Mustaqil ish mavzu: stressning vujudga kelishi va rivojlanishiga inson individual va shaxs xususiyatlarining ta’siri

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA YO’NALISHI
EKSTREMAL VAZIYATLAR fanidan
MUSTAQIL ISH
MAVZU: STRESSNING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHIGA INSON INDIVIDUAL VA SHAXS XUSUSIYATLARINING TA’SIRI
Bajardi:___________________

Tekshirdi:_________________

Toshkent-2023
MAVZU: STRESSNING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHIGA INSON INDIVIDUAL VA SHAXS XUSUSIYATLARINING TA’SIRI
REJA:
1. Hozirgi zamon kishisi hayotida stress.
2. Insonlarda stressni uyg’otuvchi omillar.
3. Stress sabablari va oqibatlari.

Kirish
Inson hayotini turli-tuman stress fakorlari ta’sirisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Stress foydalimi yoki zararlimi? Bu savolga “ha” yoki “yo’q” deb javob berish mumkin emas, chunki ta’sir qiladigan stress fakorlari organizmning juda toliqtirmaslik ya’ni undagi asosiy fiziologik jarayonlarni, funksional holatlarini normadan chetga chiqarib yubormasa bunday stress zararsiz, balki organizmning chiniqishi, moslashishi uchun foydali bo’lishi mumkin. Masalan, sportchi trenirovka va musobaqa paytida doimo shunday stressga duch kelib turadiki, natijada uning organizmi chiniqib, tobora kuchga to’lib, chaqqonligi va chidamliligi oshib boradi. Agar bu holatlar kuzatilmasa bajariladigan mashqlar stress fakor sifatida yetarli bo’lmaydi yoki me’yordan oshiq bo’ladi.

Issiq yoki sovuq sharoitga organizmning chidamliligini oshirish uchun ham bu stress fakorlar yetarli darajada organizmga ta’sir etib turishi mumkin. Ilmiy tadqiqotchi yoki konstrukor ham surunkasiga ishlamasa, o’z nerv sistemalarni ayasa, biron foydali ish qilishi qiyin. Bu vaqtlarda stress yetarli kuchga ega bo’lmaydi, natijada organizm o’z imkoniyatlarini ishga solgisi kelmaydi.
Shuning uchun ham stress ma’lum kuchga ega bo’lishi kerak, shundagina har sohada belgilangan muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritilishi mumkin. Demak, bunday ma’lum normadagi stress reaksiyasi organizmni qarshiligini oshirib uni himoya mexanizmlarini hosil qiladi, chiniqtiradi. Stressni ahamiyati ham aynan shundadir.
1.Kirish qismida aytib o’tilganidek, stress tushunchasi hozirgi paytda asosan salbiy o’zgarishlarni o’zida mujassam qiladi. Aslida esa Gans Selye ta’limoti bo’yicha stress har bir tirik organizm hayotida uchrab turadigan nafaqat tabiiy holat balki turli – tuman hayotiy voqealarga tog’ri reaksiya berish, ularning zararli oqibatlarini oldini olish, bir so’z bilan aytganda bizni o’rab turgan muhit sharoitiga moslashish uchun zarur bo’lgan hayotiy jarayondir. Shunday ekan stress holatining o’ziga xos fiziologik xususiyatlarini bilish uning mexanizmlarini tushunish stressdan olinadigan ayrim zararli ta’sirotlarni kamaytirishda as qotadi.
Stress stress – kuchlanish tirik organizmning har qanday favqulotda va kuchli qo’zg’alishga nisbatan nospetsifik reaksiyasidir. Qo’zg’alish biologik, kimyoviy, fizikaviy, psixologik va boshqa qitiqlagichlar natijasida chaqirilishi mumkin. Bunda eng muhim narsalardan biri stress paytida nerv tizimi alohida o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Stress haqidagi ta’limotning vujudga kelishi bilan uni hozirgi paytda fanda yadro energiyasi, genom, kompyuter, internet kabi tushunchalar bilan bir qatorda turadi.
Gans Selye o’zining stress haqidagi ta’limotini insonlik yillaridanoq boshlagan edi. U tibbiyotchi inson sifatida barcha kasalliklarni ikki xil xususiyatlariga e’tibor berdi:
Birinchisi barcha kasallarni o’ziga xos xususiyatlari;
Ikkinchisi esa barcha kasalliklarni umumiy xususiyatlari.
O’ziga xos xususiyalarini u spetsifik o’zgarishlar deb, umumiy xususiyalarini esa nospetsifik o’zgarishlar deb tushuntiradi. Uning e’tiborini spetsifik o’zgarishlarga qaraganda nospetsifik o’zgarishlar torta boshladi.
Nospetsifik reaksiya barcha qo’zg’alishlarga olinadigan umumlashtirilgan javob reaksiya tarzida ro’yobga chiqadi. Uni har tomonlama tahlil qilish u yoki bu favqulotda kuchli ta’sir etadigan qo’zg’alishlarning salbiy oqibatlarini bartaraf qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Gans Selye bu bilan organizm hayotiga xavf solayotgan omilga qarshi barcha imkoniyatlarini va hatto hozirdagi imkoniyatlarini ham ishga solishni isbotlab berdi. Vujudning mana shunday tashqi kuchli ta’sirotga ko’rsatadigan reaksiyasini u umumiy adaptatsion sindrom yoki stress reaksiya deb atadi. Umumiy adaptatsion sindrom deyilishiga asosiy sabab ongli ravishda shart – sharoitga moslashish uchun bunday paytda organizm bor kuchini ishga soladi va yashab qolishi uchun zamin tayyorlaydi. Sindrom deyilishining boisi shundaki, bunday reaksiyalarga bir butun organizm yoki vujudning ayrim a’zolari yoki tizmlari beriladi.
Gans Selye aytib o’tganidek tashqi qo’zg’alishlarga nisbatan olinadigan kompleks reaksiyalar vaqt birligida uchga bo’linadi:

1. 
   Organizmdagi bor imkoniyatlar ishga solingan kuchli qo’zg’alish davri.
   
2. 
   Ta’sir etayotgan qo’zg’alishga nisbatan adaptatsiyalanish yoki rezistentlik davri.
   
3. 
   Ta’sir etuvchi omil nihoyatda kuchli bo’lib, organizmni holdan qoldirish davri.
   

Bu paytda vujudning beriladigan qo’zg’alishiga nisbatan kurashishi pasayib ketib u hatto halok bo’lishi ham mumkin.

2.Hozirgi paytda stressni uyg’otadigan omillar nihoyatda ko’p bo’lib, ularni ta’sir etish mexanizmlarini har tomonlama o’rganib chiqish, turli – tuman distresslardan himoyalanishda as qotadi. Quyida insonlar hayotida stress uyg’otadigan omillar haqida to’xtalamiz. Fikrimizcha ularni tahlil qilib chiqish inson yashash davrida stress omillarga uchrashini, oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Oldin ham qayd qilganimizdek, yoshlikda distress holatiga tushish o’suvchi organizmning barcha fiziologik ko’rsatgichlariga kuchli ta’sir etadi. Bunday o’zgarishlar bo’lajak mutaxassislarning shakllanishida salbiy rol’ o’ynaydi. Ularning bilim olishlaridan tashqari kelajakdagi sihat – salomatligi hamda har jihatdan barkamol inson bo’lib tarbiyalanishida stress omillarning o’z vaqtida oldini olish, iloji boricha bartaraf qilish, mutaxasislarning to’laqonli holda tayyorlanishida as qotadi. Shuni ham aytib o’tamizki, biz bitiruv malakaviy ishimizda insonlarda uchragan stress holatlari bo’yicha alohida tadqiqot o’tkasmasakda, shu sohada olib borilgan va barcha insonlar amal qilganida foydali bo’lgan internet saytlaridan olingan ma’lumotlarni keltiramiz.
Fikrimizcha, bundan keyingi olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida
O’zbekiston sharoitida ya’ni issiq iqlimli o’lkada insonlar hayotidagi stress holatlarini o’rganish ustuvor masalalardan biri bo’lib qoladi. Chunki, oldin aytib o’tganimizdek o’quv yurtlarining birinchi kursiga qabul qilingan insonlarning ko’pchiligi o’qishlarini tamomlaguncha u yoki bu kasallikka chalinadilar.
Kasallikning yuzaga kelishida esa stress omillar boshqa sabablarga ko’ra alohida o’rin tutadi. Stressga olib keluvchi omillar.

1. 
   Ruhiy jarohatlanish yoki inqirozli vaziyatga tushib qolish yaqin kishilarning halok bo’lishi va boshqalar.
   
2. 
   Kundalik mayda – chuyda kelishmovchilik, janjallar.
   
3. 
   Ko’gilga yoqmagan odamlar bilan muomala qilish yoki janjallashish.
   
4. 
   O’z maqsadingizga erishish yo’lida halaqit qiladigan to’siqlarga duch kelish.
   
5. 
   Doimiy ravishda bosim holatini boshdan kechirib turish.
   
6. 
   O’ziga nisbatan juda yuqori talab qo’yish va amalga oshmagan niyatlar haqida o’ylash.
   
7. 
   Doimiy suratda shovqin – surovda hayot kechirish.
   
8. 
   Monoton ish har kuni va doimiy holda bir xil ishning takrorlanishi.
   
9. 
   Ayrim maqsaqlarni amalga oshmaganligi uchun o’z – o’zini surunkali ayiblash.
   
10. 
    Yomon holatlarga tushishning asosiy sababchisi qilib o’z –o’zini ko’rsatish.
    
11. 
    Doimiy suratda zo’riqib ishlash.
    
12. 
    Doimiy holda mablag’ yetishmasligidan qiynalish.
    
13. 
    Kuchli pozitiv ruhiy o’zgarishlarga uchrash.
    

Stressning ko’rib o’tilgan sabablariga ko’pincha xotin – qizlar, keksa kishilar, bolalar va asab tizimi ancha charchagan odamlar beriladi. Stress holatiga tushish natijasida iqtisodiy zarar ko’rish har bir davlatda mavjud bo’lib, hozirgi davrda kuzatilayongan inqirozning ham kelib chiqishida u asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Amerika Qo’shma Shtatlarida (AQSh) o’tkazilgan tadqiqotlar stress tufayli ishlab chiqarish samaradorligining kamayishi, tibbiy sug’urtaning oshib ketishi va boshqalar bo’lgan harajatlar o’tgan yili 300 mlrd dollarni tashqil qilgan.
Tahminlarga qaraganda bu raqam agar stressing oldi olinmasa yanada ko’payadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va shunga o’xshash materiallar nafaqat har bir kishining hayotida balki davlat miqyosida ishlab chiqarishni tashkil qilishda katta zarar keltiradi. Shu boisdan aniq aytish mumkinki, stressni o’rganish, uning sabablarini aniqlash va stress holatining asoratlarini o’rganish har bir davlatda uning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda, aholisining sihat – salomatligini yaxshilashda muhum ahamiyatga ega bo’lgan ustuvor masaladir.
Gans Selye ta’limotiga ko’ra, stress nafaqat tabiiy balki organizmning muhim meyoriy reaksiyasi bo’lib, uning umuman bo’lmasligi yoki umuman stress holatiga tushmaslik meyoriy yashashni yoqotadi yoki o’limga olib keladi. Shuni aniq bilish kerakki, stress tufayli yuzaga keladigan negativ reaksiyalar aynan stress omildan emas balki stress omiliga nisbatan organizmda kuzatiladigan stress reaksiyalar tufayli kelib chiqadi. Umumiy fiziologik qonuniyatlarga ko’ra, har bir organizm bir xil stress omiliga turlicha reaksiya beradi. Ya’ni bir xil ta’sirotga ayrim organizmlar kuchli reaksiya bersa, ikkinchi bir xillari kuchsiz reaksiya beradi.

Stressga qarshi kurashish usullari

Biz yuqorida zararli stresslardan tashqari foydali stress haqida ham so’z yuritdik. Umuman olganda stresssiz hayot bo’lishi mumkin emas. Uning tegishli kuchga ega bo’lib distress holatiga o’tib ketmasligi organizmni turli xil noqulay omillarga chidamliyligini oshiradi, sihat – salomatligini mustahkamlaydi, har xil yuqumli kasalliklardan himoya qiladi va hakazolar. Lekin stress eustress holatidan o’tib ketib distressga aylansa undan himoyalanish albatta zarur.
Har qanday distressdan himoyalanishda dastavval shunday stressni chaqiruvchi omilni aniqlash va uni bartaraf qilish kerak. Bunday kurashlar asosan ikki yo’nalishda olib boriladi:

1. 
   Har bir indvid ta’sir ko’rsatuvchi omilni aniqlab uni bartaraf qilishda shaxsan ishtirok etishi kerak.
   
2. 
   Mavjud bo’lgan stress omillarini tashkilot nuqtai nazaridan bartaraf qilish.
   

Tashkilotlarda stresslarni kamaytirish uchun bir nechta usullar mavjud bo’lib ular asosan quyidagilar:

1. 
   Mehnat qilinadigan joyda tegishli sharoitlarni yaratish, yozda salqin, qishda issiq sharoitning bo’lishi, xonalarning to’g’ri yoritilishi, shovqin–suronning kamligi va har bir individning imkoniyatidan kelib chiqib unga topshiriq berish va boshqalar.
   
2. 
   Xodimlar orasida bo’ladigan hodisalar, jarayonlar to’g’risida to’g’ri tushuntirish ishlarini olib borish.
   
3. 
   Distress holatlarining to’g’ridan – to’g’ri oldini oladigan tadbirlar o’tkazish va ularga doimiy holatda rioya qilish. Masalan, o’quv zallarida, bevosita ishlab chiqarish ishlari olib boriladigan joylarda har 2 soatda fiskut pauzalar o’tkazib turish. Bunday tanafuslar hammaga yoqadigan misiqa sadolari ostida olib borilsa yanada yaxshi bo’ladi. Xuddi shuningdek ishchi xizmatchilar, insonlar, ruhiy psixologik zo’riqishni kamaytiradigan xonalarda dam olishi va boshqalar.
   

Shuni ham aytib o’tish kerakki qayd qilingan hamma insonlarga bir xil ta’sir etmaydi buning uchun amalga oshiriladigan tadbirlarda ishchi xodimlarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur.
Hozirgi zamon kishisining kundalik hayoti turli – tuman yangiliklar, voqea va hodisalar, erishilgan muvofaqiyatlar va kamchiliklar, hamda yuqori maqsadlarga erishish uchun, qilinayotgan hatti – harakatlar bilan harakerlanadi.
Insonlar aholi kontintgentlari orasidagi yosh, ko’p narsaga qiziquvchi, oldiga yetuk mutaxassis bo’lib chiqishi uchun ulkan vazifalar qo’ygan holda, bir vaqtning o’zida o’sib rivojlanish davridagi shaxslardir. Agar aytib o’tilgan turmush tashvishlari katta odamlar orasida qator fiziologik va biokimyoviy o’zgarishlar chaqirsa, insonlar vujudida bu jarayon yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.
Kishi organizmida atrof – muhitdagi sharoitlar bois yuzaga keladigan o’zgarishlar ichida 1930 – yillarning ikkinchi yarmida Kanadalik mashhur olim Gans Selye tomonidan ixtiro qilingan stress holati alohida o’rin tutadi. Ushbu tushunchaning paydo bo’lganiga ko’p vaqt o’tgan bo’lsada, stress bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar biologiya va tibbiyotda nihoyatda keng rivojlangan ta’limot bo’lib qoldi. Buni quyidagilar bilan tushuntirish munkin:

1. 
   Stressiz hayot yo’q. U har qanday o’simlik, hayvon va odam hayotida albatta uchraydi.
   
2. 
   Stress holatini to’g’ri anglab unga to’g’ri munosabatda bo’linsa, hayotdagi aksariyat qiyinchiliklarni yengish va tegishli muvofaqiyatga erishish mumkin.
   
3. 
   Hayot davom etar ekan har qanday tirik organizm stressga olib keluvchi turli – tuman omillarga doimiy ravishda duch keladi.
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Селье Г. Стресс без дистресса. Москва, 1979.
   
2. 
   Qurbonov Sh. Stress nima? Ilmiy ommabop qo‘llanma. Toshkent, 1982.
   
3. 
   http://www. zdorovieinfo.ru