Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari

---

Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari 
Reja: 
1-§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi
2-§. To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblar ularning hisobi va 
rasmiylashtirilishi
3-§. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning 
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1-§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalq xo’jaligini rivojlantirishning eng muxim 
omillaridan biri - pul aylanishini to’g’ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki 
bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan 
chambarchas bog’liqdir. Korxona va tashkilotlar o’zlarining xo’jalik faoliyatlari 
jarayonida doimo bir-birlari bilan aloqada bo’ladilar. Ular o’rtasida tovar 
ayirboshlash jarayoni pul va pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. 
Tovar ayirboshlashning o’zi esa pul aylanishining moddiy asosi bo’lib 
hisoblanadi, uning asosida boshqa pulli munosabatlar vujudga keladi. (soliq 
organlari, pensiya fondi, bank muassasalari va boshqalar). Pulli munosabatlarda 
pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to’lov usullariga ko’ra pul aylanishi 
naqd pulli va naqd pulsiz pul aylanishiga bo’linadi.
Chakana savdo va aholiga pullik hizmat ko’rsatish asosan naqd pulda amalga 
oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun 
to’lovlar, maishiy hizmatlar uchun to’lovlar, ishchi va xizmatchilarga ish xaqi va 
va unga tenglashtirilgan to’lovlarni to’lash, sug’urta tashkilotlariga badallar 
to’lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun olingan kreditlarni qaytarish 
va boshqa to’lovlar kiradi. Naqd pul aylanishi umumiy pul oborotining taxminan 
10 foizini tashkil etadi.
Xalq xo’jaligida bo’ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqd pul 
ishlatmasdan, naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz 

---

hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat 
ko’rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo’yicha bir-biriga bo’lgan talab va 
majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag’larini bir hisobvaraqdan 
ikkinchi hisobvaraqqa o’tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi. Naqd pulsiz 
pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sodir 
bo’ladigan munosabatlarini o’zida aks ettirishiga ko’ra ikki kismga bo’linadi:
1. 
Tovar operatsiyalari bo’yicha pul aylanishi.
2. 
Moliyaviy majburiyatlar bo’yicha pul aylanishi.  
Birinchi guruhga tovarlarni sotish, xizmatlar ko’rsatish va kapital qurilish 
jarayonidagi hisob-kitoblarni aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi. Ikkinchi, 
moliyaviy majburiyatlar, guruhiga esa byudjetga to’lovlar, ya’ni foydadan 
to’lanadigan soliq, qo’shilgan qiymat solig’i va boshqa majburiy to’lovlar hamda 
byudjetdan tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit uchun foizlarning 
to’lanishi, sug’urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.
Naqd pulsiz aylanish pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga qarab 
bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo’linadi. Bir shahar ichidagi 
pul aylanishi bir hisob markaziga qarashli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar 
majmuini bildiradi. Shaharlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga qarashli 
banklar o’rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yig’indisidir. Lekin 
respublikamizda bank tizimining rivojlanishi, «elektron to’lovlar» tizimiga o’tish 
asosida hisob-kitoblarning tezligi va sifatining oshishi natijasida hisob-kitoblarda 
ishtiroq etuvchi sub’ektlarning joylashuviga karab ikkiga bo’lish maqsadga 
muvofiq bo’lmay qoldi. Chunki hisob-kitoblarda katnashuvchi sub’ektlar qaysi 
hududda joylashganidan qat’iy nazar, to’lovlar bir necha soatda, xattoki bir necha 
daqiqada o’tkaziladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga asoslaniladi.
Bu tamoyillar kuyidagilardir:
1. 
Har bir xo’jalik sub’ekti o’z pul mablag’larini banklarda ochilgan depozit 
hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o’zaro hisob-kitoblarini 

---

bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart. Qaysi bankda 
hisobvaraq ochishni mijozlarning o’zlari tanlaydilar.
2. 
Hisob-kitoblar to’lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig’iga asosan 
depozit hisobvaraqdagi mablag’i evaziga amalga oshiriladi. Korxona bank 
kreditidan foydalanish xuquqiga ega bo’lsa, to’lovlar bank krediti hisobidan ham 
amalga oshirilishi mumkin.
3. 
To’lovlar belgilangan to’lovlar ketma-ketligi asosida bajariladi.
4. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil tanlashlari va 
uni shartnoma orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin.
5. 
Tovar etkazib beruvchi korxona hisobvarag’iga pul mablag’lari mazkur 
mablag’larining mol sotib oluvchi korxona hisobvarag’idan o’chirilgandan so’ng 
o’tkazib beriladi.
6. 
To’lovni kafolatlash maqsadida, etkazib berilishi lozim bo’lgan tovar yoki 
ko’rsatilishi lozim bo’lgan xizmat qiymatining 15 foizi oldindan to’langandan 
so’nggina tovarlar jo’natiladi yoki xizmatlar ko’rsatiladi.
Hisob-kitoblarni amalga oshirishda yuqorida sanab o’tilgan tamoyillarga amal 
qilinmas ekan, bu hisob-kitob munosabatlarida qatnashuvchi tomonlarning 
moliyaviy holatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar 
«O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish 
to’g’risida» 2002 yil 12 yanvar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida olib boriladi. «O’zbekiston Respublikasida 
naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi Nizom Fuqarolik 
kodeksi, «Markaziy bank to’g’risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi, 
«O’zbekiston Respublikasi korxonalari to’g’risida»gi Konunlari va Markaziy 
bankning O’zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi 
boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan.
Mulkchlik 
shakllarining 
xilma-xilligi 
sharoitida xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanish sharoitlarida naqd 
pulsiz hisob-kitob qoidalari xo’jalik organlari tomonidan hisob-kitob shakllarini 

---

erkin 
tanlash 
printsiplaridan 
kelib 
chiqadi 
va 
ular 
shartnomalarda 
mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank 
aralashmaydi.
Nizomga asosan naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda ko’zda tutilgan va 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan quyidagi 
shakllar orqali amalga oshiriladi:
• 
To’lov topshiriqnomalari;
• 
To’lov talabnomalari;
• 
Akkreditivlar;
• 
Inkasso topshiriqnomalari;
• 
Tijorat banklarining hisob-kitob cheklari;
• 
Plastik kartochkalar bo’yicha hisob-kitoblar.
To’lovchi va mablag’ oluvchi orasidagi hisob-kitoblar shakli shartnoma asosida 
belgilanadi. Hisob-kitob shakllari deyilganda, xuquqiy me’yorlarda ko’zda 
tutilgan, hisob-kitob hujjatining turi, hujjatlar aylanish tartibi, mablag’larni mol 
sotuvchi korxona hisobvarag’iga o’tkazish va yozish usuli bilan bir-biridan farq 
qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. Hisob-kitoblarning alohida shakllarining 
mazmuni, ular bo’yicha hujjatlar aylanishini va operatsiyalar hisobi hamda 
rasmiylashtirilishini alohida paragraflarda ko’rib chiqamiz.