olgan holda muvaffaqiyatli bajarilishi imkoniyatidir, bir vaqtning o‘zida yirik loyihalar ko‘pincha katta hajmdagi qo‘shimcha kamyob resurslar jalb etilishini talab etadi. Ammo kichik loyihalar kamchiliklarga ham ega. Ko‘p holatlarda kichik loyihalar shunday yangiliklarga qaratilganki, ular kichik realizatsiya hajmiga ega bo‘lib, natijada daromad ham katta bo‘lmaydi. Agar buyurtmalar portfeli asosan kichik loyihalardan iborat bo‘lsa, bu cheklangan bozor potensialiga ega bo‘lgan katta miqdordagi innovatsiyalarning realizatsiyasiga olib keladi. Bu holda korxona maqsadiga erishish (masalan, daromadni yuksaltirish, rentabellik darajasini oshirish) muammoli bo‘lib qoladi, ayniqsa, istiqbolda. Har qanday holatda ham buyurtmalar portfelini shakllantirishda innovatsion loyihalar sonini cheklamoq lozim. Cheklovlarga turli yo‘llar bilan, shu jumladan, katta loyihalar tanlash bilan ham, lekin xavf-xatarning maqbul darajasini va resurslardan samarali foydalanishni hisobga olgan holda erishish mumkin. Buyurtmalar portfeli innovatsion ishlar natijalari yoki buyurtmachilar tomonidan maqsadlar o‘zgartirilishi nuqtai nazaridan uzluksiz tahlil etiladi. Ko‘pgina holatlarda tahlil innovatsion loyihalar portfeli o‘zgarishiga olib kelmaydi. Ammo loyihaning mazmuni o‘zgarishi yoki uni bajarishdan to‘liq to‘xtash holatlari ehtimoli bor. Sabablari – kutilmagan omadsizliklar, yanada samarali maqsadlarga chiqish, buyurtmachi maqsadining dolzarbligi yo‘qolishi, raqobatchilarning maqsadlarni qayta ko‘rib chiqishga undagan samarali natijalaridir. Shu tariqa, innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish - tajriba, bilimlar, xodimlar imkoniyatlari haqidagi aniq tasavvur va ishlanmalar muvaffaqiyati ehtimolini talab etadigan murakkab masaladir. 1.4 Innovatsion loyihalarni boshqarish Buyurtmalar portfeli shakllanishi va innovatsion ishlanmalarni rejalashtirishning asosli turlarini tanlash masalasi korxona (tashkilot) maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan ham, ilmiy faoliyat nuqtai nazaridan ham yangilik kiritish tadqiqotlari va ishlanmalarini boshqarishda muhim o‘ringa ega. Ammo muhim va g‘oyat mushkul vazifa – bu rejalashtirilgan innovatsion ishlarni amalga oshirishni tashkil qilish, ya’ni loyihalarni boshqarishdir. Har qanday innovatsion loyiha muvaffaqiyati texnik-ekspluatatsion va bozor afzalliklaridan kabi, loyihani boshqarish sifatiga ham bog‘liq. Shu sababli ko‘pincha buyurtmalar portfelini shakllantirishda loyihalar nafaqat potensial samaradorlik jihatidan, balki shu potensialni amalga oshirish uchun samarali boshqarish imkoniyatlari nuqtai nazaridan baholanadi. Rejalashtirish va boshqarish o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Rejalar (istiqbolli va yillik) loyihalar qay tarzda rivojlanishini aks ettirib, loyihaga qo‘yilgan samara qanday erishilishi to‘g‘risida axborot beradi, va kelgusida loyihani boshqarish uchun boshqaruv qarorlari va harakatlarini oldindan belgilab beradi. Rejalashtirish parametrlari, shu tariqa, innovatsion loyihani boshqarish uchun ma’lum asosni ta’minlaydi. Yangilik kiritishni muvaffaqiyatli boshqarish uchun lozim bo‘lgan uchta asosiy parametr ajratiladi: 1) innovatsion ishlanmalarga bo‘lgan aniqlangan ehtiyojlar; 2) ularni bajarish uchun lozim bo‘lgan ilmiy-texnik kadrlar tarkibi va tuzilmasini aniqlash; 3) tadqiqot va ishlanmalar o‘tkazish uchun moliya resurslari mavjudligi. Bundan kelib chiqadiki, loyihani boshqarishning bosh vazifasi – ushbu uchta parametrni birlashtirishdir. Ko‘rsatilgan parametrlardan tashqari, innovatsion loyihani boshqarishning asosini qo‘shimcha ta’minlaydigan boshqa ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi. Ularga quyidagilar kiradi: loyihalar samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari; loyihalar tanlovi to‘g‘risidagi qaror asoslangan baho va taxminlar. Innovatsiyalarni boshqarish doim o‘zgaradigan sharoitlarda amalga oshiriladi, bu esa innovatsion ishlar rejasini uzluksiz ko‘rib chiqishni talab qiladi. Shu bois innovatsion loyihani boshqarish ish rejasida keskin o‘zgarishlarsiz tez-tez yangilanishlarga imkon berish uchun moslashuvchan bo‘lishi kerak. Loyihani boshqarish hozirgi vaqtda vujudga kelgan vaziyat to‘g‘risidagi ma’lumot bilan uning maqsadga muvofiqligi va samaradorligi to‘g‘risidagi oldindan belgilangan tasavvurni (buyurtmalar portfelini shakllantirishda, loyihani ishlab chiqishda) taqqoslashda asoslangan. O‘lchangan yutuqlar (ko‘rsatkichlar va h.k.) va rejalashtirilgan ma’lumotlar o‘rtasida tafovutlar vujudga kelsa, bu esa ko‘pincha bo‘ladi, ma’lum choralar ko‘riladi. Bunday choralarga moliya resurslarini qayta taqsimlash, loyihalarni bajarish tartibi, buyurtmalar portfelini qisman qayta ko‘rish, kadrlar tuzilmasining o‘zgarishi kiradi. Shu sababli ishonchli va o‘z vaqtidagi axborot innovatsion loyihani samarali boshqarish uchun nihoyatda muhimdir. Innovatsion loyihani boshqarishda quyidagi aniq ishlar amalga oshiriladi: har bir masalani hal etishda va har bir bosqichni bajarishda xarajatlar darajasi va ishlar davomiyligi bo‘yicha yutuqlar baholanadi; bajarilishi ko‘zda tutilgan grafikdan chiqib ketgan vazifalar aniqlanib, loyiha ustida ishlashning umumiy borishi uchun ularning oqibatlari ehtimoli baholanadi; innovatsion loyihani rejalashtirilgan moliyaviy va moddiy xarajatlarga va uni tugatish sanasiga nisbatan ishlab chiqish o‘lchanadi; loyihalar va ularning alohida bosqichlari samaradorligi aniqlashtiriladi. Innovatsion loyihalarni boshqarish turli metodlarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. Quyidagi boshqarish metodlari qo‘llaniladi: 1) maqsadlarga ko‘ra; 2) xarajatlarga ko‘ra (xarajatlarni nazorat qilish usuli); 3) og‘ishlarga ko‘ra. Maqsadlarga ko‘ra boshqarish shu bilan xarakterlanadiki, maqsadlar qo‘yilishi korxona yoki tashkilot faoliyati samaradorligini oshirish asosi sifatida ko‘rib chiqiladi. Birinchi navbatda aniq ifoda etilgan maqsadlar fiksatsiyasi ta’minlanadi. Ushbu maqsadlar aniq, haqiqiy bo‘lishi, va korxona yoki tashkilot rivojlanishining umumiy vazifalarini amalga oshirishga samarali yordam berishi lozim. So‘ng maqsadlarga erishishga to‘sqinlik qiladigan omillar va ularni amalga oshirish uchun yordam beradigan aniq chora-tadbirlar belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlar tashkiliy, kadrlar bo‘yicha (masalan, xodimlarni qayta tayyorlash) va iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Erishilgan natijalar muntazam baholanadi. Mazkur usul samaradorligi korxona va loyihalar rahbarlari tomonidan xodimlar bilan hamkorlikda ifodalangan maqsadlar innovatsion loyiha ustida ishni yaxshilashga va uni natijalarini o‘lchashga imkon beradigan omil va mezonlardir. Maqsadlarga ko‘ra boshqarish metodlari realizatsiyasi ko‘p kuch va vaqt talab etadi. Xarajatlarni nazorat qilish usuli (xarajatlarga ko‘ra boshqarish) innovatsion loyiha byudjetini tuzish bilan amalga oshiriladi. Loyiha byudjetini tuzish ko‘p jihatdan uni ishlab chiqishga yondashuv bilan belgilanadi. Analitik, sintetik va aralash yondashuvlar qo‘llaniladi. Qayd etish lozimki, buyurtmalar portfelining katta qismi nisbatan doimiy qiymatni talab etadi, u o‘tgan yillar natijalari bo‘yicha aniqlanib, vujudga keladigan aniq vaziyatga qarab tuzatiladi. Byudjetni tuzishga bo‘lgan aralash yondashuvni talab etadigan yangi innovatsion loyihalar paydo bo‘lishi mumkin. Byudjetning bu qismi alohida ko‘rib chiqiladi. Byudjet innovatsion loyihani moliyaviy nazorat qilish uchun asosiy hujjatdir. U umumiy xarajatlarni nazorat qilish uchun maqsadga muvofiq va samarali, va ma’lum miqdorda moliyaviy mablag‘lar innovatsion loyihani amalga oshirish uchun ishlatilishiga kafolatdir. Xarajatlarga ko‘ra boshqarishni qo‘llashda nazorat va haqiqiy xarajatlarning byudjet tuzishda ko‘zda tutilgan xarajatlar bilan taqqoslanishi nazarda tutiladi. Loyiha byudjeti bir yilga tuzilib, uni ijrosini tekshirish esa yarim yilda bir marta yoki har kvartalda amalga oshiriladi. Xarajatlar to‘g‘risidagi hisobotlar bir oyda bir marta tuziladi, bu esa rahbarga innovatsion loyiha byudjetining sarflangan mablag‘larini kuzatish imkonini beradi. Xarajatlari byudjetga to‘g‘ri kelmaydigan innovatsion loyiha astoydil tekshiriladi. Innovatsion ishlanmalar natijalari faqat ularni bajarishga sarflangan xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida belgilanmaydi, shuning uchun xarajatlarni nazorat qilish usuli cheklangan qo‘llanilish sohasiga ega. Og‘ishlarga ko‘ra boshqarish usuli mohiyati boshqarishning oliy darajasidagi rahbarlar faqat loyiha ustida rejalashtirilgan ish borishidan katta og‘ishlar to‘g‘risidagina xabardor etiladi. Rejadan chiqqan barcha boshqa og‘ishlar innovatsion loyihani boshqarishning tegishli darajasida ko‘rib chiqiladi. Og‘ishlarga ko‘ra boshqarishda quyi darajadagi (bo‘lim, sektor va guruhlar) rahbarlar ular qabul qilgan tezkor qarorlar oqibatlari uchun to‘liq javobgardir. Innovatsion loyihani boshqarishning ushbu usuli bitta katta imtiyozi bilan ajralib turadi: rahbar vaqtini faqat hal qilishda tajriba va bilimlari eng samarali bo‘lgan masalalarga sarflaydi. Innovatsion loyihalarni samarali boshqarish barcha ushbu usullarni kompleksli qo‘llash bilan erishiladi. XULOSA
"Loyiha", "loyihani boshqarish" tushunchalari bizning hayotimizga uzoq va qat'iy kirib kelgan bo'lsa-da, ushbu atamani umuman qabul qilingan talqini yo'q. "Loyiha" (loyiha) so'zi lotincha projacere - nimanidir oldinga siljitish (pro - oldindan; jacere - targ'ib qilish, oldinga otish) so'zidan kelib chiqqan deb ishoniladi. Rossiya menejmentidagi loyiha quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan aniq maqsadlar, vazifalar va resurslarning o'zaro bog'liqligi, loyihaning boshlanishi va tugashining ma'lum sanalari, maqsadlar va amalga oshirish shartlarining ma'lum darajada yangiligi, loyiha atrofida va ichida turli xil ziddiyatli vaziyatlarning muqarrarligi. Loyihalarni boshqarish Amerika instituti tomonidan berilgan va PMBOK® qo'llanmasidagi eng mashhur ta'rif loyihani quyidagicha sharhlaydi. Loyiha - bu noyob mahsulotlar, xizmatlar yoki natijalarni yaratish uchun mo'ljallangan vaqtinchalik tashabbus. Ushbu ta'rifdan barcha loyihalar uchta muhim xususiyatga ega degan xulosaga kelish mumkin. 1. Loyihaning mavjudligi uchun ma'lum bir muddat mavjudligi, ya'ni. loyihaning boshlanish sanasi ham, tugallangan sanasi ham bor. 2. Har bir loyihaning natijasi noyob mahsulot yoki xizmatdir. Bu, shuningdek, loyiha faoliyatini ishlashdan farq qiladi. 3. Muayyan maqsadlarga erishish uchun loyihaning yo'nalishi. Qoida tariqasida, loyihaning paydo bo'lishining sababi hal qilinishi kerak bo'lgan ba'zi bir muammolar yoki kompaniyaning raqobatchilaridan ustun turishi uchun harakatlarni talab qiladigan qulay vaziyatdir. Bugungi kunda loyihalarni boshqarish fani nisbatan yaqinda rivojlangan degan fikr mavjud. Biroq, loyihani boshqarish ancha oldin boshlanganining ko'plab belgilari mavjud. Foydalanilgan adabiyotlar • 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 18.12.2017 yildagi PQ-3437-son • 2. Savol-javob (napm.uz) • 3. https://napm.uz/uz/services/question_answer/2630/ • 4. A.Taniyev INNOVATSION IQTISODIYOT Yüklə 50,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|