Nanotexnologiyalar haqida tushuncha

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Islomov
O.I. “
Umumiy geologiya
” «O’qituvchi» 1991 
yil.
2. Shoraxmedov
SH.SH. “
Umumiy va tarixiy geologiya
” «O’qituvchi» 1989 
yil.
3. Qurbonov
A.S. “
Geologiya
” «O’qituvchi» 1991 
yil.
4. Bitextin
. “
Mineralogiya
”

---

TOG' JINSLARI TUSHUNCHALARI VA ULARNING 
HOSIL BULISHI
MUSTAQIL ISHI

---

Reja:
1. Yyerning tuzilishi, yyer
qobig‘i
va yuqori mantiya haqida umumiy
ma’lumotlar
.
2. Litosfyera tarkibi
, tog‘ 
jinslarining umumiy tasniflanishi.
3.
Tog‘ 
jinslarining petrografik xususiyatlari.
4. Yyer
qobig‘i
va yuqori mantiyaning tektonik tuzilishi.
5.
Tog‘ 
jinslari massivining turli xil tuzilmaviy
ko‘rinishlari
va ularning tasniflanishi.

---

Geomexanikada asosiy
o‘rganiladigan
narsa bu
, tog‘ 
jinslari massivi va ularda yuzaga
keladigan mexanik jarayonlar hisoblanadi. Bunda massivning quyidagi uchta tashkil etadigan
holati aniqlanadi:
•
tuzilmaviy xususiyatlar;
•
massiv tarkibidagi
tog‘ 
jinslarining xossalari;
•
kuchlanganlik holati.
O‘z
navbatida shulardan kelib chiqib, geomexanikada amaliy masalalarni echish nuqtai
nazari bilan yuqorida keltirilgan tashkil etuvchi holatlarning parametrlarini aniqlash usullariga
diqqat etiborimizni qaratamiz.

---

---

Yyerning tuzilishi, yyer
qobig‘i
va yuqori mantiya haqida umumiy
ma’lumotlar
.
Hozirgi vaqtda konchilik ishlari asosan 1000
÷
1500 m gacha
bo‘lgan
chuqurliklarda amalga
oshirilmoqda. Evropada bir qancha konlarning chuqurligi 2000 m gacha etgan. Janubiy afrika
respublikasi (JAR) va Hindistonning
ba’zi
konlarida esa qazish ishlari 3000
÷
3500 m dan yuqori
bo‘lgan
chuqurliklarda amalga oshirilmoqda. Neft va gaz konlari 6000
÷
7000 m gacha
bo‘lgan
chuqurlikdan
qazib olinmoqda. Eng chuqur geologik-tuzilmaviy va qidiruv skvajinalarining chuqurligi 9000 m gacha
etadi. Rossiya Fedyeratsiyasining Kolsk yarim orolida juda chuqur
burg‘ilash
ishlari loyihasini amalga
oshirish natijasida skvajinalar chuqurligi 12000 m gacha etgan.
Keltirilgan sonlar insoniyat tomonidan hozirgi vaqtda hamda yaqin
o‘n
yillik ichida yyer
qa’ridan
foydalanish va bevosita mumkin
bo‘lgan
kirib borish chuqurligi haqida
ma’lumot
byeradi. Bu 
chuqurliklar yer
qobig‘ining
yuqori qismi
oralig‘ida
, 
ya’ni
yyer shari radiusi bilan solishtirganda juda
kam qalinlikda joylashgan. Geomexanikaning
o‘rganish
predmeti hisoblangan, yerning rivojlanishi va
umumiy tuzulish chuqurligi bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lgan
yyer
qobig‘ining
butun yoki uning
yuqori qismida kuchlanish holati ayniqsa katta
bo‘ladi
. Bularni
o‘rganishda
geotektonika fani
shug‘ullanadi
.

---

Zamonaviy tushunchalar asosida chuqur hududlarda olib
borilgan seysmik tadqiqotlar natijasiga
ko‘ra
yyer
qobig‘i
quyidagicha tavsiflanadi (2.1-rasm): ichki va tashqi yadro, ichki
va tashqi mantiya, yyer
qobig‘i
.
2.1-rasm. Yyerning ichki tuzilishining umumiy sxemasi
(chuqurlik ming km).

---

Yyernining tashqi qattiq
po‘stlog‘i
(yyer
qobig‘i
) ning
o‘rtacha
qalinligi 32 km, qitalar
bo‘ylab
u 20
÷
70 km, okeanlarda esa 5
÷
15 oraliqda
o‘zgaradi
. CHuqurroqda tashqi mantiya
joylashgan
bo‘lib
, yyer
qobig‘i
va tashqi mantiyani ajratib turuvchi seysmik chegara yuzasi
Moxorovich (qisqacha Moxo) chegarasi deb yuritiladi. Bunda
bo‘ylama
egiluvchan
to‘lqin
tezligi Vpsakrashsimon tarzda 8 km/s dan katta qiymatgacha ortadi. U holda yer
qobig‘idagi
bo‘ylama
egiluvchan
to‘lqin
tezligi odatda 6
÷
7 km/s (eng katta
ko‘rsatkich
7,4 km/s) ni tashkil
etadi. Bu esa
o‘z o‘rnida
yuqori mantiya mahsulotlarining zichligi (3,3
÷
3,7 g/sm3 gacha) yer
qobig‘iniki
(2,7
÷
3,0 g/sm3) ga nisbatan ancha ortishiga olib keladi.
700
÷
900 km chuqurlikda tashqi manti ichki mantiya bilan
o‘rin
almashadi. Ularni seysmik
to‘lqinlar
tezligi ortishi va mahsulotning elektr
o‘tkazuvchanligi
oshishi bilan tasniflanadigan
Golitsin qatlami (tashqi mantiyaning ichki qatlami) ajratib turadi.

---

---

Tog
‘ 
jinslarining xossalari ularning tarkibi va tuzulishiga
bog‘liq. Tog‘ 
jinslari miryerallardan tashkil
topadi. Bizga tabiatdagi 3000 ga yaqin miyerallar
ma’lum
. Biroq
tog‘ 
jinslari tarkibidagi faqatgina 20 
dan ortiq
bo‘lgan tog‘ 
jinsi hosil qiluvchi minyeral deb ataluvchi va yer
qobig‘ida ko‘proq
tarqalgan
minyerallargina muhim ahamiyatga ega.
Minyerallar odatda kimyoviy guruhlari
bo‘yicha
quyidagi tartibda ajratiladi:
•
Sof
tug‘ma
elementlar (oltin Au, kumush Ag, mishyak As, oltingugurt S, surma Sb, olmos C va
boshqalar)
•
Sulfidlar (xalkozin Cu2S, sfalyerit ZnS, kinovar HgS, pirit FeS2 va boshqalar)
•
Oksidlar (kuprit Cu2O, korund Al2O3, gematit Fe2O3, kvars SiO2 va boshqalar)
•
Silikatlar (olivin (Mg,Fe)2[SiO4]; talk Mg3(OH)2Si4O10; muskovit KAl2(OH,F)2[AlSi3O10]; biotit
K(Fe,Mg)3(OH,F)2[AlSi3O10]; syerpentin Mg6(OH)8[Si4O10]; kaolinit Al4(OH)8[Si4O10]; kaliyli
dala shpati K[AlSi3O8] va boshqalar).
•
Kislota tuzlari
–
sulfatlar (angidrit CaSO4; barit BaSO4), volframatlar (sheelit CaWO4), karbonatlar
(kalsit CaCO3).
•
Galoid birikmalar (flyuorit CaF2; galit NaCl; silvin KCl).

---

Minyeralogik tarkibi
bo‘yicha tog‘ 
jinslari bir minyeralli va
ko‘p
minyeralli turlarga
bo‘linadi
. Bir minyeralli
tog‘ 
jinslariga qumtosh, ohaktosh, marmar, gips va boshqalar misol
bo‘ladi
. 
Ko‘pchilik tog‘ 
jinslari ikkinchi turga mansub
bo‘ladi
.
Jins hosil qiluvchi minyerallarni ularning mexanik xususiyatlariga tegishli
bo‘lgan
, 
shuningdek turli
ta’sir
doirasi
bo‘yicha
bir nechta asosiy guruhlarga
bo‘lish
mumkin:
a) kvarsli minyerallar - kvars, kremen, xalsedon va boshqalar;
b) silikatli minyerallar
–
dala shpati, amfibol, piroksen, slyuda va boshqalar;
v) karbonatli va loyli suv shimuvchi minyerallar - kalsit, dolomit, kaolinit va boshqalar;
g) engil yeriydigan minyerallar - gips, galit, silvin va boshqalar.

---

---

YUzaviy tektonik tuzilish ichki tektonik tuzilishga nisbatan farqli ravishda kam
shakllanadi va
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
yer
qobig‘i
chegarasidan chiqmaydi. Ular turli uzilishli
burmalangan deformatsiya tartibida shakllanadi va chiziqli
o‘lchamlari ko‘pincha o‘nlab
, 
ba’zida
esa bir necha yuzlab kilometrgacha etadi.
Yer
qobig‘inig
shakllanishi va tektonik tuzilishidagi asosiy
ko‘rsatkich
, 
o‘zida
yer
qobig‘i
tuzilishining birinchi elementini namoyon etuvchi chuqur yoriqlar hisoblanadi. Ayniqsa yirik
va eski yoriqlar yer
qobig‘ining
ostigacha va undan chuqurroq tashqi mantiyagacha
chuqurlikda tarqaladi. Yer
qobig‘ining
chuqur yoriqlari kesishish
tarmog‘ida
katta
bo‘laklarga
ajratiladi va litosfyera plitalari deb yuritiladi.
Hozirgi vaqtda sakkizta yirik va
o‘ndan
ortiq kichik litosfyera plitalari mavjud. (2.2-rasm).

---

2.2-rasm. Yerning yirik litosfyera plitalari
va ularning harakatlanish
yo‘nalishi
:
1 
–
harakatlanishlar va yoriqlar
o‘qi
; 2 
–
planetar siqilish
belbog‘i
; 3 
–
plitalarning
konvyergent chegarasi; 4 
–
hozirgi
kundagi
qit’alar
.

---