Mustaqil ishi mavzu: Amaliyotda ma’lumotlar bazasini qurishda ma’lumotlarning relyatsion modeli

Ma’lumotlar bazasi jadvallari orasidagi relyatsion bog‟lanish.
MBing ikki va undanortiq jadvallari orasida biri ikkinchisiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Agar ikkinchi jadval birinchi jadvalga qaram bo‘lsa birinchi jadvalga bosh jadval, ikkinchi jadvalga esa qaram jadval deyiladi.
Bosh jadvaldagi bitta yozuvga qaram jadvalda unga mos bir necha yozuv mavjud bo‘lishi mumkin.
MB jadvallari orasida uchta har xil aloqa bo‘lishi mumkin: bitta-ko‘pga‖; bitta-
bittaga‖; ko‘p-ko‘pga‖.
“Bitta-ko‟pga” bog‘lanish. ―Bitta-ko‘pga‖ bog‘lanish bo‘ladi, qachonki bosh jadvaldagi
bitta yozuv qaram jadvaldagi bir necha yozuvga aloqasi bo‘lsa. Misol:
―Fakulьtetlar‖ jadvali
―Studentlar‖jadvali
№
Fakulьtetlar nomi
Talabalar
soni
Yuqori ball olgan
talabalar
Fakul.
nomeri
Ball
1
Maxanika
500
Botirov SH.
1
100
2
Engil sanoat
700
Rustamov F.
1
95
3
Pedagogika
1000
Axmedova T.
1
93
4
Axborot tex-yalari
600
Mirsodiqov I. 

2
100

Sobirov M.
2
97
Ismatullaev F.
4
98
Raximova A.
4
93
Ў қ у в ч и 

Relyatsion MB uchun ―bitta-ko‘pga‖bog‘lanish holati eng ko‘p ishlatiladi.

“Bitta-bittaga” bog‘lanish. ―Bitta-bittaga‖ bog‘lanish bo‘ladi, qachonki bosh jadvaldagi
bitta yozuv qaram jadvaldagi faqat bitta yozuvga aloqasi bo‘lsa.
Misol.
―O‘qituvchilar‖ jadvali
―O‘qituvchilar haqida ma‘lumotnomalar
jadvali
№ F.I.O.
Lavozimi
Kafedra
№ Tug‘il.yili.
bolasi
..
1
Alimov S.
Dotsent
Mexanika
1
1950
3
..
2
Ikromov R.
Katta o‘qit. Fizika
2
1952
1
..
3
Rustamov A.
Assistent
Fizika
3
1960
2
..
..
...
...
...
..
... 

..
..

Birga-bir‖ bog‘lanish qattiq yoki yumshoq bo‘lishi mumkin.
Agar bosh jadvaldagi bitta
yozuvga qaram jadvaldan hamma vaqt faqat bitta yozuv to‘g‘ri kelsa qattiq bog‘lanish bo‘ladi.
Agar bosh jadvaldagi bitta yozuvga qaram jadvalda bitta yozuv bo‘lish yoki bo‘lmaslik sharti bo‘lsa u holda bog‘lanish yumshoq bo‘ladi.
“Ko‟p-ko‟pga” bog‘lanish.
Ko‘p-ko‘pga‖ bog‘lanish quyidagi hollarda bo‘lishi mumkin.
a) bosh jadvaldagi yozuvga qaram jadvalda bittadan ortiq yozuv to‘g‘ri kelsa.
b) qaram jadvaldagi yozuvga bosh jadvalda bittadan ortiq yozuv to‘g‘ri kelsa.
Misol.
―Gruhlar va predmetlar‖
―O‘qituvchilar‖
jadvali
Guruh
Fan nomi
O‘qit.
nomeri
O‘qit.
nomeri
O‘qit.
I. F.
Kafedra
nomi
22-03
Programmalash
10
10
Sobirov

AT
4-02

Axborot
texnologiyalari
10
12
Karimov R 

Ximiya
3r-03

Mexanika
13
62
Ikramov

Tarix
7-02

Falsafa
62
78
Naimov T. 

Fizika
18-03

Tarix
62
85
Zoirov S. 

EI
. . .

. . .
...
...
..
..
Munosabatlar
Maʼlumotlarning relyatsion modeli 1970 yil IBM firmasining xodimi Edgar Kodd tomonidan taklif etilgan. Relyatsion maʼlumotlar bazasining asosiy gʼoyasi maʼlumotlar bazasi strukturasini soddalashtirishga qaratilgan. Unda ierarxik modeldagi kabi avlod va ajdodlarga yaqqol koʼrsatgichlar yoʼq, barcha maʼlumotlar star va ustunlarga boʼlingan oddiy jadvallarda tasvirlanadi. Relyatsion modeldagi asosiy tushuncha “munosabat” (relation) xisoblanadi. Relyatsion modelda oʼziga xos atamalar ishlatiladi, biroq bu model moxiyatini oʼzgartirmaydi. Masalan, mantiqiy darajada element atribut deb,ataladi. Bundan tashqari u uchun “kolonka”, “ustun” va “maydon” atamalari ham ishlatiladi. Аtributlar toʼplami kortejni (qator, yozuv, satr) xosil qiladi. Kortejlar toʼplami munosabatni (MB jadvali yoki faylini) xosil qiladi. Relyatsion modelda fayllar oʼrtasidagi bogʼlanishlar yaqqol tarzda tavsiflanmasligi ham mumkin. Bu bogʼlanishlar maʼlumotlarni qayta ishlash vaqtida dinamik ravishda mos maydonlarning qiymatlari boʼyicha oʼrnatiladi. Relyatsion MB da yozuvlar chiziqli strukturaga ega. Har bir munosabat kalitga, yaʼni kortejni bir qiymatli identifikatsiyalovchi atributga (oddiy kalit) yoki atributlar toʼplamiga (tarkibiy kalit) ega. Qaralayotgan munosabatda kalit boʼlmagan atribut yoki atributlar guruxi boshqa munosabatda kalit boʼlsa, bu atribut yoki atributlar guruxi tashqi kalit deb ataladi.
Аgar biror jadval tashqi kalitga ega boʼlsau xolda u: a) mos birlamchi kalitga ega boʼlgan jadval bilan mantiqan bogʼlangan; b) bu bogʼlanish birga koʼp xarakterga boʼladi.
Bitta jadvaldagi yozuvlar ham bir-biri bilan aloqada bo‘lishi mumkin. quyidagi misolni qaraymiz.
Relyatsion MB quyidagi daraxt ko‘rinishdagi strukturaga ega bo‘lsin.