Mustaqil ishi fan: Elektronika va sxemalar O’qituvchi: Polvonov X tayyorladi: Azizov Jamshid Qarshi-2021

Aynigan yarim o`tkazgichlar
p — yarimo‘tkazgich uchun elektr neytrallik sharti ham shunga o'xshash yoziladi:
Ekanini topamiz.
n — va p — yarimo‘tkazgichlaming zonalar energetik diagrammalari, Fermi-Dirak taqsimoti funksiyasi va zonalarda zaryad tashuvchilar konsentratsiyasining o ‘zgarishi, mos ravishda 1.6, a va b-rasmlarda ko‘rsatilgan. 1.1, b
1.6-rasm. n - (a) va p — turdagi (b) yarimo‘tkazgichlar energetik zonalar diagrammalari, Fermi-Dirak taqsimot funksiyasi va zonalardagi zaryad tashuvchilar konsentratsiyalari.
Shunday qilib, zaryad tashuvchilar konsentratsiyasini aniqlashda Fermi sathi energiyasini bilish shart emas. Lekin boshqa masalalarni hal qilishda zonalar energetik diagrammasida Fermi sathi energiyasini bilish zarur. Bunda muvozanat holatdagi qattiq jismning barcha qismlari uchun Fermi sathi o ‘zgarmas deb olinadi.
5-Mavzu : Stabilitronlar
Stabilitron deb sxemalarda kuchlanish qiymatini barqaror (stabil) saqlab turuvchi yarimo'tkazgich asbobga aytiladi. Stabilitron sifatida VAXida tok qiymati keskin o 'zgarganda kuchlanish deyarli o'zgarmaydigan soha mavjud bo'lgan elektron asboblardan foydalaniladi. Bunday soha kremniyli yarimo'tkazgich diod elektr teshilish rejimida ishlaganda kuzatiladi. Shuning uchun yarimo'tkazgich stabilitron sifatida kremniyli diodlardan foydalaniladi.
Stabilitronlaming sxemada shartli belgilanishi 3.7, a- va b-rasmlarda, VAXi esa 3.7, d-rasmda keltirilgan.
3.7-rasm. Birtomonlama (a) va ikki tomonlama (b) stabilitronlaming sxemada shartli belgilanishi hamda VAXi (d).
Keng tarqalgan kam quwatli kremniyli stabilitronlar uchun ko'chki toki qiymati taxminan 10 mA ni tashkil etadi, shuning uchun stabilitron orqali oqayotgan tokni cheklash uchun unga ketma-ket cheklovchi, ballast qarshilik RB ulanadi (3.8, a-rasm). Agar stabilitrondan oqayotgan ko'chki toki qiymati ruxsat etilgan tok qiymatidan ortmasa, bunday rejimda u uzoq vaqt ishlashi mumkin. Ko‘pgina stabilitronlar uchun ruxsat etilgan sochiluvchi quvvat (0,1 -
^0,8) kVt gacha b o ‘lgan qiymatlarni tashkil etadi.
Stabilitrondan oqayotgan tok qiymati ISTmin dan ISTmax gacha o‘zgarganda, qiymati deyarli o‘zgarmaydigan, barqarorlash kuchlanishi
UST deb ataluvchi, kuchlanish stabilitronning asosiy elektr parametri hisoblanadi (3.9-rasm).
a) b)
3.8-rasm. Stabilitron (a) va stabistor (b) ning sxemalarda ulanishi.
Stabilitron VAXning elektr teshilish sohasida ishlaydi. Barqarorlash kuchlanishi qiymati p-n o‘tish kengligiga bog‘liq, p-n o ‘tish kengligi esa, diod baza sohalaridagi kiritmalar konsentratsiyasi bilan aniqlanadi. Agar stabilitron tayyorlashda kiritmalar konsentratsiyasi yuqori bo'lgan yarimo‘tkazgichlardan foydalanilsa, p-n o‘tish kengligi yupqa bo‘lishiga
erishiJadi. Bunday p-n o'tishlarda tunnel teshilish sodir bo‘ladi va ishchi kuchlanishi UST3-4 Vdan oshmaydi.
Stabilitron asosidagi sodda parametrik kuchlanish stabilizatori sxemasi 3.8 -rasmda keltirilgan. Sxemadagi chegaralovchi (ballast) qarshilik RB qiymati berilgan kirish kuchlanishi UKIR da stabilitron orqali o'tayotgan tok qiymati ISTmin va lSTmax toklarning taxminan o‘rta qiymatiga teng bo‘ladigan qilib tanlanadi.
IsTmin ~ stabilizatsiya tokining elektr teshilish sodir bo'ladigan minimal qiymati. ISTmax tok qiymati
stabilitron sochishi mumkin bo'lgan (ruxsat etilgan) maksimal quwat Rmax bilan aniqlanadi.
Kirish kuchlanishi ortganda yoki yuklama qarshiligi RYu ortishi hisobiga yuklama toki kamayganda, stabilitron orqali o‘tayotgan tok qiymati keskin ortadi. Natijada RB ballast qarshilikda kuchlanish pasayishi ortadi. Kirish kuchlanishining ortgan deyarli barcha qiymati ballast qarshilikda tushadi. Kirish kuchlanishi kamayganda yoki (RYii
yuklama qarshiligi kamayishi hisobiga) yuklama toki ortganda stabilitron orqali o‘tayotgan tok qiymati
keskin kamayib, Ru ballast qarshilikda kuchlanish pasayishiga olib keladi. Ikkala holda ham stabilizatorining chiqishidagi kuchlanish qiymati deyarli o‘zgarmay qoladi.
Kichik kuchlanishlarni barqarorlash uchun stabistor qo'llaniladi va u ishlaganda to'g'ri yo‘nalishda siljitiladi. Bunda bitta stabilitronning barqarorlash kuchlanishi 0,7h-0,8 V ni tashkil etadi. Kremniyli oddiy diodlar
to‘g‘ri siljitilganda ham shunday natijaga erishiladi. Bunday yarimo'tkazgich diod stabistor deb ataladi (3.7, b-
rasm).
Yuqori kuchlanishlarni barqarorlovchi stabilitronlarda p-n o'tish kenligi katta bo‘lmog‘i lozim. Shu sababli ulardagi kirishmalar konsentratsiyasi kichik bo‘lib, kremniy asosida tayyorlanadilar. Stabilitronlarda ko'chkili
teshilish sodir bo'lib, barqarorlash kuchlanishi 7 V dan yuqori qiymatlarni tashkil etadi. Sanoatda barqarorlash kuchlanishi 3 V dan 400 V gacha bo'lgan stabilitronlar ishlab chiqariladi.
Stabilitronlaming teshilish sohasidagi dinamik (differensial) qarshiligi rD barqarorlash darajasini
xarakterlaydi. Bu qarshilik qiymati, berilgan kichik toklarda, dioddagi kuchlanish qiymati kichik o'zgarishlarini tokning mos o'zgarishlariga nisbati bilan aniqlanadi (3.9 -rasm), rD qiymati qanchalik kichik bo‘Isa, barqarorlash shunchalik yaxshi bo'ladi:
Stabilitron VAXining bo‘lak-chiziqli approksimatsiyasi 3.10-rasmda ko'rsatilgan. VAXning ushbu sohasi quyidagi
tenglama bilan aniqlanadi:
Stabilitron muhim param etrlaridan biri bo‘lib barqarorlash kuchlanishining temperatura koeffitsienti (KTK)
hisoblanadi. U temperatura bir gradusga o‘zgarganda barqarorlash kuchlanishining nisbiy o'zgarishlarini ifodalaydi. Tunnel teshilish kuzatiluvchi kichik kuchlanishli stabilitronlar manfiy, ko'chkili teshilish sodir bo‘luvchi, yuqori kuchlanishlarda ishlaydigan stabilitronlar esa musbat KTK ga ega. KTKning stabilitronlarga xos qiymati 0,2 —0,4 % gradusdan ortmaydi.
3.10-rasm. Stabilitron VAXining bo‘lak-chiziqli approksimatsiyasi (a) va kuchlanish stabilizatorining yuklama
VAXi (b).
Barqarorlash koeffitsienti KST deb, kirish kuchlanishi nisbiy o‘zgarishini chiqish (stabilizatsiya) kuchlanishi nisbiy o ‘zgarishi bo‘linmasiga teng miqdorga aytiladi:
Kirish kuchlanishi yoki yuklama qarshiligi ortishi bilan barqarorlash koeffitsienti ortadi. Kirish kuchlanishining
ortishi bilan ta’minlovchi manba quwatining ballast qarshilikda yo'qolishi ortadi. Shuning uchun manba kuchlanishi qiymati barqarorlash kuchlanishidan ikki, uch marta katta qilib tanlanadi.
Yuklama qiymati RYudatchiklari sifatida ishlatiladi.