N. M. Maxmudov, M. T. Asqarova, I. Yu. Umarov

§15.3. Tarmoqni iqtisodiy prognozlash usullari va modellari.
Ta’kidlangandek, prognozlashtirish usullari, ob’ektni prognozlashtirish tadqiqotlarini, prognozlarni qayta ishlashga qaratilgan. Tarmoqlarni prognozlashda iqtisodiy jarayonlarni prognozlash uchun foydalaniladigan barcha prognoz usullaridan foydalaniladi. prognozlashtirish usullarini qaybirini qo‘llanilishi odatda prognozlash yo‘nalishiga bog‘liq.
Me’yoriy yondashuvda texnik iqtisodiy ko‘rsatgichlar usulidan foydalanib, biriktirilgan me’yorlarga asoslanidi, u esa ilmiy texnik taraqqiyotining yo‘nalishlari va uning tuzilmaviy siljishlarini ko‘rsatadi. Rivojlanish maqsadlarini aniqlash va ularni vazifa sifatida shakllanishi uchun tajriba baholarini “maqsadlar daraxti” matritsasidan foydalanib tizimli-struktura usli orqali tahlil qilinishi mumkin.
Tadqiqot yondashuvida asosan quyidagi usullardan foydalaniladi: matematik statitika usuli, shu jumladan vaqt qatorlarini ekstropolyasiya usuli, statistik bog‘liqlik, ishlab chiqarish funksiyasi; tadqiqot va analogli usuldan, shu jumladan, morfologik modellashtirish va tasodifiy izlanish; ekspert va patent axborotlarini olish uchun asoslangan usullar. Optimal echimni topgandan so‘ng, ayniqsa resurslarni taqsimlashda, texnik-iqtisodiy va tizimli-strukturali tahlil usullari bilan bir qatorda chiziqli va dinamik prognozlashtirish usullaridan foydalaniladi.
Prognozlashtirish usullarga qarab prognoz ko‘rinishlariga ta’sir ko‘rsatadi, prognozlash ob’ektining murakablilik darajasi va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi. Sanab o‘tilgan prognozlash usullaridan ko‘pincha texnik iqtisodiy hisobotlar, struktura tizimi tahlili, ekstropolyasiya, ekspert baholash, matematik modellashtirishdan foydalaniladi.
Texnik iqtisodiy hisobotlar. Ularning asosida resurslar va mahsulotlarning iste’mol me’yori harajatlarini statistik-tajriba usulidanhisobot materiallari yordamida me’yorlar ishlab chiqiladi. Ushbu usulning kamchiligi shundaki, ishlab chiqarish korxonalarida texnika texnologiya rivojlanishi inobatga olinmaydi. SHu sababli, ushbu usuldan qisqa muddatli prognozlashda me’yorlarni mavjud emaslik sharoitida, me’yorlarni belgilash uchun foydalaniladi.
Analitik hisobotlar usuli barcha texnika, texnologiya va ishlab chiqarish korxonalarining mavjud quvvatlarini inobatga olib me’yorlarni belgilashda foydaliniladi. Bu usul yordamida ko‘pi bilan 5 yillik me’yorlarni belgilash mumkin. Undan ko‘p muddatda me’yorlarni belgilash noaniqliklarga olib keladi. SHuning uchun analitik-hisobotlar usulidan aniq o‘rnatilgan me’yorlarni uzoq muddatda prognozlashda boshqa matetmatik usuldan foydalaniladi, ular yordamida iste’mol dinamikasini modellash imkonini yaratadi, bu bilan texnik-iqtisodiy usulning kamchiliklari bartaraf etiladi. Bu usullar qisqa va o‘rta muddatli prognozlashda foydalaniladi. ayniqsa qisqa muddatni prognozlashda iste’mol dinamikasi qatoridan foydalaniladi. iste’mol va talabni dinamik qatorlari yordamida 1 yillik prognozlashda korrelyasion va regression tahlildan ham foydalaniladi.
Ko‘rsatilgan usullar yordamida iste’mol me’yorini belgilashda to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobotlar usulidan quyidagi formula orqali aniqlanadi:

(15.3.1)

bu erda, P – hisoblanayotgan kattalik, masalan iste’mol;   – ko‘rsatilgan me’yor;   – i-chi elementning hajmi ko‘rsatgichi.
Bu usul yordamida asosiy sanoat mahsulotlarga bo‘lgan iste’mol hajmini, xom ashyoning kerakli sifat va miqdori, yonilg‘i va energiya, kerakli asosiy fondlar miqdori, kapital qo‘yilmalar va ishchilar sonini aniqlash mumkin.
Tarmoqni prognozlashda tizimli yondashuvdan foydalanilib, ular prognozning ishonchliligini oshiradi. SHu bilan bir qatorda tarmoq butun iqtisodiyot ishlab chiqarishning bir qismi sifatida qaraladi. Iqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida birinchidan mahsulot iste’molchisi sifatida, ikkinchi tomondan tarmoq o‘zining kerakli resurslarining iste’molchisi sifatida.
Tarmoqlarni prognozlashda turli xil manbalar axborotlaridan foydalaniladi, ular quyidagilar: tarmoqning ilmiy texnika holati haqida statistik ma’lumotlari, tarmoq ichidagi tarmoqlar holati, tarmoq korxonalari holati, me’yoriy texnik hujjatlari uslubiy adabiyotlar va boshqalar. Barcha axborotlar zamonaviy usullar yordamida qayta ishlanadi, bu bilan uni talablariga javob beradigan darajaga olib kelinadi. Buning asosiy omili sifatida tarmoqda prognozlashtirishni yuqori darajada tashkillashtirilishiga bog‘liq.
Tarmoqlarni iqtisodiy prognozlash kompleks xususiyatiga ega, ya’ni u butun iqtisodiyot doirasida olib boriladi. Uning asosiy instrumentlaridan biri prognozning uzluksizligidir, prognoz axborotini uzluksiztigini ta’minlaydi, o‘zgarishlarni inobatga olib prognoz jarayoni va natijalarini ishlab chiqiladi. So‘ngi navbvtda prognozlashtiriladigan ob’ektga tizimli tarzda yondashish, sohadagi ilmiy texnika o‘zgarishini doimiy kuzatish va uni tahlil qilishdir. Uzluksiz tizimli prognozlash tarkibida tizim osti jihatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar: axborot ta’minoti; iqtisodiy va ilmiy texnika yutuqlarini kuzatish; tarmoqlarni xususiy prognozlash; prognozlash jarayonini uslubiy-tashkiliy taminlash.
Prognozni shakllantirish va ishlab chiqishda bir qator mutaxasislar yordamida olib boriladi. Prognozlash maxsus xizmatining bu erdagi vazifasi, ushbu jarayonni tashkil etish, bo‘limlar o‘rtasidagi axborot almashinuvini ta’minlash, mutaxasislarni prognoz nazariyasi bilan o‘qitish; prognozni shakllantirish, prognoz uslubiyoti va uslubiy ta’minotini ta’minlash va boshqalar.
Iqtisodiy prognoz ob’ektilariga qo‘yiladigan talab bu prognoz srukturasi va tashkil etuvchilarini tuzish. Har bir iqtisodiy prognoz o‘zida: qisqa prognoz yo‘nalishi tahlili; uning zamonaviy holati; kelajakda rivojlanish yo‘nalishi; prognozlash davrida sodir bo‘ladigan muammolar va ularning echimlari natijalarini amaliyotga tadbiq etish; olib borilayotgan ilmiy izlanishlar, tajriba izlanishlar va ularni prognozlash davrida va undan tashqarisida kutilayotgan natijalar; fundamental tadqiqotlarni baholash; berilgan vaqt oralig‘ida prognoz natijalari, takliflarini ko‘rib chiqish, ushbu natijalarni ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini baholash. Prognoz qilingan natijalarni amaliyotga tadbiq etish uchun har bir prognozga quyidagilar zarurdir: berilgan davr mobaynida sodir bo‘layotgan asosiy voqealarni aniqlab, prognoz natijalariga ta’sirini aniqlash; prognoz natijalarini eng yaqin va eng uzoq amalga oshish davrini va ushbu vaqt o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; prognoz jarayonini ishlatilish sohasini yoki umumiy sohasini prognozlatirilayotgan ob’ektga boshqa ob’ektlar tomonidan ichki va tashqi ta’sirini sifat va miqdor jihatdan aniqlash; prognoz natijalarini amalga oshirish uchun kerak bo‘ladigan xom-ashyo, energiya, mehnat va moliyaviy resurslar hajmini aniqlash; prognozlash natijalarini texnik iqtisodiy va boshqa ko‘rsatgichlar bo‘yicha baholash.