N. K. Ramazonova kadrlar bilan ishlashni tashkil

13-mavzu: Ishdan bo‘shatish nafaqasi
Reja:
1.  Ishdan bo‘shatish tushunchasi va tartibi.
2.  Mehnat shartnomasini bekor qilish bosqichlari.
3. Mehnat shartnomasini bekor qilish paytida to‘lanadigan 
ishdan bo‘shatish nafaqasi.
O‘zbekiston fuqarolarining mehnat qilish huquqi mustaqillik 
va istiqlol sharofati bilan yangi imtiyoz va qoidalar bilan boyi-
tildi. Har bir fuqaro mehnat qilish va uning natijalaridan foyda-
lanish, shu jumladan, unumli va ijodiy mehnat uchun o‘z qobi-
liyatini tasarruf etilish imkoniyati huquqiga, ishni erkin tanlash 
va ishdan bosh tortish, qulay mehnat sharoitlari, davlat tomo-
nidan kafolatlangan mehnat huquqi minimumi va ishsizlikdan 
himo yalanish, teng mehnati uchun hech bir kamsitishsiz teng haq  
olish huquqiga ega.
«Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli 
mehnat sharoitida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ish-
sizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» (O‘zbekiston Respub-
likasi Konstitutsiyasi 37-modda). 
Ishga qabul qilish singari mehnat shartnomasini bekor qi lish 
ham bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich-
da mehnat shartnomasini bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qi-
linadi va qonunda ko‘zda tutilgan mehnat shartnomasini bekor 
qilish ning biron-bir asosiga to‘g‘ri keladigan rusum qoidalar ba-
jariladi.
Mazkur bo‘limda so‘z yuritiladigan mehnat shartnomasini 
bekor qilishning ikkinchi bosqichi o‘z ichiga quyidagilarni ola-
di: mehnat shartnomasining bekor qilinishi haqidagi buyruqning 
nusxasini berish, mehnat shartnomasining bekor qilinishi yozil-
gan va boshqa zarur yozuvlar kiritilgan mehnat daftarchasini be-
rish, ish haqi bo‘yicha hisob-kitob qilish. Ish beruvchi mehnat 
shartnomasi bekor qilinishi tegishlicha va o‘z vaqtida rasmiy-

---

97
lashtirilishi uchun javobgardir. Bu qonuniy talab hamma hollar 
uchun, jumladan mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bi-
lan bekor qilinganda ham amal qilinadi.
Mehnat shartnomasini bekor qilish buyruq bilan rasmiylashti-
riladi. Ba’zi korxonalarda bu xil buyruqlar keng qo‘llaniladigan 
shakli bo‘yicha rasmiylashtiriladi. Biroq har qanday holda ham  
mehnat shartnomasini bekor qilishni rasmiylashtirilayotganda 
buyruqda mehnat shartnomasini bekor qilishning asosi va sana-
si ko‘rsatilishi kerak. Mazkur buyruq ushbu xodimni ishga qabul 
qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxs tomonidan imzolanishi kerak.
Ma’lumki, MK 247-moddasi ota-onalar va vasiylar shu ningdek 
mehnatni muhofaza qilish ustidan nazorat qiluvchi organlar ham-
da voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi ichki ishlar 
idoralari xodimlari, agar o‘smirlar bajarayotgan ish ular tomo-
nidan davom ettirilishi o‘smirlarning sog‘lig‘iga ziyon qiladigan 
yoki ularga boshqacha tarzda zarar yetkazadigan bo‘lsa bunday 
shaxslar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qi lishni ta lab 
etishga haqli ekani ko‘zda tutilgan. Bu holda buyruqda nafaqat 
MK 247-moddasi, balki MK 106-moddasining qonunda nazar-
da tutilgan boshqa hollarda mehnat shartnomasi bekor qilinishi 
mumkinligini ko‘zda tutuvchi 6-bandi ham mazkur holatda MK 
247-moddasi dalil sifatida keltirilishi kerak.
Mehnat shartnomasi xodim tashabbusiga binoan kasallik, no-
gironlik, qarilik pensiyasiga chiqish, oliy yoki o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlariga yoxud aspiranturaga kirish, boshqa korxonaga ishlash 
uchun taklif qilish va qonunda imtiyoz va ustunliklar taqdim etish 
bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa sabablar munosabati bilan bekor qi-
linganida mehnat shartnomasini bekor qilish to‘g‘risidagi buyruq-
da ana shu sabablar ko‘rsatilishi kerak. Buyruqda ko‘rsatilgan 
mehnat shartnomasini bekor qilish sabablari hujjatlar bilan tas-
diqlanishi kerak.
Buyruqda mehnat shartnomasi bekor qilingan kun ko‘rsatilishi 
kerak. MK 107-moddasining ikkinchi qismiga ko‘ra oxirgi ish 
kuni mehnat shartnomasi bekor qilingan kun deb hisoblana-
di. Afsuski, amaliyotda oxirgi ish kunidan keyin keladigan kun 
ko‘rsatilgan buyruqlarni tez-tez uchratish mumkin. Masalan, 
oxir gi ish kuni 15-sentabr bo‘lgan xodim bilan mehnat shart-

---

98
nomasi 16-sentabrdan bekor qilingan deb ko‘rsatilgan. Bu hol-
da buyruq aslida shunday bo‘lishi kerak «...Mehnat shartnomasi 
15-sentabrdan bekor qilingan».
Shunday qilib, bu xil bahs-nizolar paydo bo‘lishiga yo‘l 
qo‘ymaslik uchun buyruq va mehnat daftarchasida mehnat shart-
nomasini bekor qilish kuni mehnat shartnomasi bekor qilish 
to‘g‘risidagi, oxirgi ish kuniga to‘g‘ri keluvchi buyruq chiqarilgan 
kundan oldin kelib ko‘rsatilmasligi kerak. Biroq oxirgi ish ku-
ni tushunchasi ham amaliyotda bir xil emas. Ko‘pchilik xodim-
ga ish haqi to‘langan oxirgi kunni ana shunday kun deb hisoblay-
di. Bunday fikr doim ham to‘g‘ri kelavermaydi, chunki xodimga 
ish haqini saqlamasdan turib ham ish joyi saqlab qo‘yilgan ho-
latlar mavjud. Aniqrog‘i xodim bilan mehnatga oid munosabat-
lar saqlangan oxirgi kunni oxirgi ish kuni deb hisoblash mum-
kin. Ayni shu sababli asosli sabablarsiz ishda bo‘lmaganlik uchun 
mehnat shartnomasini bekor qilayotganda buyruqda mehnat 
shartnomasini bekor qilish sanasi sifatida xodim proguldan oldin 
mehnat vazifasini oxirgi marta bajargan kun ko‘rsatiladi. Shuning 
uchun buyruqda va tegishli ravishda mehnat daftarchasida ayni 
progul boshlanishidan oldingi kun ko‘rsatilishi kerak.
Xodim ishdan qonuniy tarzda yoki chetlatilgani natijasida yoki 
xodimning avvalgi davom ettirishga to‘sqinlik qiluvchi sud huk-
mi munosabati bilan u mehnat vazifalarini bajarishni haqiqat-
da to‘xtagan hollarda shunday tartib qo‘llanilmoqda. Yuqori-
da aytilganidek, mehnat shartnomasini bekor qilish to‘g‘risidagi 
buyruq ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxs tomonidan 
imzolanishi kerak. Bu narsa MKning 107-moddasining 1-qismi 
talablaridan kelib chiqadi. Bunga binoan mehnat shartnomasini 
bekor qilish ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar to-
monidan amalga oshiriladi.
Amaliyotda bunday huquqdan odatda korxona rahbari uning 
xodimlar bo‘yicha o‘rinbosari alohida tarkib bo‘linma rahbari va 
boshqalar foydalanadi. Shu bilan birga ustavga binoan xodim-
lar ayrim manfaatlarini ishga qabul qilish huquqi qo‘yiladigan 
boshqaruv organiga beriladigan holatlar bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, mehnat shartnomasini bekor qilish mazkur 
xodimni ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs 

---

99
buyrug‘i bilan rasmiylashtirilishi kerak. Mazkur mansabdor shaxs 
mehnat shartnomasini bekor qilish to‘g‘risidagi buyruqning nus-
xasiga imzo chekishi va korxona muhri bilan tasdiqlashi kerak. 
Ish beruvchi MK 108-moddasiga asosan mazkur nusxani mehnat 
daftarchasi bilan birga xodimga mehnat shartnomasi bekor qilin-
gan kuni berishi shart.
Mehnat daftarchasini yuritish va mehnat shartnomasi be-
kor qi linganda uni berish tartibi hozirgi vaqtda avvalgiday kor-
xonalarda mehnat daftarchalarini yuritish tartibi to‘g‘risidagi 
yo‘riqnomalar bilan tartibga solinmoqda. Shuni e’tiborga olish 
kerakki, amaldagi qonunchilik hech bir holatda ham xodimga 
mehnat daftarchasi berilishini kechiktirishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Bundan tashqari mazkur masala bo‘yicha nizo paydo bo‘lganda 
mehnatga oid nizoni ko‘rib chiqayotgan organ agar majburiy 
progul xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilish chog‘ida 
mehnat daftarchasi unga o‘z vaqtida berilmaganligi sababli 
yuz bergani isbotlansa, bunday progul uchun xodimning pul-
ga oid talabini to‘liq hajmda qondirishga haqlidir. Buning usti-
ga mehnat shartnomasi bekor qilishning yangi sanasi ko‘rsatilgan 
buyruq chiqariladi va xodimning mehnat daftarchasiga belgilan-
gan tartibda yangi yozuv kiritiladi. Mazkur holda mehnat daf-
tarchasi amalda berilgan kun mehnat shartnomasi bekor qilingan 
kun hisoblanadi. Mehnat shartnomasi bekor qilinganida mehnat 
daftarchasi xodimning shaxsan o‘ziga yoki belgilangan tartibda 
rasmiylashtirilgan ishonchnoma bo‘yicha istagan boshqa shaxs-
ga berilishi kerak.
Mehnat shartnomasini ko‘rsatilgan manzilga pochta orqa-
li yuborish uchun xodimning roziligi albatta kerak. Amaliyotda 
ko‘pincha bu ish xodimning yozma arizasi bo‘yicha qabul qilinadi. 
Mehnat daftarchasini olganda ko‘rsatilgan shaxslar xodimning o‘zi 
ham uni olgani haqida xodimni T-2 shaklidagi shaxsiy varaqasi-
ga va mehnat daftarchalari harakatini hisobga olish daftarchasiga 
olin gan sanasi ko‘rsatilgan holda imzo chekishlari kerak.
Agar xodim taklif bo‘lishiga qaramay mehnat daftarchasini 
olish dan bosh tortsa yoki pochta bildirishnomasi bo‘lishiga qara-
may uni olish uchun kelmasa, yoxud uni pochta orqali yuborish-
lari uchun rozilik bildirmasa buni mehnat daftarchasi berishni 

---

100
cho‘zish deb baholab bo‘lmaydi va ish beruvchi tomonidan bu-
ning uchun hech qanday tovon to‘lanmaydi, biroq mehnat shart-
nomasini bekor qilish kunida ish beruvchining aybi bilan mehnat 
daftarchasi berilmasa, qonunda belgilangan muddatdan keyin 
yuborilgan pochta bildirishnomasi mehnatga oid nizoni ko‘rib 
chiqayotgan organ tomonidan e’tiborga olinmasligi ham mum-
kin, chunki qonunda pochta bildirishnomasi yuboriladigan aniq 
vaziyat belgilab qo‘yilgan (ya’ni mehnat shartnomasi bekor qilin-
gan kunda xodimning mehnat daftarchasini olish uchun kel-
magan holati).
Mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodim bilan pul hisob-
kitobini qilish ham ish beruvchining burchidir. Xodimga tegishli 
pul hisob-kitobiga quyidagilar kiradi:
– barcha ishlagan kunlar shu jumladan mehnat shartnomasi 
bekor qilingan kun uchun ish haqi;
– agar mehnat shartnomasini bekor qilish kunida foydala-
nilmagan yillik ta’til mavjud bo‘lsa, uning uchun to‘lanadigan 
kompensatsiya;
MK ning 109-moddasida ko‘zda tutilgan asoslar va ushbu kor-
xonaning jamoa shartnomasi bo‘yicha mehnat shartnomasini be-
kor qilish paytida to‘lanadigan ishdan bo‘shatish nafaqasi; xo-
dim tomonidan mehnatga oid vazifalari bajarilishi sababli tegishli 
bo‘lgan boshqa to‘lovlar.
Muddati ko‘rsatilmagan mehnat shartnomasida uni muddati-
dan oldin bekor qilinganda, burchsizlik to‘lovi to‘lash to‘g‘risida 
tomonlarning o‘zaro majburiyati ko‘zda tutilgan hollarda ish 
beruv chi bundan tashqari MK ning 100-moddasida ko‘zda tu-
tilgan asoslar bo‘yicha u bilan mehnat shartnomasini muddati-
dan oldin bekor qilinganda xodimga neustoyka to‘lashi shart. 
Neustoyka miqdori ish beruvchi tomonidan xodim manfaatla-
rini ko‘zlab, sarflangan xarajatlarni xodim ishlab bergan davr va 
boshqa hollarga ko‘ra tabellashtirish mumkin. MK 115-modda-
sining 1-qismiga muvofiq mehnat shartnomasi quyidagi asoslar 
bo‘yicha bekor qilinganda to‘lanadi: ish beruvchining tashab-
busiga binoan bunda xodimning o‘zi aybdor xatti-harakatlar 
sababli mehnat shartnomasi bekor qilish mustasno. Xodimning 
yangicha mehnat sharoitida ishni davom ettirishdan bosh tor-

---

101
tish munosabati bilan (MK 89-moddasining 1-bandi). Shu ish-
ning ilgari bajarib ketgan xodim ishga tiklangan taqdirda (MK-
ning 106-moddasining 2-bandi). Ishga qabul qilish yuzasidan 
belgilangan qoidalar bu zilganligi munosabati bilan (MK ning 
106-moddasi ning 4-bandi ishga qabul qi lish yuzasidan belgilan-
gan qoidalar xodim tomonidan buzilgan hollar).
Mehnat shartnomasini bekor qilish paytida xodimga tegish-
li bo‘lgan hisoblab chiqarilgan pul uning miqdori haqida imzo 
bo‘lmagan taqdirda quyidagi paytda to‘lanishi kerak:
1. Mehnat shartnomasi ish beruvchining tashabbusi bilan 
bekor qilinganda:
– mehnat shartnomasi bekor qilingan kunga qadar ishni da-
vom ettirgan xodimga mehnat shartnomasi bekor qilingan kunda;
– mehnat shartnomasi bekor qilingan kunga kelib ishlama-
yotgan xodimga hisoblangan pulni berish to‘g‘risida talab qilgan 
kunda.
2. Mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bilan bekor 
qilinganda: 
–  qonunga binoan yoki shartnoma bo‘yicha ish beruvchining 
mehnat shartnomasi bekor qilinishi to‘g‘risida ogohlantirish shart 
bo‘lgan kundan qoldirmay; 
– xodimga tegishli kerak bo‘lgan summa miqdori to‘g‘risida 
nizo qilinmaydigan summani ko‘rsatilgan muddatda to‘lashga 
majburdir.
Xodimga tegishli kerak bo‘lgan pul (foydalanmagan ta’til 
uchun kompensatsiya, mehnat shartnomasini bekor qilish 
to‘g‘risida ogohlantirish muddati davri evaziga kompensatsi-
ya, ishdan bo‘shatish nafaqasi va boshqa barcha hollarda kafo-
latlangan to‘lovlar) xodimning o‘rtacha ish haqidan kelib chiqib 
hisob lanadi, MK 169-moddasiga asosan pensiya tayinlash payti-
da o‘rtacha ish haqini bisoblash tartibi O‘zbekiston Respublikasi 
hukumati tomonidan belgilanadi.
MK 164-moddasiga muvofiq, xodimning yozma roziligi bilan 
bunday rozilik bo‘lmagan taqdirda esa sudning qaroriga asosan 
xodimga to‘laydigan mehnat haqidan ushlab qolinishi mumkin.
3. Quyidagi hollarda xodimning roziligidan qat’i nazar, 
mehnat haqidan ushlab qolinadi:

---

102
–  O‘zbekiston Respublikasida belgilangan majburiy to‘lovlarni 
undirish uchun;
–  sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun;
–  ish haqi hisobiga berilgan avansni ushlab qolish uchun xo‘jalik 
ehtiyojlariga xizmat safarlariga yoki boshqa joydagi ishga o‘tganligi 
munosabati bilan berilgan bo‘lib sarf qilinmay qolgan va o‘z vaqtida 
qaytarilmagan avans ushlab qolish uchun hamda hisob-kitobdagi 
xatolar natijasida ortiqcha to‘langan summani qayta rib olish uchun. 
Mazkur paytda ko‘zda tutilgan ushlab qo lishlar avansni qaytarish 
va qarzni to‘lash uchun belgilangan muddat tamom bo‘lgan kundan 
yoxud haq to‘lash noto‘g‘ri hisob lab chiqarilgan kundan boshlab 
ko‘pi bilan bir oy ichida amalga oshiriladi.
4.  Xodim ta’til olib bo‘lgan ish yili tugamasdan turib mehnat 
shartnomasi bekor qilinganda ta’tilning ishlanmagan davriga te-
gishli kunlar uchun quyidagi sabablarga ko‘ra mehnat shartnoma-
si bekor qilinadi, bu kunlar uchun pul ushlab qolinmaydi:
– yangi mehnat sharoitida ishni davom ettirishdan bosh tor-
tish munosabati bilan ilgariroq shu ishni bajarib kelgan xodim o‘z 
joyiga tiklanishi munosabati bilan.
5. Xodim ish beruvchiga yetkazilgan zarar hajmi xodimning 
oylik o‘rtacha ish haqidan ko‘p bo‘lmasa, shu zarar o‘rnini qop-
lash uchun.
6.  Jarima agar u xodimga nisbatan u yo‘l qo‘ygan tartibbuzar-
lik uchun intizomiy jazo chorasi sifatida qo‘llanilgan bo‘lsa.
Ishdan mahrum bo‘lish oqibatlarini kamaytirish maqsadida 
yangi mehnat Kodeksida alohida asoslarga binoan mehnat shart-
nomasi bekor qilinganda xodimlarga moddiy madad berishning 
qo‘shimcha kafolatlari ko‘zda tutilgan.
Mehnat Kodeksining 67-moddasiga muvofiq xodimlarga ish 
izlash davrida ikki oydan ortiq bo‘lmagan muddatda nafaqasi 
hisobga olingan holda o‘rtacha oylik ish haqi saqlanib qoladi va 
mehnat shartnomasiga binoan uchinchi oy uchun ham oldingi 
bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘lovga noqobil korxonalar nochor 
deb topilishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil mayda 
qabul qilingan «Bankrotlik to‘g‘risi»dagi qonunida yuridik va jis-
moniy shaxslar xo‘jalik yuritish subyektlarini bankrot deb topish 
shartlari va tartibi belgilangan.

---

103
O‘zbekiston Respublikasida MKga binoan ish beruvchi bank-
rot topilgan holda xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qi-
lishga yo‘naltirilgan muhim kafolat mustahkamlanib qo‘yilgan.
Mehnat shartnomasi bekor qilingan quyidagi hollarda ishdan 
bo‘shatish nafaqasi to‘lanadi:
– ish beruvchining tashabbusi bilan xodim o‘zining mehnat 
vazifalarini bajarmaganligi sababli shartnomaning bekor qilinishi 
bundan mustasno, taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan Mehnat 
kodeksining 106-moddasi 1- va 2-bandlarida nazarda tutilgan 
holatlarga binoan;
– Mehnat kodeksining 106-moddasi 4-bandiga binoan bekor 
qilinganda ishdan bo‘shatish nafaqasi to‘lanadi, ishga qabul qi-
lish yuzasidan belgilangan qoidalar xodimning aybi bilan buzil-
gan hollar bundan mustasno;
–  xodim yangi mehnat shartnomasi asosida ishni davom etti-
rishni rad etganligi sababli.
Ishdan bo‘shatish nafaqasining miqdori o‘rtacha oylik ish ha-
qidan kam bo‘lishi mumkin emas.
5. Xodimning vafoti munosabati bilan mehnat shartnomasi 
bekor qilinadi. Ish beruvchi ko‘mish uchun O‘zbekiston Respub-
likasida belgilangan eng kam ish haqining kamida uch baravari 
miqdorida nafaqa to‘lashi shart. Mehnat jarohati, kasb kasalli-
gi bilan vafot etgan taqdirda uning oila a’zosiga marhumning ol-
ti yillik o‘rtacha ish haqidan kam bo‘lmagan miqdorda bir yo‘la 
beriladigan nafaqa to‘lanadi.
Qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda, mehnat shartno-
malarini bekor qilish quyidagi shart-sharoitlar bo‘lganda, mum-
kinligini nazarda tutish muhimdir.
Birinchidan, agar mehnat shartnomasini bekor qilish hollari 
O‘zbekiston Respublikasining u yoki bu qonunida ko‘zga tutil-
gan bo‘lsa.
Ikkinchidan, mehnat shartnomasini bekor qilish tashabbusi 
xodimning yoki ish beruvchining xohishidan qat’i nazar 3-shaxs 
tomonidan chiqishi kerak.
Uchinchidan, mehnat munosabatlarini davom ettirish haqiqat-
dan ham mumkin bo‘lmay qolgan hollardagina mehnat shartno-
masini bekor qilish to‘g‘risida 3-shaxs talab qilishi mumkin.

---

104
Test
1. «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, ado-
latli mehnat sharoitida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartib-
da ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir». Mazkur qoida-
lar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qaysi moddasida 
aks etgan?
A) 36  
 
 
C) 38
B) 37  
 
 
D) 39 
2. Mehnat kodeksning …-moddasi 4-bandiga binoan bekor 
qilinganda ishdan bo‘shatish nafaqasi to‘lanadi.
A) 106    
 
C) 108
B) 107  
 
 
D) 109 
3.  Mehnat shartnomasini bekor qilish qanday hujjat bilan ras-
miylashtiriladi?
A) buyruq 
B) nizom 
C) qaror 
D) dalolatnoma 
1
2
3
B
A
A