N sosial SİyaSƏt uoT 330: 332. 364 (479. 24) sosial SİyaSƏT vƏ

79

A.Musayev, İ.qarayev

sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF

1/2013

---

12. İqtisadi bərabərsizliklərin keçid modeli

İqtisadi inkişaf  nəticəsində əhalinin maddi rifahının yüksəlməsi müxtəlif sosial-

iqtisadi  qruplar  arasında  keçid  proseslərinin  baş  verməsinə  səbəb  olur.  İqtisadi

bərabərsizliklər əhalinin gəlirlərində baş verən dəyişikliklər nəticəsində əmələ gəlir.

Bu vergi dərəcələrində olan dəyişikliklər hesabına da əmələ gələ bilər. Əgər iqtisadi

inkişaf, vergi dərəcələrinin aşağı salınması  əhalinin gəlirlərinin artması ilə müşahidə

olunursa, onda əhalinin bir hissəsi gəlirləri aşağı olan qrupdan gəlirləri daha yuxarı

olan qruplara keçir. Bu isə öz növbəsində həmin keçid  proseslərinin kəmiyyət xarak-

teristikalarının model səviyyəsində öyrənilməsi zərurətini meydana çıxarır.

Ümumiyyətlə, əhalinin həyat səviyyəsinin tədqiqi üçün bir çox ölkələrdə o cüm-

lədən, Azərbaycanda da ev təsərrüfatlarının müayinəsi həyata keçirilir. Ev təsərrü-

fatlarının tədqiqi  əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qruplarını əhatə edir və rotasiya

üsulu vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu informasiya eyni zamanda əhalinin gəlirlərə

görə paylanması və sosial-iqtisadi bərabərsizliyi də təyin etməyə imkan yaradır.

Sosial-iqtisadi bərabərsizlikləri qiymətləndirmək üçün Lorens əyrisindən, Cini, desil

əmsallarından və s. indekslərdən geniş istifadə olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır

ki, bu riyazi-iqtisadi metodlar mövcud vəziyyəti əks etdirir. Əgər biz müxtəlif illər

üçün bu əmsallardan hər hansı birinin məsələn, desil əmsalını hesablasaq, onda bu

dinamik sıra vasitəsi ilə yalnız sosial bərabərsizliyin artıb və azalması barədə fikir

söyləyə bilərik. Lakin bu zaman əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qrupları arasında

hansı proseslərin baş verdiyini və nə qədər ev təsərrüfatının aşağı qruplardan yuxarı

qruplara  keçməsini,  başqa  sözlə,  daxildə  baş  verən  struktur  dəyişikliklərinin

kəmiyyət xarakteristikaları barədə nəticə söyləməyə imkan vermir. Təklif olunan

keçid modelində məhz bu çatışmamazlıq aradan götürülməklə əhalinin gəlirlərinin

artması nəticəsində əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qrupları arasında hansı struktur

dəyişikliklərinin baş verdiyinin tədqiq edilməsinə cəhd edilmişdir. Hər bir riyazi-

iqtisadi modeldə  olduğu kimi burada da müəyyən fərziyyələr irəli sürülmüşdür.

Tutaq ki, hər hansı bir baza ilində əhalinin adambaşına düşən gəlirlərinə görə

paylanması g

o

i

olmuşdur. Sonra isə əhalinin gəlirlərinin  artması ilə əlaqədar olaraq

paylanma  g

i

, olmuşdur. Burada i=1...m,  m-əhalinin gəlirlərə görə paylanması qru-

plarının sayıdır. Azərbaycanda son illər aparılan büdcə tədqiqatlarında əhalinin gəlir-

lərə görə paylanmasında 10 iqtisadi qrup qəbul edilmişdir.  f

i

və g

i

paylanmasını

almaq üçün də seçmə üsulu ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində alınan paylanmalar

müxtəlif modellər vasitəsi ilə (məsələn: loqorifmik normal model) toplu yığıma şamil

edilməlidir. Bu paylanmalar Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hesablanaraq dərc

olunur. F

k

və G

k

paylanmasının kumulyativ sıraları aşağıdakı düstur vasitəsi ilə

hesablanır: