Tərbiyə və özünütərbiyə
TƏRBİYƏ VƏ ÖZÜNÜTƏRBİYƏ
Ən ali hikmət – özünü tanımaqdır.
Q.Qaliley
«T
ərbiyə» dedikdə, elə anlayışın özündəcə fəal tərəf olan subyektin – tərbiyəçinin, müəllimin aktual iştirakı nəzərdə tutulur. Yəni kim isə, kimi isə tərbiyə etməlidir, onu müəyyən normalara, ədəb-ərkan qaydalarına, davranış tərzinə dəvət etməlidir. Bunun üçün isə əvvəlcə həmin normaların, meyarlar sisteminin ilkin müəyyənliyi tələb olunur.
Lakin intellektual, əxlaqi və mənəvi dəyərlər sisteminin bütün dövrlər və bütün xalqlar üçün standart forması və normativləri yoxdur. Yəni əvvəlcə tərbiyə verənin özünün meyar seçdiyi və təlqin etdiyi dəyərlər sistemi düzgün seçilməlidir. Bu isə artıq tərbiyə prosesinin miqyasından kənara çıxır və pedaqogikanın deyil, fəlsəfənin predmetinə daxildir. Təsadüfi deyildir ki, bəzi müəlliflər pedaqogikanı fəlsəfənin tətbiq sahələrindən biri hesab edir.1
Təlim və tərbiyə ilə bağlı problemlər, anlayışlar, kateqoriyalar hər bir dövrdə fəlsəfənin qalxmış olduğu yeni inkişaf səviyyəsindən bir də nəzərdən keçirilməlidir. Fəlsəfənin və psixologiyanın açdığı yeni imkanlar bütövlükdə düşüncə tərzini dəyişməklə insanın mənəvi-intellektual inkişafının da yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. İstər-istəməz bir sıra suallar yenidən aktuallaşır.
Əvvəla, kim isə tərbiyə vermək haqqını necə qazanır? Sadəcə müəllim və ya tərbiyəçi kursunu (bakalavrdan tutmuş elmlər doktoru dərəcəsinədək) bitirib müvafiq diplom almaqlamı? Yoxsa doğrudandamı o indiki gəncliyin necə olmalı olduğunu bilir və üstəlik buna necə nail olmağın da yollarını bilir?
Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bu bilgilərdən birincisi fəlsəfənin, ikincisi isə pedaqogikanın predmetinə aiddir. Deməli, tərbiyəçi bu fənlərin hər ikisini mükəmməl bilməlidir. Fəaliyyətinin nəticəsini yoxlamaq və düzəlişlər etmək üçün üstəgəl eksperimental psixologiyanı da mənimsəməlidir. Yəni tərbiyəçi olmaq missiyası məsuliyyətli olduğu qədər də böyük bilik və hazırlıq tələb edir. Müəllim isə üstəlik müəyyən bir fənni də yüksək səviyyədə mənimsəməli və üstəlik onu başqalarına mənimsətməyin yollarını da bilməlidir. Həm də sadəcə bilmək azdır. Bunun üçün böyük entuziazm, böyük daxili emosional enerji lazımdır. Maraqlandırmaq, heyrətləndirmək, sevdirmək səriştəsi lazımdır. Bəli, müəllimlik zirvəsinə qalxmaq bütün bu labirintlərdən keçməyi intellektual səviyyənin və mənəviyyatın yüksək zirvəsini fəth etməyi tələb edir. Bax, buna görə də, müəllim adı ucadır, mənəviyyat və idrak yolunun zirvəsində qərar tutur. Lakin rəsmi təhsil müəssisələrimizin müəllim diplomu verdiyi şəxslər bu zirvənin heç olmasa ətəyinə qədəm qoya bilirlərmi? Bəs, bu müəllimləri hazırlamalı olan ali məktəb müəllimləri necə. Onların elmi dərəcəsinə alim-pedaqoq statusuna imza atanlar necə.
İkincisi, «tərbiyə vermək» nə deməkdir; «tərbiyə olunan» tərəfin müəyyən bir standarta, normaya sadəcə dəvət edilməsi, yönəldilməsi, yoxsa onun bu normaya həqiqətən uyğunlaşdığına əminliklə bitən bir fəaliyyət?
Belə bir əminlik necə yarana bilər? Təbiət elmləri cismin təsirdən əvvəlki və sonrakı vəziyyətini xüsusi cihazlarla ölçür və prosesin istiqamətini təyin edə bilir. Bəs, pedaqogika? Burada belə bir ölçmə imkanı olmadığı üçün müəyyən bir tərbiyəvi təsirin gözlənilən nəticə verəcəyini ancaq güman etmək olar. Axı, tərbiyəçi nəinki təsirdən sonra, təsirdən əvvəldə öyrəncinin mənəvi-psixoloji durumunu bilmir. Özü də hər gün bu durum tamamilə başqa səbəblərdən dəyişmiş ola bilər. Hətta təmasda olduğumuz məqamda uşağın könlündən, fikrindən nələr keçdiyin necə bilmək olar? Con Kabat-Zinn insanın mənəvi-psixik halını araşdıraraq yazır: «Əql həmişə fəaliyyətdədir; çox vaxt ya keçmişin xatirələrində, ya da gələcəyin xəyallarında olduğu halda, nadir hallarda indiki zamana yönəlir».1 Başqa sözlə, insanın cisminin yox, diqqətinin, fikrinin harada olması əsasdır. Nə etməsindən daha çox, hansı motivlə etməsi, ürəyindən nə keçməsi önəmlidir. Əbu Turxanın dediyi kimi, «fikrin-zikrin haradadırsa, sən də oradasan». Nə barədə fikirləşməsi insanın təkcə əqlini yox, ürəyini, könlünü də nişan verir. Zikr isə əqidədən xəbər verir. Əgər insan əqidəlidirsə, inamı varsa, tərbiyə prosesində bu mütləq nəzərə alınmalıdır. Digər tərəfdən, dini inamı olan adama təsir edən bir dəlil, fikir, ya hədis dinsizə heç təsir etməyə də bilər. Ona görə də, tərbiyəçi qarşıdakını öyrətməzdən əvvəl, onu öyrənməlidir. İnsanı öyrənmək isə hansı isə elmi və ya peşəni öyrənməkdən qat-qat çətindir.
Bir sözlə, uşaq taxta parçası deyil ki, onu yonub nə isə düzəldəsən. O hələ ilk yaranışdan proqramlaşdırılmış bir sistemdir. Gələcəkdə nə olacağı, necə olacağı təkcə düşdüyü mühitdən və tərbiyədən yox, həm də onun fitri payından asılıdır. Əgər dibindən qaynamırsa, «quyuya su tökməklə sulu olmaz».
Uşaq özü fəal başlanğıcdır. Onu təbii varlıq kimi bir çox keyfiyyətlər səciyyələndirir ki, bunlardan biri də temperametrdir. «Temperament şəxsiyyətin formalaşması prosesində bir növ xammal kimi çıxış edir».2 Uşaq bir tərəfdən öz daxili genetik meylləri, digər tərəfdən də, yaşadığı mühitin çox müxtəlif, al-əlvan təsirləri ilə formalaşır. Müəllim, tərbiyəçi hər bir konkret uşaq üçün bu prosesin xüsusiyyətlərini bilmədən, ona müdaxilə edə bilməz. Daha doğrusu, bu müdaxilənin hansı istiqamətdə təsir edəcəyini müəyyənləşdirmək olmaz. Hətta cansız aləmdə bir zərrəciyin başqa zərrəciyə təsirinin nəticələri birqiymətli ölçülə bilmir. Daha doğrusu, bu, prinsipcə mümkün deyil. Çünki qeyri-müəyyənlik prinsipi var. Çünki güman olunduğu kimi, zərrəciyin də iradəsi ola bilər. Bəs iradəsinə şübhə etmədiyimiz canlı insanlara təsirin istiqamətini müəyənləşdirmək mümkündürmü? Ümumiyyətlə mümkün ola bilərmi?
«Tərbiyə etmək», yoxsa insana özünü, təbiəti və cəmiyyəti dərk etməkdə yardımçı olmaq?! İnsanın düzgün həyat yolu seçməsi, xoşbəxt olması, öz həyat və fəaliyyəti ilə başqalarının xoşbəxtliyinə mane olmaması üçün ilk növbədə yüksək mənəvi-intellektual səviyyə tələb olunur. Bütün konkret hallar üçün yarayan hazır həyat reseptləri ola bilməz. Hər bir situasiya başqasından nə ilə isə seçilir. Ona görə də, hər bir məqamda qərarı şəxs özü çıxarmalıdır. Bunun üçün isə geniş dünyagörüşü, əqidə müəyyənliyi və əxlaqi-mənəvi dəyərlər sisteminin mənimsənilməsi tələb olunur.
Heç də bütün insanların fəaliyyəti nəzəri təfəkkür süzgəcindən keçirilmir və elmi prinsiplər əsasında ölçülüb-biçilmir. Gündəlik həyatda insanı idarə edən onun nəfsidir. Nəfs isə heyvani hisslərdən ali duyğularadək, instinktdən əqlədək bütöv bir spektri əhatə edir. Təsadüfi deyildir ki, Ş.Sührəvərdinin idrak təlimində «heyvani nəfs» və «düşüncəli nəfs» arasında zövq pilləsi də dayanır ki, bu da əsasən estetik hissləri ehtiva edir. Aralıq pillələrə həmçinin qavrayış və hafizə də daxildir. Atalar sözləri, hikmətli fikirlər, aforizmlər, hətta etika və hüquq sahələrini əhatə edən müddəalar anlama və hafizə səviyyəsində mənimsənilir. Lakin insanın nələri isə bilməsi hələ bunlara əməl edəcəyinə zəmanət vermir. İnsanın hansı vəziyyətdə nə kimi qərar qəbul edəcəyi, necə hərəkət edəcəyi heyvani nəfs, zövq və əql məqamlarından hansının üstünlük təşkil etməsindən asılıdır.
Yalnız zövqün və ali duyğuların inkişaf etdirilməsi, nəfsin əqllə işıqlandırılması heyvani nəfsi məhdudlaşdırmağa imkan verə bilər. Con Lokk nəfsin məhdudlaşdırılmasını tərbiyənin mühüm şərti hesab edirdi: «Hər bir fəzilətin və layaqətin əsası və ali prinsipi insanın öz arzularından imtina etmək, öz istəklərinin əleyhinə hərəkət etmək və ancaq zəkanın göstərişlərinə əməl etmək qabiliyyətindən ibarətdir».1
İnsanın öz istəklərinə, arzularına çata bilməməsi, bu yolda mübarizələr aparmağa məcbur olması bir şeydir, bu istəklərdən könüllü surətdə imtina etmək məcburiyyətində olması başqa şeydir. Yəni insanın istəkləri müxtəlif olur və onlar heç də həmişə öz aralarında uyğun gəlmir; bir istəyin həyata keçirilməsi, ancaq başqa bir istəkdən uzaqlaşmaq hesabına mümkün olur. Xırda hisslər, kiçik arzular insanı böyük ideala gedən yoldan sapdırır. Deməli, ideala gedən yolda kənardan maneələrlə yanaşı, daxili maneələr də vardır. Qurani-Kərimdə deyilir: «…Onlarla istədikləri arasında maneə yarandı».2
İnsanın həyatı əqllə nəfsin mübarizə meydanına çevrilməsin deyə, o öz istəklərini boğmaq məcburiyyətində qalmasın deyə ilk növbədə nəfsin özünün tərbiyə edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Ş.Sührəvərdi «İşıq heykəlləri» əsərində yazır: «Nəfs bədəndən ayrı düşdükdə…hiss aləminə göstərdiyi şövqə görə əzab çəkir». Sührəvərdi kimi, Füzuli də nəfsin tərbiyəsinə böyük önəm verir.
İnsanın arzu və istəkləri sağlam olduqda onlara çatmaq uğrunda mübarizə cəmiyyət tərəfindən müsbət qarşılanır. Heyvani nəfs isə başqalarının izzəti-nəfsini nəzərə almadığından, ya insan özü, ya da cəmiyyət onun realizasiyasına mane olmaq üçün tədbir görməli olur. Halbuki, xoşbəxtlik məhz arzu və istəyin reallaşdırılmasındadır. İctimai tənbehə səbəb olan, hətta hüquqa zidd gəldiyi hallarda cəzalandırılmaqla müşayiət olunan bir xoşbəxtlik, həqiqi xoşbəxtlik sayıla bilərmi? Burada, bir tərəfdən, hissi səviyyədə yaşanan «həzz», «ləzzət» və sosial prizmadan keçən «xoşbəxtlik» anlayışlarının fərqləndirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Digər tərəfdən də, xoşbəxtliyin yalnız hissi səviyyədə yaşana biləcəyini, insanın öz təbii hisslərinə azadlıq verməli olduğunu iddia edən nitsşeçilik və freydizm fəlsəfələrini təkzib etmək üçün buddizmin və sufizmin metodoloji əsaslarına müraciət etmək lazım gəlir. İstənilən halda müasir dövrdə insanın əxlaqi-mənəvi simasını daha dərindən açmağa imkan verən fəlsəfi nəzəriyyələri araşdırmadan və onlara istinad etmədən hazırlanan tərbiyə konsepsiyaları heç bir fayda verə bilməz.
Dünyada tarixən formalaşmış müxtəlif tərbiyə sistemləri vardır. Hər şey məqsəddən asılıdır: əvvəlcə müəyyənləşdirilməlidir ki, biz icraçı, yoxsa yaradıcı insan hazırlamaq istəyirik? Bunlardan hər birinin öz üsulları vardır. «Böyüklərin buyruğuna əməl edən», «sözə qulaq asan», «deyilənləri qeyd-şərtsiz yerinə yetirən», nizam-intizam qaydalarını pozmayan, qoyulmuş yolla gedən və yoldan sapmayan tərbiyəli şəxs obrazı bizə yaxşı məlumdur. Dikbaş, «bildiyini babasına verməyən», böyüklərin yanında fikir söyləməkdən çəkinməyən, müəllimlərlə mübahisə edən, qaydaları pozan, «ipə-sapa yatmayan» tərbiyəsiz və ya «çətin tərbiyə olunan» uşaq obrazı da yaxşı məlumdur.
Lakin bu ənənəvi tərbiyə meyarlarından fərqli olaraq, Qərbdə ikinci tip uşaqlar özü də iki yerə bölünür. Nəzərə alınır ki, gələcəyin həm cinayətkarları, həm də dahiləri bunların sırasındadır. Liderlik, təşkilatçılıq keyfiyyətləri də məhz ikinci qrup uşaqlarda olur. Dahilik və dəlilik əlamətləri – hər ikisi əvvəlcə standartdan, normadan kənara çıxma kimi müşahidə olunur. Ona görə də, Qərbdə ikinci qrup uşaqlara daha böyük diqqət verilir. Sərbəst düşüncənin, yaradıcıllıq potensialının inkişafı üçün maksimum şərait yaradılır. Uşaqlara özünü realizasiya imkanı verilir. Onları «böyüklərin», «avtoritetlərin» qəlibinə salmaq cəhdləri göstərilmir.
Təəssüf ki, biz Qərbdən bu mütərəqqi tərbiyə metodikasını hələ də götürməmişik. Hətta «böyük-kiçik» məsələsinə görə Qərb gəncliyini tərbiyəsizlikdə ittiham edirik və qürrələnirik; Şərq tərbiyə sisteminin üstünlüklərindən danışırıq. Üzdə hər şey, doğrudan da belədir. Lakin təəssüf ki, bu yanaşmanı mütləqləşdirməklə ifrata vardırılan, alternativsiz meyara çevrilən bəzi adət-ənənələrin azadlığı necə buxovladığının fərqinə varmırıq.
Əlbəttə, böyüklərə qulaq asmaq, icraçılıq özü də iki cür başa düşülə bilər. Bir var sənə düzlüyünə qəti əmin olduğun yol göstərələr, bir də var özün düşünə biləcəyin bir məsələdə başqasının buyruğuna əməl edəsən. İslam Şərqində icraçılığı mütilik kimi başa düşmək, görünür, xeyli dərəcədə İslamın mahiyyətinin düzgün başa düşülməməsi ilə bağlıdır. «İslam», «müsəlman», «müslüm» sözləri «itaət», «mütilik» mənasını verdiyindəndirmi, yoxsa Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin düzgün təfsir edilməməsindəndirmi, – deyə bilmərik, amma müsəlman xalqlarının tərbiyə sistemində itaətkarlığın müsbət hal kimi dəyərləndirilməsi çox dərin kök atmışdır.
Əslində isə islamda təlqin olunan itaət heç də total itaət deyil. Nisa surəsində deyilir: «Ey iman gətirənlər! Allaha, peyğəmbərə və (onlar tərəfindən) itaəti sizlərə vacib buyrulan ixtiyar sahiblərinə itaət edin».1 Lakin burada kimə və nə kimi bir itaətdən söhbət getdiyi həmişəmi düzgün şərh olunur?
Allaha itaət etmək və onun sözlərini çatdıran peyğəmbərin dediklərinə əməl etmək hələ o demək deyildir ki, insan özü düşünüb-daşınmadan, kor-koranə surətdə hər hansı bir başqasının; yaşca böyük olanın, vəzifə və ya var-dövlət sahibinin buyruğuna da qeyd-şərtsiz əməl etməlidir. İqtibas gətirdiyimiz ayədə sözünə itaət edilməsi vacib sayılan şəxslər ancaq Allah və peyğəmbər tərəfindən buyrulmuş şəxslərdir ki, buraya valideynlər və müəllimlər aid edilə bilər; o da ancaq bir şərtlə ki, onların dedikləri Allah kəlamına zidd olmasın. Deməli söhbət əslində yalnız Allaha itaətdən gedir. Əsrlər boyu din xadimləri bu ideyanı tədricən öz xeyirlərinə dəyişdirərək, Allah kəlamının təfsir səlahiyyətini mənimsəmiş və bununla da insanları özlərinə itaət etdirməyə çalışmışlar. Bu da Allah ilə insanlar arasında vasitəçilik institutu yaratmaqla, dinimizə xas olmayan bir cəhətdir. Görünür, itaətə çağırışın səhv anlaşıla bilməsini istisna etmək zərurətindəndir ki, Qurani-Kərimin başqa bir surəsində bu məsələ daha konkret qoyulur: «Sizin Rəbbiniz Mənəm. Buna görə də yalnız mənə ibadət edin».1
İslam bütün insanları Allah qarşısında bərabər saydığına görə, bir insanın başqa bir insana itaət etməsi əslində yasaqdır. Tam tərsinə, xristianlıqda kilsə və din xadimləri Allah ilə insanlar arasında vasitəçilik missiyasını rəsmən üzərlərinə götürsələr də, bu missiyaya qarşı böyük bir etiraz dalğası da formalaşmışdı ki, bu da əsasən fərdi azadlıq uğrunda mübarizə kimi ortaya çıxmışdır.
Təsadüfi deyildir ki, Qərbin ən böyük prioritetlərindən biri məhz azadlıq ideyasıdır. Təkcə fəaliyyətdə yox, həm də düşüncədə azadlıq! Özünü realizasiya hüququ, istədiyini demək, yazmaq, mövqeyini bildirmək hüququ! Biz demirik ki, Şərqdə azadlıq ruhu olmamışdır. Ancaq ayrı-ayrı təzahürlər olmuş, lakin ictimai şüurda yaşaya bilməmiş, unudulmuşdur.
Bu gün fərdlərin hüquq və azadlıqlarından, müstəqilliyindən, fikir plüralizmindən, siyasi plüralizmdən məhz Qərb dünyasında danışılır. Məhz Qərb dünyası artıq neçə əsrdir ki, ayrıca götürülmüş insanların səadətini və xoşbəxt həyatını dövlətin və cəmiyyətin əsas vəzifəsi hesab edir və bu istiqamətdə məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Şərq ölkələri isə məhz insan hüquqlarının pozulması, fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılması, hamının bir adamın (padşahın, monarxın) iradəsindən asılı vəziyyətə salınması faktlarına görə tənqid olunur. Və qloballaşmanın əsas pozitiv cəhətlərindən biri də bu ölkələrin sakinlərinə hüquq və azadlıq gətirmək, onlara azad iqtisadi rəqabətdə öz güclərini yoxlamaq şansı verməkdən ibarətdir.
Bəli, Qərbi səciyyələndirən məhz onların sivil, ictimai mahiyyətli olmasıdır. Şərqdə isə insanlar daha çox öz mənəvi dünyaları miqyasında qapanır və ictimailəşməyə müqavimət göstərirlər. Belə olan halda Şərqdə fərdi azadlıq daha güclü deyilmi? Doğrudan da, paradoksaldır.
Qərbdə insanların fəaliyyəti də vahid ictimai prinsiplər çərçivəsində həyata keçirildiyindən çoxlu sayda adamlar eyni bir ideyanın reallaşdırılmasına cəlb edilə bilirlər. Ayrı-ayrı insanlar bütövlükdə cəmiyyətin hissələri olurlar. Bu baxımdan,
Dostları ilə paylaş: |