Mustaqil ishi mavzu: Tilning ijtimoiy xususiyatlari va uning vazifalari til va madaniyat

Navoiy Davlat Pedagogika Institutining
Xorijiy til va adabiyoti fakulteti
1-bosqich 104-guruh talabasi
Karimova Dinaraning
Tilshunoslik fanidan

MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Tilning ijtimoiy xususiyatlari va uning vazifalari . til va madaniyat
Reja:
1.Tilning ijtimoiy mohiyati
2. Til va Tafakkur munosabati
3.Til va Xalq tarixi
4.Tilning falsafiy masalalari.

Tilning ijtimoiy mohiyati.

Til- bu ijtimoiy hodisa u kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi bo'lib jamiyatga xizmat qiladi. Shunig uchun ham tilninig kishilik jamiyatidagi roli beqiyos Malum davrga kelib yozuv yaratilganidan keyin usha aloqa vositasi bo‘lgan tillar yozuvida aksini topgan.tarixiy taraqqiyot jarayonida vjudgs kelgan yirik davlatlar yemirilishi bilan ularning aloqa vositasi bo‘lgan tillar , chunonchi qadimiy fors tili finiklar tili , lotin tili, va boshqa eski tillar 9-10 asrlargaca istemolda bo‘lib keyin o‘lik tillarga aylangan.
Kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti davomida jamiyatning rng muhim aloq vositasi bo‘lagan til va uning muhim xususiyatlari xaqida turli tushunchalar fikrlar va nazariyalar vjudga keldi. Bazi olimlar tilni hayvon o‘simlik kabi jonli narsalrga o‘xshatib taabiatdagi tirik organizm deb tushungan, va shunday deb davo qilishgan.19-asr o‘rtalarida tbiiy fanlarning rivojlanishi Charliz Darvin talimotining vjudga kelishi bilan bu nazariya tilshunos olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Tilni tirik organizm deb tushunish ancha kuchayadi. Chunonchi nemis tilshunoslari M.Myuller va A.Shleyherlar shu nazariya ‘‘ Naturalizm‘‘tarofdorlari edilar. Ularning yozishicha tilning paydo bo‘lishi rivojlanishi va o‘lishi tabiat qonulariga bo‘ysungan xolda ro‘y beradi. Yani kishi tug‘ilganda til ham tug‘iladi, o‘lganda til ham o‘ladi. Tilshunoslikka bunday oqimning vjudga kelishi hodisa mohiyatining serqirraligiga yetarlicha etibor qaratmaslik oqibati ham sabab bo‘lgan. Tilshunoslikning keyingi taraqqiyoti A.Shleyher nazariyasining noto‘g‘riligini isbotladi.
Til va Tafakkur munosabati.
Kishilar til orqali bir- birlari bilan munosabatda bo‘ladilar bir birlariga fikr istaklarini yetkazadilar. Demak til tafakkur bilan chambarchast bog‘liq bo‘lib tilsiz fikrni ifodalash sira mumkin bo‘lmaganidek tafakkursiz til ifodasini shakllantira olmaydi.
Tafakkur bilan tilning aniqroq qilib aytganda fikr bilan so‘zning o‘zaro jarayoni juda nurakkab jarayondir. Har qanday fikr so‘zlarda o‘z ifodasini topmaguncha yani so‘zlardan tarkib topgan ifoda qolipiga ifoda shakliga tushmaguncha yuzaga chiqmaydi. Fikrning voqeligi uning mavjudligi tilda nomoyon bo‘ladi. Demak fikr tilda voqealanishadi tilda mavjud bo‘ladi. Tilsiz so‘zsiz tarkibiy qismlarga ajralgan aniq va tayyor xoldagi xech qanday fikr bo‘lmaydi. Fikr tilda yani so‘zlarda so‘zlar orqaligina shakllanadi tilda o‘z ifodasini topadi. Shunday qilib so‘z fikrni mujassamlashtiradi moddiy shaklga solib yuzaga chiqaradi. Fikr yanada aniqroq qilib aytganda fikrning mohiyati va mazmuni esa o‘z navbatida so‘zlarda va so‘zlar vositasi bilan tarkibiy qismlarga ajraladi. Ongimizda paydo bo‘ladigan fikrning mohiyatini mazmunini tashkil etadigan xar qanday idrok yoki tasavvur xam faqat so‘zlar vositasi bilangina voqe bo‘ladi.
Til va Xalq tarixi.
Tilning paydo bo‘lishi va tilning shakllanishi tushunchalari bir biridan farq qiladi. Ibtidoiy tilni tarix kitobidan ham esdaliklardan ham grammatika kitoblardan ham topish mukin emas. Hullas tilning paydo bo‘lishini faqat ilmiy faraz qilosh mumkin.
Adabiyotlarda tilning paydo bo‘lishi xaqida ikki xil fikrniuchratishmumkin.
1. Tilni kishilar yaratmagan , til Alloh tomonidan yaratilgan mo‘jiza Allohning insonlarga qilgan marhamatidir.
2. Ikkinchi yo‘nalish tarofdorlari esa tilni kishilar yaratganlar degan fikrni ilgari suradilar. Bu borada tilshunoslik tarixida ko‘plab nazariyalar mavjud.
- Tovushga taelid qilish ( Laybnis , Herder, Humbolt)
- Undovlar nazariyasi.( Shtyntal, Ch.Darvin, A Potebnya, Kudravskiy ,I.Russo).
- Mehnat chaqiriqlari nazariyasi. (L.Nuare. K.Bofer.)
- Ijtimoiy kelishuv nazariyasi.
Kishilik jamiyati rivojida quydagi etnik birliklar vjudga keldi: Urug‘, Qabila, Elat, Xalq, Millat.
Har bir urug‘ uchun o‘z azolariga yordam berish himoya qilish zararni hamjihatlik bilan qoplash umumiy qabriston yerga umumiy egalik qilish umumiy diniy etiqod urug‘ning asosiy belgilari bo‘lgan. Ular uchun til asosiy belgi hisoblangan. Urug‘ azolarining bir biri bilan oila qurishi taqiqlangan . Natijada bir urug‘ bosqa urug‘ bilan oila qurish niyatida qarindoshlik aloqalarini o‘rnatgan. Urug‘larning birlashishi Qabilaning vjudga kelishiga sabab bo‘lgan. Qabilalar aloqa vositasi sifatida foydalanadigan til dialekt sheva bo‘lgan.
Davlatning kelib chiqishi ,jamiyatnin rivojlanishi turli qabila kishilarining bir biriga yaqinlashtirishga olib kelgan. Ular aloqa qilishi mumkin bo‘lagan umumiy til zarurati paydo bo‘lgan. Bunday til bo‘lib sharq mamlakatlarida arab tili, g‘arbda qadimgi yaxudiy va lotin tili xizmat qilgan. Slavyan xalqlari uchun qadimgi slavyan tili umumiy til vazifasini bajargan.
Tilning falsafiy masalalari.
Til - serqirra hodisa. Shunga ko‘ra til tilshunoslik bilan birga qator ijtimoiy fanlar tomonidan ham o‘rganiladi. Tilshunoslik falsafa bilan chambarchars bog‘liq. Falsafa tilshunoslikning metodologiyasini belgilab beradi. Tilshunoslikda tlning nazariy falsafiy masalalari quydagi besh yo‘nalish asosida talqin etiladi:
1. Tilning kelib chiqishi varivojlanishi : til va nutq falsafiy masala sifatida.
2. Til va tafakkur, mantiq va tilshunoslik munosabatlari.
3. Til-ramziy tizim sifatida.
4. Tillarning rivojlanishi va o‘zaro ta‘siri munosabatlari .
5. Grammatik talqinlarning falsafiy masalalari.

Hozirgi zamon tilshunosligi til ( lison) mohiyatini ochishda dialektik falsafa lisoniy birliklar haqida ilmiy nazariy hukm chiqarish jarayoni dialektik gnoseologiya , jumladan dialektik logik kategoriyalardan onglilik va izchillik bilan foydalanishni taqozo etadi. Tilga falsafiy yondoshish deganda dialektikaning umhmiy xususiylik , mohiyat hodisa, imkoniyat voqelik, sabab va oqibat kategoriyalarining til tizimi birliklariga bevosita amaliy tadbiqni tusunish zarur.

Til – millatning ma’naviy boyligi, qiyofasining bir bo‘lagi va birdamligi timsolidir.
Har bir millat milliy o‘ziga xosligi hamda o‘z madaniyati bilan boshqa millatlardan ajralib turadi. Bunda, shubhasiz, uning tili ham madaniyatining bir ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi.
Darhaqiqat, millat madaniyatining yuksalishi, uning tarixiy an’analari, qadriyatlari, xotirasini namoyon etishda tilining ahamiyati beqiyos.
Til madaniyatning ahamiyatli bir bo‘lagi sifatida muloqot jarayonida milliy madaniyatni aks ettiradi.
Ma’lumki, til madaniyatning tarkibiy qismi, uning quroli bo‘lishi mumkin, til madaniyat ruhining ifodasi hamda madaniyat mavjudligining o‘ziga xos usuli hamdir.
Shu o‘rinda Muxtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning “Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo‘lgan o‘zbek tili xalqimiz uchun milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli, bebaho ma’naviy boylik. Kimda-kim o‘zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksiz imkoniyatini his qilmoqchi bo‘lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o‘lmas maqolalarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizni sehrli qo‘shiqlariga quloq tutsin”, – deya aytgan fikrlari til va madaniyatning o‘zaro bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini yana bir karra isbotlaydi. Qolaversa, biror millatga mansub bo‘lgan til, o‘sha millat, xalq bilan yashaydi va bardavom bo‘ladi. 
Har bir xalqning o‘z tabiati, turmush sharoiti, urf-odati, madaniyati va san’ati va albatta, har bir millatning o‘z Vatani, oilasi bo‘lgani kabi uning jondan aziz sevgan hamda faxr-g‘ururi Ona tili ham bo‘ladi. Suvsiz daryo bo‘lmaganidek, tilsiz millat ham vujudga kelmaydi. Inson uchun uning kindik qoni tomgan Ona zamini, ota-onasi, oilasi qanchalik qadrli bo‘lsa, uning Ona tili ham shu qadar aziz va muqaddas bo‘ladi.
Shu sababdan ham tilshunoslikda hamisha til va madaniyatning o‘zaro aloqadorligi masalasiga, millatning o‘ziga xos urf-odati, an’anasi, madaniyatining bir bo‘lagi bo‘lgan nutqni normaga solish hamda qonun-qoidalarga rioya qilinishi muammolariga e’tibor qaratib kelingan.
Til va madaniyatning o‘zaro munosabatini uzoq yillar davomida o‘rganish va tahlil qilish natijasida umumiy tilshunoslik, adabiyotshunoslik, psixologiya, falsafa kabi fanlarning yangidan-yangi qirralari ochildi hamda ular lingvomadaniyatshunoslik, kommunikativ tilshunoslik, kognitiv tilshunoslik, gender tilshunoslik, etnolingvistika, neyrolingvistika, sosiolingvistika, psixolingvistika, mentalingvistika, kognitiv lingvistika, interlingvistika (bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish) sinxron va diaxron lingvistika, makro va mikrolingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi zamonaviy fanlarning shakllanishi va rivojlanishiga asos bo‘lmoqda, tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlarida ilmiy izlanishlar olib borishga zamin yaratmoqda.
Til va madaniyatning bir-biriga munosabatini tavsiflash jarayoni haqida turli xil fikr-mulohazalarga duch kelish tabiiy, chunki bu ikki tushunchaning o‘zaro munosabati keng qamrovli va bir necha yillar davomida olimlarning diqqati markazidan o‘rin olib kelmoqda.
Avvalgi va hozirgi tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, til va madaniyat ikkisi bir butunlikni tashkil etadi. Ular o‘zaro bir-birini taqazo etadi, shuningdek, bir-birini to‘ldirib keladi.
O‘zbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan biri, ma’rifatparvar olim Abdulla Avloniy : “Har bir millatning o‘zligini ko‘rsatadurg‘on oynai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur”, - deb ta’kidlaydi.
Darhaqiqat til-millat ko‘zgusi, ma’naviyat sarchasmasidir.