Namancan davlat universitkti viaxkamon qodirjon odiijonovich dinshunoslik

Sunniylikka oid asosiy belgilar:

Oltita eng katta hadislar to'plamining ishonchliligini tan olish (Buxoriy, Muslim, Termiziy, Abu Dovud, Nasoiy va Ibn Maji tomonidan tuzilgan);

To'rtta huquq maktabining tan olinishi: Malikiy, Shofeit, Hanafiy va Hanbaliy mazhablari. Shuningdek bir qator akida maktablarini tan olish: Asaritik, Ashariylik va Maturidiylik.

1. 
   Hanafiy mazhabining asoschisi Abu Hanifa va uning shogirdlari Muhammad ash-Shayboniy, Abu Yusuf va Zufar ibn al-Xuzayldir. Hanafiy mazhabi barcha huquq maktablari ichida eng keng tarqalgan. Xanafiylar Markaziy va Markaziy Osiyo, Janubiy Osiyo (Afg'oniston, Pokiston, Hindiston), Ozarbayjon, Turkiya, Suriya, Misr va boshqa mamlakatlarda yashaydilar. Rossiyada hanafitlar tatarlar, boshkirlar, nogaylar, qorachoylar, cherkeslar (Adige, kabardinlar, cherkeslar), abazinlar, Dog'istondagi ba'zi qumiklar va boshqa xalqlar. Xanafiylarning qonuniy ko'rsatmalar berish usuli quyidagi manbalarga asoslanadi: Qur'on, Sunnat, sahobalaming yakdil fikri, Payg'ambar sahobalarining shaxsiy fikri, Qur'on, Istixsan va mahalliy odatlarga o'xshash hukm. Abu Hanifaning deyarli barcha merosi shogirdlariga og'zaki ravishda berilib, ular o’z mazhabining asoslarini yozib, tizimlashtirganlar. Uning eng mashhur o'quvchilari (egasi) Abu Yusuf va Muhammad ash-Shayboniy Abu Hanifa maktabini saqlash, tizimlashtirish va tarqatishda katta rol o'ynagan. Hanafiy mazhabida huquqiy qarorlami qabul qilish usullaridan biri bu maktab ma'muriyatining hukmlarining aniq ierarxiyasi (Abu Hanifa, Abu Yusuf, ash-Shayboniy va boshqalar). Agar biron bir muammo uchun ikkalasini ham, istisnoni ham ishlatish mumkin. Hanafiy maktabini davlatning huquqiy asoslari bilan qiziqqan abbosiylar qo'llab-quwatladilar. Abu Yusufni xalifa Horun ar-Rashid Bog'dodning oliy qozisi (qadi) qildi va o'zi bu mazhab vakillariga ustunlik berib, viloyatga qozilami tayinladi va shu tariqa uning tarqalishiga hissa qo'shdi. Usmonli va Mug'al imperiyasida hanafiy mazhabi davlat maqomini oldi.
   

2. 
   Malikiylar mazhabining asoschisi Malik ibn Anas. Imom Malik qonuniy buyruq va hukm chiqarish uchun quyidagi manbalarga
   

101

tayanadi: Qur’on, Sunna, "vositachilaming harakatlari", Payg'ambar sahobalarining fikrlari, taqqos (qiyos) bo’yicha hukm va "foyda uchun mustaqil hukm". Malikning shogirdlari uning faoliyatini davom ettirib, mazhabning shakllanishiga zamin yaratdilar. Malikitning huquqiy ma'nosi ko'plab mamlakatlarga tarqaldi. Madinaning o'zida va Hijazda bo'lgani kabi, bu mazhab mashhurlikka erishmadi, aksincha musulmon dunyosining g'arbiy qismida, Shimoliy Afrika va Musulmon Ispaniyada, shuningdek Quvayt va Bahraynda ko'plab izdoshlarini topdi.

3. 
   Shofeiy mazhabining asoschisi Muhammad ash-Shafiqi. Bu mazhab Hanafiy va Malikiy mazhablarining kuchli ta'siri ostida rivojlangan va ulaming xususiyatlarini idrok etgan. Huquqiy qaror (fatvo) qabul qilish uchun shofiy faylasuflari Qur'ondan, Muhammad payg'ambaming sunnatlaridan, obro'li huquqshunoslaming yakdil fikri, Muhammad payg'ambar sheriklarining fikri, shunga o'xshash hukmlar va ishsoblardan foydalanadilar. Hozir shofi’iylar Misrda, Sharqiy Afrika va Indoneziyada ko’proq tarqalgan.
   

4. 
   Hanbaliy mazhabining asoschisi Ahmad ibn Hanbaldir. Hanbalit mazhabi tarafdorlari soni bo'yicha eng kichik mazhabdir. Xanbalizmning dogmatik-huquqiy maktabi Saudiya Arabistoni va Qatarda rasmiy bo'lib, hanbalitlaming katta qismi BAA, Ummon Sultonligi va Fors ko'rfazi boshqa davlatlarida yashaydi. Hanbalit jamoalari Iroq, Suriya, Misr, Falastin va Afg'onistonda uchraydi. Xanbalizm 9-asrda Abboslar xalifaligidagi keskin ijtimoiy-siyosiy inqiroz davrida, "Qur'onni yaratish" haqidagi mutazilitlaming tamoyilini tan olish hukmron xalifa al-Ma'munga sodiqlik sinovi bo'lgan paytda shakllandi. Ahmad ibn Hanbal bu tezisga qo'shilishdan bosh tortdi va shunday atalmish qurbon bo'ldi. mikhny. Hanbalizm tarqalish xavfini ko'rgan musulmon jamiyatining eng konservativ qismi to’g'risida fikr bildirdi. Ular barcha musulmonlaming 1,5 foizini tashkil qiladilar.
   

Shialar (arabcha Shia - tarafdorlar guruhi demakdir) Ali va uning o’g’illari Hasan, Xusayn, ulaming avlodlari -jami 12 ta imomni Muhammad payg’ambaming birdan-bir qonuniy vorislari deb biladilar. Shialar «imomiyat inoyati Alloh» deb xalifalik hayotida barcha huquq va imtiyozlar imomiyatda bo’lishi, hokimlik imom qo’lida bo’lishi, bosh

102

imom xalifaning o’zi bo’lishini talab qiladilar. Musulmon jamoa mulki barcha musulmon manfaatiga xizmat qilishi lozim deb hisoblab, boy ham o’ta qashshoqlar ham bo’lmasligi zarur deydilar. Tug’ilgan yili noma’lum bo’lgan imom Ja’faming ikkinchi o’g’li Ismoilning g’oyib bo’lgan o’g’li imom Mahdini qaytib kelib er yuzida adolat o’matadi deb ishonadilar. Shialar Alloh har bir musulmonning qalbida, dilida bo’lganligi uchun hamma narsani ko’rib turadi deb tasawur qiladilar. Shialar Qur’onni tan oladilar, ammo “ 115 ikki yoritgich” degan surani undan ataylab tushirilib qoldirilgan deb da’vo qiladilar. Bu surada Ali Muhammad Allohning nuri, lekin Ali Allohning valiysi deb ishonadilar. Hozir Shialar Iraq, Yaman, Eron, Livan, Ozarbayjonda, Tojikistonning tog’li Badahshon avtonom viloyatida yashaydilar.

1979 yilda Eronda Shialar rahnamosi Humayniy butun musulmonlar olamida Shialar hukmronligini o’matishga da’vat qilgan edi. Hozir ham bu g’oya tarafdorlari mavjud.

Shialar “Axbor” - Ali va uning avlodlari to’g’risidagi muqaddas rivoyatlar to’plamiga Qur’ondan keyingi manba sifatida qaraydilar. Shialar Iroqdagi Karbalo dashtini Qum shahri va Najof shahridagi Ali Hasan, Husayn, Fotima va 12 ta imomlar jasadi yotgan joylarni ziyorat qiladilar.

Shialar muharram oyida (1-10 mart) motam tutib “Oh Husayn, voh Husayn” deb baland ovozda yig’lab o’z tanalariga urib, ko’cha yurishlarini o’tkazadilar. Ashurlik marosimi ham qiladilar. Horijiylar fuqarosi firqa tarafdorlari Ali bilan Abu Sufyonning o’g’li, Suriya hokimi Muvoia o’rtasida Usmon vafotidan keyin xalifalik uchun boshlangan shiddatlik kurash vaqtida Alining Muoviya kelishishidan norizo bo’lgan 12 ming askar Ali armiyasidan ajralib (arabcha “haraja”, “chiqish”) chiqib ketgandan keyin paydo bo’ldi. Horijiylar Muoviyaga ham Aliga ham qarshi kurashib Jazoir, Ummon, Zanjibar, Tunis, Liviyada o’z mustaqil davlatlarini tuzganlar. Bu davlat Rustamiylar sulolasining hukmronligida edi.

Horijiylar diniy jamoa davlat rahbarini saylab qo’yilishi lozim deb hisoblaganlar. Saylanadigan shaxsning tarjimai holiga e’tibor

103

qilinmagan. Ularning fikricha, har bir diniy jamoa o’ziga imom saylashi va uni o’midan tushirishi mumkin.

Ular jamiyat tepasida ruhoniylar turishini talab qilgatilar, saylangan imom esa ularning jamoasidan davlat idorasidagi vakil bo’lgan. Horijiylar dindan qaytgan bid’atchilarni dushman deb bilganlar. «Dinning sofligini» saqlashga harakat qilganlar. О 4a shafqatsiz tamoyillar sababli horijiylar VII asming ikkinchi yarmidan boshlab bir qancha mustaqil sektalarga bo’linib ketgan. Jumladan, Azrikiylar, Ibodiylar, Sufriylar sektalari o’z imomlari nomlari bilan atalgan holda paydo bo’lgan.

Zeydilar firqasi VIII asr o’rtalarida, 740 yilda Kufada ummaviy xalifa Xishonga qarshi xalq qo’zg’oloniga boshchilik qilgan Zeyd ibn Ali nomi bilan atalgan. Zeyd Alining evarasi Husayning nevarasi edi. Zeydilar 864 yili Eroninng shimolida o’z davlatlarini tuzgan. Bu davlat

300. 
     yilcha yashagan. 901-yilda esa ular yamanda davlat hokimiyatini qo’lga olganlar. Zeydilar diniy e’tiqodni amaliy harakat bilan qo’shishni, erkin fikrlashni, taqdirga ishonishni, Qur’onning azaldan mavjudligini, Allohning so’zi ekanini tan oladilar. Ular ko’pincha Shia marosimlariga amal qilishadi, o’z turmush tarziga ko’ra Sunniylarga yaqin turishadi.
     

Ismoiliylar sektasi. Bu sekta VIII asming ikkinchi yarmida bog’dod xalifaligida paydo bo’lgan. Mazkur sekta Ja’farning o’g ’li Ismoil nomi bilan bog’liq. Ismoiliylar diniy ta’limotida “dunyoviy aql” va “dunyoviy ruh”ga e’tiqod qilish asosiy o’rin egallaydi. Ular turli davrlarda turli xalqlarga payg’ambarlaming yubori-lishi “dunyoviy aqf’ning namoyon bo’lishi deb hisoblashadi. Ular 7 ta payg’ambami: Odam Ato, Ibrohim, Nuh, Muso, Iso, Muhammad va Ismoilni tan olishadi. Ularning fikricha imomlar payg’ambarlaming vorislaridir.

Islomda yana ibodiylar, imomiylar, nusariylar, alilohiylar, ahmadiylar kabi o’nlab sektalar mavjud.

Ashariylar maktabining asoschisi - taniqli musulmon mutafakkiri va faylasufi Abul-Hasan al-Ashariy (873 yoki 874-935). Ashariylar g'oyalari asosan shofiylar va malikiylar orasida tarqalgan. X-asrdan keyin asharizm kalamaning asosiy maktabiga aylandi. Asharizm mutatsitlaming "mutlaq ongi" ta'sirini yumshatishga qaratilgan ilohiy

104

xususiyatlami tushunishda mutazilitlar va asaritlaming pozitsiyasi, iroda erkinligi tarafdorlari (kadaritlar) va predestastiya tarafdorlari (jabaritlar), nominalizm va realizm o'rtasidagi teologik masalalaming echimini namoyish etdi. Ashariylar taklidlami rad etishdi (diniy hukmlarni ko'r-ko'rona kuzatib, ulaming hukmlari haqiqatligiga shubha qilmaydilar) va hodisalar o'rtasida tabiiy sabablar munosabatlari mavjudligini inkor etishdi. Asharizm, umuman Kalom singari, ratsionalizm, antiterrorizm va falsafiy masalalarga urg'u bilan ajralib turadi. Al-Shahrastani va ar-Roziy faoliyatidan boshlab, islom va sharqiy peripatetizm o'rtasida yaqinlashuv bo'lib, natijada ulaming birlashishi tugadi.