N. Chiniqulov

1.2 Ibn Sinoning bolalar ta`limiga oid fikrlari
Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma`rifatni egallashga da`vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson qiyinchiliklardan qo`rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan qo`rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng qo`rqog`idir»
Zero, ma`rifatli kishi jasur, o`limdan ham qo`rqmaydigan, faqat haqiqatni bilish uchun harakat qiladigan bo`ladi, deydi u fikrini davom ettirib.
Bilimsiz kishilar johil bo`ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk bo`lmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish kerakligini ta`kidlaydi.
U haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo`lish kerakligi, lekin har qanday bilim ham haqiqatga olib kelmasligi, inson o`z bilimining haqiqiyligini bilishi uchun mantiqni ham bilishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta`lim metodlari haqidagi ta`limoti asosida ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, shaxsiy kuzatish va tajribalarga tayanish kerak degan g`oya yotadi.
Ibn Sino bolani maktabda o`qitish va tarbiyalash zaraurligini qayd etib, maktabga barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga o`qitilishi va tarbiyalanishi lozim deb, bolani uy sharoitida yakka o`qitishga qarshi bo`lgan. Bolani maktabda jamoa bo`lib o`qishini foydasi quyidagicha ifodalangan:
Agar o`quvchi birga o`qisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi, bir-biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning hammasi o`qishning yaxshilanishiga yordam beradi.
O`zaro suhbatda o`uvchilar bir-biriga kitobdan o`qib olganlari, kattalardan eshitganlarini hikoya qiladilar.
Bolalar birga to`planganlarida bir-birini hurmat qila boshlaydilar, do`stlashadilar, o`quv materiallarini o`zlashtirishda bir-biriga yordamlashadilar, bir-biridan yaxshi odatlarni qabul qiladilar.
Bilim olishda bolalarni maktabda o`qitish zarurligini qayd etar ekan, ta`limda quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta`kidlaydi:
bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo`ymaslik;
ta`limda yengildan og`irga borish orqali bilim berish;
olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo`lishi;
o`qitishda jamoa bo`lib maktabda o`qitishga e`tibor berish;
bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;
O`qitishni jismoniy mashqlar bilan qo`shib olib borish
Bu talablar hozirgi davr ta`lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir.
Yuqoridagi masalalarga o`zining «Tadbiri manzil» asarida maxsus bo`lim bag`ishlaydi. «Bolani maktabda o`qitish va tarbiyalash» («Omo`zish va parvarish madrasa farzand») bo`limida ta`lim va tarbiya jarayonini ochib beradi. Yuqoridagi tamoyillar esa bolalarni yengil-yelpi bilim olish emas, balki har tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi.
Talabaga bilim berish o`qituvchining ma`suliyatli burchidir. Shunga ko`ra ibn Sino o`qituvchining qanday bo`lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo`l-yo`riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat:
bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo`lish;
berilayotgan bilimning talabalar qanday o`zlashtirib olayotganiga e`tibor berishi;
ta`limda turli metod va shakllardan foydalanishi;
talabalning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
fanga qiziqtira olishi;
berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi;
har bir so`zning bolalar hissiyotini uyg`otish darajasida bo`lishiga erishishi zarur, deydi olim.
Ibn Sino ta`limotida bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin – u og`zaki ifodami, bilimlarni tushuntirishmi, turli ko`rinishdagi suhbatmi, tajribalarmi, baribir talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bo`lgan.
Shu jihatdan olimning «Hay ibn Yaqzon» asari kishilarning did – farosatini o`stirishi, fikr doirasini kengaytirishi bilan ta`lim – tarbiyada katta ahamiyatga ega. Uning nomi ham shunga ishor qiladi: «Hay ibn Yaqzon» (Uyg`oq o`g`li Tirik). Bu asar farosat ilmi haqida ekanligini ibn Sinonining o`zi ham ta`kidalaydi.
Mazkur asarni ibn Sino 1023 yilda Hamadonga yaqin bo`lgan Faradjon qal`asi qamoqxonasida yozga deyishadi.
Ibn Sino bu asarida ilm – ma`rifatni o`rganishga kirishishi natijasida ko`zi ochilgani, uning natijasida Aql (Hay ibn Yaqzon) ko`ziga ko`ringani va ilm ham unga o`z jamolini namoyon qilganini hikoya qilar ekan, ilm-aqlni o`lim bilmaydigan Uyg`oq, qarimaydigan, yosh, beli bukilmaydigan – barvasta, nuroniy sifatida tasvirlaydi.
Tafakkur qilib zarur bo`lgan va bilishi mumkin bo`lgan narsalarni o`qishga kirishgani, bu yo`lda aqlni ishga solib, o`zini yomonliklardan chetlashtiradigan turli xususiyatlarini bilib olganligini qayd etadi
Demak, «Hay ibn Yaqzon» mantiq ilmiga bag`ishlangani bilan ham aqliy tarbiyada katta ahamiyatga ega. Shuningdek, insondagi yomon illatlarni ham bartaraf etishda ilmu fan, ziyoning ahamiyati, insondagi aql – tafakkur quvvatining yomon illatlardan qutilishi, o`zligini anglash vositasi ekanligi bilan adabiy-falsafiy asargini bo`lib qolmay, tarbiyaviy asar sifatida ham qimmatlidir.
Buyuk qomusshunos Abu Aln ibn Sinoning ijodiy faoliyatn juda xilma-xil va rang-barangdir. Alloma oʻz davridagi mavjud boʻlgan hamma fanlarda ham salmoqli iz qoldirgan.
Ibn Sino dunyoda, birinchi navbatda, buyuk tabib sifatida mashhur boʻlgani bilan birga olimlar nazdida buyuk faylasuf sifatida ham hurmatli. Uning nnsonga, birinchi navbatda, praktik jihatdan zarur boʻlgan tibbiy asarlari olim nomini dastlab butun dunyoga taratdi va uni oʻchmaslikka olib keldi.
Ibn Sino tabibgina boʻlib qolmagan edi, u oʻz davrining buyuk mutafakkiri, keyingi asrlar fani, adabiyotiga salmoqli taʼsir koʻrsata olgan buyuk siymo edi. Uning aniq fan sohalarndagi asarlari hamda falsafa va adabiyot bobidagi katta xizmatlari haqli ravishda uni jahon fani va madaniyatnning ajoyib bir namoyandasi deyishga huquq beradi. Uning falsafiy-estetik gʻoya va qarashlari jahon madaniyati erishgan yutuqlar qatoriga kirdi.
Ibn Sino njodidagi ajoyib xususiyatlardan biri shuki, u asarlarida oʻz davrining juda koʻp ilgʻor gʻoyalarini koʻrinarli aks ettira oldi.
Abu Ali ibn Sino (980-1037)SHarq va Obro’pada ma’rifat, madaniyat taraqqiyotiga katta Hissa qo’shganligi tufayli, «SHayh – Ur – Rais» SHarqda «Olimlar boshlig’i», Ovro’pada «Olimlar podshosi» nomi bilan mashhur bo’lgan allomalardan biri o’rta asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino Ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik, ruHshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim – tarbiya soHalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim.
Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida kichik amaldor oilasida tug’iladi. Uning to’la ismi Abu Ali al-Husayn ibn AbdulloH ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sinodir. Abu Ali uning kuniyasidir. Oti Husan, otasining ismi AbdulloH edi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko’chib o’tgach, u boshlang’ich maktabda o’qiy boshlaydi. Ibn Sinoning mutolasi zo’r, meHnatsevar edi. Undagi tug’ma qobiliyat, o’tkir zeHn, kuchli hotira o’zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning otasi AbdulloH Hamda uning do’stlari bilimdon kishilar bo’lib, ularning ilmiy munozaralari o’tadigan oilaviy muHit yosh ibn Sinoga Ham ta’sir etadi. Shu bilan birga uning bolalik va o’smirlik yillari o’tgan Buxoro shaHri somoniylar davrining yirik madaniy markazi bo’lib Hisoblanar edi. Buxoroda ko’plab maktab, madrasa, kasalhona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo’lgan. JaHonning turli mamlakatlaridan kelgan olimlarning ilmiy munozaralarida yosh ibn Sino Ham qatnashib, turli fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan Hind Hisobi, fiqHdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu AbdulloH.
Notiliydan falsafa, mantiq, Handasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. SHundan so’ng ibn Sino o’zi mustaqil Holda barcha fanlar bilan shug’ullana boshlaydi. U ayniqsa tib ilmini chuqur egallab oladi, bu soHada unga ta’lim bergan kishi Buxorolik Abu Mansur Kamariy bo’ldi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishadi. Ayniqsa, Aristotel falsafasini, uning «Metafizika» asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nasr
Forobiyning yozgan sharHi tufayli to’liq o’zlashtirib oladi.
IX asr ohiri – X asr boshlariga kelib, o’lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat murakkablashdi. SHu tufayli ibn Sino Xorazmga – Urganchga ko’chib o’tadi. Xorazmda u bir qator olimlar bilan Hamkorlikda Abu RayHon Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug’ullana boshlaydi. Xorazmda o’zining yirik asarlari – «Tib qonunlari», «Ash-SHifo» kitoblari ustida ish olib boradi.
MaHmud G’aznaviy 1017 yilda Xorazmni o’ziga qaram qilib olgach, nufuzli olimlarni Ham o’z saroyiga chaqirib ola boshlaydi. Ibn Sino MaHmud G’aznaviy saroyiga bormay, boshqa yurtlarga ketishga majbur bo’ladi. Gurganjda, Rayda, keyin esa Hamadonda va umrining so’nggi yillari Isfahonda yashaydi. Ibn Sino 1037 yilda vafot etdi.
Ibn Sino Haqiqiy qomusiy olim sifatida o’z davridagi fanlarning Hammasi bilan muvaffaqiyatli shug’ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan .
Shundan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psihologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi astronomiyaga, 1 tasi matematika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo’lgan ilmiy yozishmalarga bag’ishlangan. Allomadan keyingi avlodlar uning ilmiy asarlari boy meros bo’lib qoldi.
Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn YAqzon», «Risolat at – tayr», «Risolat fi-l-ishq» («Ishq Haqida risola»), «Risolat fi moHiyat as-salot» («Nomozning moHiyati Haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi Haqida»), «Risolat fi – daf al – g’am min al mivt» («O’limdan keladigan g’amni daf qilish Haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash SHifo», «Donishnoma», «Kitob ash – ishorat» va at tanbiHot asarlari shular jumlasidandir¹.
Ma’lumki, ibn Sino Ham boshqa mutafakkirlar kabi o’zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog’liq Holda ifodalagan, mahsus risolalarda talqin etgan. SHuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa tibbiyot fanlarini qo’yadi. Falsafani esa ikki guruHga, ya’ni nazariy va amaliy guruHlarga bo’ladi. Nazariy guruH kishilarni o’zidan tashqaridagi borliq Holati Haqidagi bilimlarni egallashga yo’llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar qilishimiz kerakligini o’rgatadi deydi.
U birinchi guruHga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruHga fizika, matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o’rganuvchi barcha fanlarni kiritadi.
Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni egallashga da’vat etadi. CHunki ilm-fan insonga hizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga etkazishi kerak. Bu maqsadga etishish uchun inson qiyinchiliklardan qo’rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan qo’rqmaydi. Kamolot Hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng qo’rqog’idir»
Zero, ma’rifatli kishi jasur, o’limdan Ham qo’rqmaydigan, faqat Haqiqatni bilish uchun Harakat qiladigan bo’ladi, deydi u fikrini davom ettirib.
Bilimsiz kishilar joHil bo’ladi, ular Haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni etuk bo’lmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish kerakligini ta’kidlaydi.
U Haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo’lish kerakligi, lekin Har qanday bilim Ham Haqiqatga olib kelmasligi, inson o’z bilimining Haqiqiyligini bilishi uchun mantiqni Ham bilishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta’lim metodlari Haqidagi ta’limoti asosida Ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, shahsiy kuzatish va tajribalarga tayanish kerak degan g’oya yotadi.
Ibn Sino bolani maktabda o’qitish va tarbiyalash zaraurligini qayd etib, maktabga barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga o’qitilishi va tarbiyalanishi lozim deb, bolani uy sharoitida yakka o’qitishga qarshi bo’lgan. Bolani maktabda jamoa bo’lib o’qishini foydasi quyidagicha ifodalangan:
Agar o’quvchi birga o’qisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi, bir-biridan qolmaslik uchun Harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning Hammasi o’qishning yahshilanishiga yordam beradi.
O’zaro suHbatda o’uvchilar bir-biriga kitobdan o’qib olganlari, kattalardan eshitganlarini Hikoya qiladilar.
Bolalar birga to’planganlarida bir-birini Hurmat qila boshlaydilar, do’stlashadilar, o’quv materiallarini o’zlashtirishda bir-biriga yordamlashadilar, bir-biridan yahshi odatlarni qabul qiladilar.
Bu talablar Hozirgi davr ta’lim tamoyillariga Ham mos kelishi bilan qimmatlidir. YUqoridagi masalalarga o’zining «Tadbiri manzil» asarida mahsus bo’lim bag’ishlaydi. «Bolani maktabda o’qitish va tarbiyalash» («Omo’zish va parvarish madrasa farzand») bo’limida ta’lim va tarbiya jarayonini ochib beradi. Yuqoridagi tamoyillar esa bolalarni engil-elpi bilim olish emas, balki Har tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi.
Talabaga bilim berish o’qituvchining ma’suliyatli burchidir. Shunga ko’ra ibn Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi Haqida fikr yuritar ekan, shunday yo’l-yo’riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat:
bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor berishi; ta’limda turli metod va shakllardan foydalanishi;
talabalning hotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shahsiy hususiyatlarini bilishi; fanga qiziqtira olishi;
berilayotgan bilimlarning eng muHimini ajratib bera olishi; bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi; Har bir so’zning bolalar Hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishishi zarur, deydi olim.
Ibn Sino ta’limotida bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin – u og’zaki ifodami, bilimlarni tushuntirishmi, turli ko’rinishdagi subhatmi, tajribalarmi, baribir talabada Haqiqiy bilim Hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bo’lgan.
SHu jihatdan olimning «Hay ibn Yaqzon» asari kishilarning did – farosatini o’stirishi, fikr doirasini kengaytirishi bilan ta’lim – tarbiyada katta aHamiyatga ega. Uning nomi Ham shunga ishor qiladi: «Hay ibn YAqzon» (Uyg’oq o’g’li Tirik). Bu asar farosat ilmi Haqida ekanligini ibn Sinonining o’zi Ham ta’kidalaydi.
Mazkur asarni ibn Sino 1023 yilda Hamadonga yaqin bo’lgan Faradjon qal’asi qamoqhonasida yozgan deyishadi
Ibn Sino bu asarida ilm – ma’rifatni o’rganishga kirishishi natijasida ko’zi ochilgani, uning natijasida Aql (Hay ibn YAqzon) ko’ziga ko’ringani va ilm Ham unga o’z jamolini namoyon qilganini Hikoya qilar ekan, ilm-aqlni o’lim bilmaydigan Uyg’oq, qarimaydigan, yosh, beli bukilmaydigan – barvasta, nuroniy sifatida tasvirlaydi. Tafakkur qilib zarur bo’lgan va bilishi mumkin bo’lgan narsalarni o’qishga kirishgani, bu yo’lda aqlni ishga solib, o’zini yomonliklardan chetlashtiradigan turli hususiyatlarini bilib olganligini qayd etadi.²
Demak, «Hay ibn YAqzon» mantiq ilmiga bag’ishlangani bilan Ham aqliy tarbiyada katta aHamiyatga ega. SHuningdek, insondagi yomon illatlarni Ham bartaraf etishda ilmu fan, ziyoning aHamiyati, insondagi aql – tafakkur quvvatining yomon illatlardan qutilishi, o’zligini anglash vositasi ekanligi bilan adabiy-falsafiy asargini bo’lib qolmay, tarbiyaviy asar sifatida Ham qimmatlidir.
Ibn Sino insonning kamolga etishida uning ahloqiy kamoloti muHim aHamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.
Tadqiqotchilar uning falsafiy asarlarida ahloqqa oid fikr yuritganlari o’n ikkita deb qayd etadilar
Ibn Sino ahloqqa oid asarlarini «Amaliy Hikmat» (Donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. Olimning fikricha, ahloq fani kishilarning o’ziga va boshqalarga nisabatan hatti –harakati me’yorlari va qoidalarini o’rganadi.
Ibn Sino ahloqlilikning asosini yahshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta’riflaydi:
Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o’zi esa moHiyat e’tibori bilan yahshilikdir…»
Ibn Sino inson kamolotining muHim ahloqiy jiHatlarini Ham tahlil etadi va Har biriga ta’rif beradi : masalan, adolatni ruHiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib, yahshilikni mustaHkamlaydi, Haqiqiy ruHiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy, ahloqiy Hislatlarga sahiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi – muHabbat, mo’’tadillik, aqlilik, eHtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.
Qanoat va mo’’tadillikni insonning Hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, eHtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.
Olim qanoatni Hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini ta’magirlikdan tiysa, mo’’tadillikka rioya qilsa, o’zida hirsning namoyon bo’lishini engadi, inson yomon iilatlarni engishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.
Ibn Sino Har bir ahloqiy Hislatning ta’rifini beradi: mo’’tadillik – tan uchun zaruriy oziq va hulq ma’yorlariga to’g’ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik; sahiylik – yordamga muhtoj kishilarga ko’maklashuvchi insoniy quvvat; g’azab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson o’z boshiga tushgan.
Yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat; aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma – shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi.
Ziyraklikni narsalar va Hatto Harakatlarning Haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat, achinish, kishilar bahtsizlik, azob – uqibatga duchor bo’lganda, ular bilan hushmuomalada bo’luvchi insoniy quvvat; kamtarlikka hudbin ishlar bilan shug’ullanishdan to’htatuvchi kuch sifatida ta’rif beradi.
Ibn Sino insonning kamolga etishida to’siqlik qiluvchi nuqsonlar sifatida joHillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, nafratni ko’rsatib o’tadi. JoHillikni – ilmga, nodonlikni – zeHni o’tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni – sevgimuHabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta’riflaydi.
Ibn Sino yuksak ahloqiy hislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib yashashi, Hamkorlik qilishini Ham kiritadi. CHunki Har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do’stona yashashga intiladi.
Modomiki, inson aloqaga muHtoj ekan, boshqa birov bilan qo’shinchilik qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, o’zining eHtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish maHsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o’zgalar bilan birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik Hissi, boshqalarga nisbatan sevgi-muHabbat va umumiy ahloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi. U insonda yahshi hulqning shakllanishida hushhulq, ilmli do’st muHim rol o’ynaydi, deydi. Olim do’stlikni shunday ta’riflaydi:

1.3 Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari.

Har qanday qiyinchiliklarga qaramay o’z do’stini havf-hatarda yolg’iz qoldirmaydigan do’stlik; manfaatlari o’hshash va g’oyaviy yaqin do’stlik;
o’z shahsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do’stlik. Ibn Sino birinchi va ikkinchi hil do’stlikni Haqiqiy do’stlik deb e’tirof etadi.
Olim Haqiqiy do’stlik natijasida sevgi-muHabbat paydo bo’lishi mumkinligini aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muHabbatning asl moHiyatini Ham ijtimoiy, Ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko’rinishiga qarab emas, balki ularning ichki, ma’naviy dunyosiga qarab baho berish kerakligini uqtiradi. Har bir kishi tabiatan sevgi tuyg’usiga ega, u tabiiy zarurat sifatida namoyon bo’ladi, lekin inson o’z tuyg’ularini boshqara olishi, aql va farosat bilan Haqiqiy sevgini Hirs tuyg’usidan, eHtiros kuchidan ajrata oladi. CHunki Haqiqiy sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga ahloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida Ham qaraganligini ko’rsatadi.
Tadqiqotchilar ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning faqat bir qismigina bizgacha etib kelgani haqida ma’lumot beradilar.
Shulardan biri «Musiqa bilimiga oid to’plam» bo’lib, bunda tovushning sezgi a’zolariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish Hissining paydo bo’lishi kabi masalalarga to’xtaydi.
Unda musiqaning kishi Hayotida qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi. Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali engil tortsa, uning aksida oromi yo’qolib, nafrati paydo bo’ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga ta’siri haqida ham o’z fikrlarini bayon etadi.
Ibn Sinoning musiqaga oid asarlari u yashagan davr musiqa ilmidan juda muhim ma’lumotlar berishi bilan ham qimmatlidir.
Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o’rganish natijasida amalga oshsa, ahloqiy tarbiya ko’proq yahshi ahloqiy hislatlarni mashq qildirish, odatlantirish, suHbat orqali amalga oshadi, deb ta’lim berdi.
Inson hissiy va ma’naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat asta-sekin inson fe’l-atvoriga hos hislatga aylana boradi. Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o’rab olgan tashqi muhit, odamlar aloHida rol o’ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni bilishigagina emas, balki uning
Xulqida yahshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham ta’sir etadi. Shuning uchun Ham bolalarni tarbiyalashda eHtiyotkor bo’lish kerakligini, bola yomon odatlarga o’rganmasligi uchun, uni yomon odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi.
Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng o’rin berilgan. CHunki inson avvalo oilada kamolotga etadi.
Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila munosabatlariga to’htalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada meHnatsevarligi bilan farzandlarini Ham kasb va Hunarga o’rgatishi borasida muHim fikrlar bayon etadi. Insonning hulqi va ruHiga meHnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: Hunarmand, deHqonlar meHnatini ulug’laydi va qimorboz, sudxo’r kabilarni qoralaydi. U meHnatsiz Hayot kechirish insonga Ham jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to’g’ri talqin etadi.
Ibn Sino aqliy, aHloqiy tarbiya bilan bir qatorda inson kamolotida jismoniy tarbiyaning muHim aHamiyatini Ham nazariy, Ham amaliy jiHatdan taHlil etadi.
Ibn Sinogacha insonning kamolga etishida jismoniy tarbiyaning ta’siri Haqida bir butun, yahlit, ta’limot yoritilmagan edi. Ibn Sino birinchi bo’lib jismoniy tarbiyaning ilmiy pedagogik jiHatdan bir butun tizimini yaratdi.
Jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tartibiga rioya etish inson sog’lig’ini saqlashda muHim omillardan ekanligini Ham ilmiy Ham amaliy jiHatdan asosladi.
Bolaga Ham Hali u tug’ilmasdan turib g’amho’rlik qilish, go’daklik lavridan boshlab tarbiyani boshlash zarurligini ta’kidlaydi. Bolaning etuk nson bo’lib shakllanishida unga g’amho’rlik, poklik, mas’uliyatni His etish, do’stona manosabatlar tuyg’usini singdirib borish zarur, deydi olim.