Xarazmshohlar davlati va uning yuksalishi

---

XARAZMSHOHLAR DAVLATI VA UNING YUKSALISHI.
 
 
XI 
asr 
va 
XII 
asrning 
birinchi 
yarmida 
Xorazm
 
saljuqiylar 
davlati
 (
Gʻaznaviylar davlati
 xarobalarida XI asrda tashkil topgan) tarkibiga 
kirgan. Xorazmning XI asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub 
xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq 
amirining 
tashtdori
 
Anushtegin
 asos 
solgan. 
Sulton 
hammomchilari 
mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072-1092 
yy.) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama 
zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh 
Anushtegin 
Garchoini 
Xorazmga 
noib 
etib 
tayinlaydi 
va 
Xorazmda 
Anushteginlar 
sulolasi
 hukmronligi 
boshlanadi. 
Anushteginlar 
turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, 
Osiyo
da hukmronlik qilgan uch 
buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib 
chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn 
Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga 
Anushteginning oʻgʻli 
Qutbiddin Muhammad
 (1097-1127 yy.) qoʻyiladi. 
Garchi, u "Xorazmshoh" unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham 
Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh 
mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi 
Otsiz
 Xorazm mustaqilligi 
yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 yy.) saljuq 
sultoni 
Sanjar
ga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir 
diplomat va qatʼiy 
sarkar
da boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, 
u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz 
qipchoqlar
 va 
turkmanlar
ga qarshi urush 
boshlaydi. 12-asrning boshida 
Oʻrta Osiyo
ni sharq tomondan yangi istilochilar -
 
qoraxitoylar
 bosib oladilar. Sulton Sanjar oʻzining yaqin qarindoshi boʻlgan 
samarqandlik qoraxoniylar xoni Mahmudga yordamga keladi. Qoraxitoylarga 
qarshi 
Samarqand
 yaqinida boʻlib oʻtgan jang Sanjarning toʻla magʻlubiyati 
bilan yakunlanadi. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning magʻlubiyatidan ustalik bilan 
foydalanib 
1141-yili 
Marv
ni ishgʻol etadi, 1142-yili esa 
Nishopur
ga 
yaqinlashadi. 1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli 
Elarslon
 (1156-1172 
yy.) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dixistonni tevarak-
atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli 
Sultonshoh 
Mahmud
ni (1172-1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli 
Takash
 ukasi 
hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun 
kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. 
Uning oʻgʻli Tekesh (1172-1200 yy.) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa 
Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich 
magʻlubiyatga uchratib, 
Eron
ning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili 
Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, 
Iroq
ga bostirib kiradi. Oʻz 
mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan 
xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish 
mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga 

---

koʻrsatilgan homiylik boʻlgan. Qipchoqlar Tekesh rafiqasi xayriohligidan 
foydalanib davlat ishlariga koʻproq taʼsir koʻrsatishga intilgan. Turkiy 
"qoʻmondonlar"ning davlat ishlariga oʻzboshimcha aralashuvi keyinchalik 
Tekesh oʻgʻli Muhammad zamonida Xorazm davlatining parchalanishiga sabab 
boʻlgan. 
Alovuddin Muhammad
 (1200-1220) davrida mamlakat hududi yanada 
kengadi. 1210-yilda 
Movarounnah
rni Qoraxitoylardan tortib oladi. Uning 
davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan 
yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning 
boshida 
Turkon Xotun
 va qipchoqlar turgan. Sulton saroyidagi bunday 
nizolardan foydalangan 
moʻgʻullar
 1219-1221-yillarda mamlakatning asosiy 
qismini bosib oladilar. Xorazmshoh 
Jaloliddin Manguberdi
 (1220-1231 yy.) 11 
yil davomida 
Hindiston
, Eron va 
Ozarbayjon
 hududlarida moʻgʻullarga qarshi 
mardonavor kurash olib boradi. 1231-yil avgustda Jaloliddin Manguberdi 
Ozarbayjonda halok boʻlgach, 154-yil hukmronlik qilgan Anushteginlar 
sulolasining hukmronlik davri tugaydi. Anushteginlar sulolasidan boʻlgan 
Xorazmshohlar (1077-1231-yillar): 1. Anushtegin Garchoi 1077-1097 yy. 2. 
Ekinji ibn Qorachar 1097.yil 3. Qutbiddin Muhammad 1097-1127 yy. 4. Otsiz 
1127-1156 yy. 5. Elarslon 1156-1172 yy. 6. Sultonshoh Mahmud 1172-yil 7. 
Takash 1172-1200 yy. 8. Alovuddin Muhammad 1200-1220 yy. 9. Jaloliddin 
Manguberdi 1220-1231 yy.