«Научный импульс» Февраль, 2023 293 shiǵarmalarinda frazeologiyaliq sinonimlerdio stillik qollaniliw

---

Международный научный журнал № 7(100), часть 1 
«Научный импульс» Февраль, 2023 
293 
SHIǴARMALARINDA FRAZEOLOGIYALIQ SINONIMLERDIO STILLIK QOLLANILIW 
ÓZGESHELIKLERI
Ajiniyaz atindag'i Nokis ma'mleketlik pedagogikaliq instituti Turkiy tiller fakulteti 
Qaraqalpaq tili ham adebiyati talim baģdari 1-a kurs talabasi 
G.Esemuratova 
Annotaciya: Biz bul maqalamızda G.Esemuratova shıǵarmalardaǵı frazeologizmlerdio 
sinonimlik qatnasları hám olardıo obraz xarakterin beriwdegi áhmiyeti haqqında sóz 
etpekshimiz. Bunday sinonimler frazeologizmnio aolatıp turǵan jeke mánili sózine qatnaslı, 
sonday-aq frazeologizmlerdio óz ara sinonim bolıwı arqalı payda bolıwın kórip ótemiz. 
Tayanısh sózler: Leksikologiya; frazeologizm; sinonim; paradigma; obraz; psixika 
h.t.b 
 
Til baylıqlarınıo tiykarǵı kórsetkishlerinio biri- sol tildio sinonimleri bolıp esaplanadı. 
Sózlik quram sinonimlerdio túrlerine qansha bay bolsa, sol tildio bay ekenligin kórsetedi. 
Hár bir tildio sózlik quramında frazeologizmlerden bolǵan sinonimler belgili orındı iyeleydi. 
Hárqanday frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde jay sózlerge yamasa sóz dizbeklerine 
salıstırǵanda emocional-ekspressivlik máni, obrazlılıq kúshli boladı. Sonıo menen birge 
olardıo birazlarında hár xalıqtıo milliy kaloriti de sáwlelenedi. Usınday ózgesheliklerine 
baylanıslı frazeologizmler stilistikalıq maqsette tilde júdá keo paydalanıladı. Sóylewshi 
belgili bir pikirdi, mazmundı bildiriw ushın birdey yamasa óz-ara jaqın mánige iye bolǵan 
leksikalıq til qurallarınıo kereklisin taolap qollanadı. Bunday til quralları óz-ara semantikalıq 
qatnasta boladı. 
Tildi paydalanıwda ondaǵı til quralların taolaw múmkinshiligi sinonimler arqalı iske 
asadı. Hár qıylı jaǵdaylarda pikirdi dál hám anıq bayanlaw tildi rawajlandıradı hám 
jetilistiredi. Kórkem sóz sheberleri óz shıǵarmalarında frazeologizmlerdi mánilik 
ózgesheligine, obrazlılıǵına qaray taolap alıp qollanılıwı múmkin. Óz-ara sinonim bolǵan 
frazeologizmler biri-birinen stillik jaqtan, mánilik boyawı jaǵınan bir-birinen ajıralıp turadı. 
Sinonim degende kópshilik izertlewshiler til birliklerinio birin-biri almastıra alıw 
uqıplılıǵın túsinse, al ayırımları, tek mánileri bir-birine jaqın bolǵan til birliklerin sinonim 
dep qaraydı. Óz-ara almastıra alıw uqıplılıǵı degende, birinshiden, sinonimlik qatnastaǵı 
sózlerdio mánisi boyınsha birin-biri almastırıwı, ekinshiden, birdey kontekstlerde bir sózdio 
ekinshisinio ornına qollanıla alıw múmkinshiligi túsiniledi. Usı eki faktor sinonimlerdi 
anıqlawdaǵı tiykarǵı ólshem bolıp esaplanadı.
Frazeologiyalıq sinonimiya máselesi kóplegen izertlewshilerdio dıqqatın awdarǵan. 
Tilshi ilimpazlar frazeologiyalıq birliklerde sinonimiyanı belgilewdio hár túrli principlerin 
usınadı. A.İ.Molotkov frazeologiyalıq sinonimlerdio ózine tán tórt túrli ózgesheligin ajıratıp 
kórsetedi: mánilerdio birdeyligi, usaslıǵı; quramında birdey komponentlerdio bolmawı; 

---

Международный научный журнал № 7(100), часть 1 
«Научный импульс» Февраль, 2023 
294 
leksika-grammatikalıq jaqtan usaslıǵı; komponentlerdi óz-ara bir-biri menen almastırıw 
múmkinshiliginio bolmawı. [1.17] M.M.Kopılenko hám Z.D.Popova frazeologiyalıq 
sinonimiyanıo quramındaǵı leksemalarına qaray parıqlanıwshı, mánisi jaǵınan jaqın bolǵan, 
biraq bir yamasa bir neshe semantikalıq belgilerine qaray parıqlanıwshı turaqlı túsinikler 
[2.34] sıpatında talqılaydı. 
Qaraqalpaq tili leksikalıq sinonimlerge qanday bay bolsa, frazeologiyalıq sinonimlerge 
de sonday bay. Frazeologiyalıq sinonimiya degende mánileri bir-birine jaqın bolǵan, hár 
qıylı dúzilmege iye bolǵan frazeologizmler názerde tutıladı. Frazeologiyalıq sinonimlerdio 
ózleri eki túrge bólinedi: 1. Frazeologizmlerdio jeke sóz benen sinonim bolıwı. 
2. Frazeologizmlerdio óz-ara bir-birine sinonim bolıwı. 
Frazeologiyalıq sóz dizbegi menen jay sóz arasındaǵı sinonimler leksikalıq-
frazeologiyalıq sinonimler dep ataladı. [3.69] Mısalı: qas penen kózdio arasında – tez sózi 
menen, úskini quyılıw-kewilsizlik sózi menen sinonim bolıp keliwi bul frazeologizmlerdio 
jeke sóz benen sinonim bolıwı. Qas penen kózdio arasında-kózdi ashıp jumǵansha; úskini 
quyılıw-eosesi túsiw, bular frazeologizmlerdin óz-ara bir-biri menen sinonim bolıwı. Óz-ara 
sinonim bolǵan frazeologizm sózler biri-birinen stillik jaqtan ajıralıp turadı. Sonlıqtanda 
kórkem shıǵarmalarda olar mánilik ótkirligine, obrazlıǵına qaray taolap alıp qollanıladı. 
Frazeologiyalıq sinonimler basqa sózlerden ózinio emocionallıq-ekspressivlik boyawı 
menen ózgeshelenedi. Olar basqa sózlerdio ekvivalenti retinde stillik maqsette qollanıladı. 
[4.36] Frazeologizmlerdio mánisin akademik V.V.Vinogradov ekspressivlik sinonim dep 
ataydı. [5.135] 
Sinonim frazeologizmler kóbinese kórkem shıǵarmalarda jiyi qollanadı. Kórkem sóz 
sheberleri sinonim frazeologizmlerdi qollanıw arqalı aytılıp atırǵan pikirdio obrazlılıǵına 
kórkemliligine erise aladı. Belgili qaraqalpaq jazıwshısı G.Esemuratovanıo shıǵarmalarında 
óz-ara sinonim bolǵan frazeologizmler kóplep ushırasadı. Olar biri-birinen stillik jaqtan, 
mánilik boyawları boyınsha bir-birinen ajıralıp turadı. Bunday sinonimles frazeologiyalıq sóz 
dizbeklerin mánilerine qaray bir neshe túrlerge bólip qarawǵa boladı. İndemew, sóylemew 
mánilerin bildiriwshi frazeologiyalıq sinonimler G.Esemuratovanıo shıǵarmalarında hár qıylı 
mánilik boyawlardı beriw ushın sheberlik penen jumsalǵanın kóremiz: Bizler úyge kelgende 
sonsha adamnan ya erkek bolıp, ya hayal bolıp birewi illa dep awzıoızdı ashıp, sóz 
baslamadıoız ǵoy, tek bizler ara-tura sıbırlasıp sóylesemiz. [7.27]. Tayaǵımdı tıqıldatıp illa 
demesten aqsaolap jónime kete berdim. [6.10]. Heshbir bala til qatpadı. [7.167]. Jáne bir 
asshı sóz esitip qalarman dep, júregi zırqırap, tili gúrmelmey, kózi móymelep atızǵa taǵı da 
ráwana boladı. [7.164]. 
Jazıwshı óz shıǵarmalarında «sóylemew, indemew» degen mánilerdi bildiretuǵın 
frazeologizmlerdi hár qıylı citiuaciyalarǵa sáykeslerin taolap alıp jumsaǵanın kóremiz. 
Máselen, illa dep awzın ashpaw, illa demesten, til qatpaw degen frazeologiyalıq 
sinonimlerdi bir awız sóz aytpay, indemey, sóylemey turıw mánisin beriw ushın jumsaydı. 
Bul frazeologiyalıq sinonimlerdio mánilik boyawları bir-birine jaqın. Sonlıqtan bul 

---

Международный научный журнал № 7(100), часть 1 
«Научный импульс» Февраль, 2023 
295 
frazeologiyalıq sinonimlerdi birinio ornına birin almastırıp qollansa boladı. Al, keyingi 
mısaldaǵı tili gúrmelmew degen frazeologizmnio mánilik boyawı ózgeshelew. Kórkem sóz 
sheberi bul frazeologizmdi taolaǵandaǵı maqseti - qaharmannıo psixologiyalıq halatın da 
qosa beriw. Yaǵnıy bundaǵı qaharmannıo qorqınıshtıo sebebinen sóyley almay qalıw halatı 
berilgen.
Jazıwshı óz shıǵarmalarında qaharmanlarınıo psixologiyalıq halatların, oyın, ruwxıy 
dúnyasın ayqın hám názik súwretlew ushın frazeologiyalıq sinonimlerden múmkin 
bolǵanınsha sáykesin taolap alıwǵa háreket etedi. Qaharmanlardıo hár qıylı jaǵdaylarǵa, 
sebeplerge baylanıslı qıylanıwın, azaplanıwın barlıq mánilik boyawları menen sáwlelendiriw 
maqsetinde birqansha frazeologiyalıq sinonimlerdi qollanadı. Biz bunı tómendegi mısallar 
arqalı kóriwimizge boladı: Júrsem-tursam kóz aldımda Dáme turadı, onı oylaǵan sayın 
mayıplıǵım da qozıp, oq oynap janımdı jeydi. [6.8-bet] Ákesinio baslap otırǵan waqtı xoshlıq 
toyı, alǵan hayalı Amangúl, Amangeldi, Genjegúldio kózine kórinip, kewline quwanısh 
baǵıshlap turmaǵanı Toydıqtıo da júregin sızlatıp, bawırın ezip jiberdi. [7.102]. Bul azaptı 
tek Dálibaydıo ózi ǵana sezip, júregi eziledi. [7.162]. Janıoa egew salǵan menen is ornına 
kelmeydi,— dep aqıl aytıp, táselle berip edi ǵoy, Aysultanjanımnıñ apası. [7.18]. Búgingi 
kúni erjetpegenio qız bolǵanıodı bilip, ishimiz iyt jırtqanday bolıp, ekewimiz de úyge sıymay 
otırmız… [7.164]. Eo sooında qayǵı qayıǵına mine bergenshe, ózimdi ózim qolǵa alıp, 
ómirimdi qayta baslayın degen sheshimge keldim. [6.8]. 
Bul mısallarda jazıwshı janın jew, júregin sızlatıw, bawırın eziw, júregi eziliw, janına 
egew salıw, qayǵı qayıǵına miniw degen frazeologiyalıq sinonimler insannıo sırtqı hám ishki 
qubılıslardan tásirleniwi nátiyjesindegi ruwxıy azap shegiwi, qıynalıwı, ózinio yamasa 
ózgelerdio is-háreketlerinen narazı bolıwına baylanıslı psixikalıq halatların bildiriwde 
jumsaydı.
Adamnıo ishki dúnyasına tán sezimlerdio biri – qorqınısh. Bul sezim insannıo ruwxıy 
halatı menen baylanıslı bolıp, onıo hár qıylı tásirlerdio nátiyjesinde júz bergen kewilsiz 
jaǵdayın kórsetedi. Adamnıo qorqınısh sezimi hár qıylı dárejede bolıwına baylanıslı olardıo 
frazeologiyalıq sinonimleri tilimizde júdá kóp ushırasadı. Mısallar:
Biraq, elimizde keoes húkimeti ornaǵan ala-sapıran jılları, ákeonio kishkene «qılmısı» 
bolıp, aydalıp ketti ,-degen waqıtta Aynagúldio húreyi ushıp ketti, kózi jasawrap, atasınan 
ádewir keyin shegindi. [7.9].
Shetirekte otırǵan Aynagúldio anası atası menen aqlıǵınıo arasındaǵı áogimenio shala 
qalǵanına ókindi de, qara úyge qaray juwırıp baratırǵan Aynagúldio izinen kóz qıyıǵın taslap 
qızınıo boyı kórinip kiyatırǵanına quwansa da bıyıl onıo mektepke baratuǵını esine túsip 
júregi suw..w.. etti. [7.10].
Nálet bolǵır Seytmurat-áy, nárestenio júregin jarıptı-ǵoy. [7.34]. Qoy, endi biysharanıo 
qorqqanınan kózi uyasınan shıǵıp ketti ǵoy, ha..ha..ha.. [7.106]. Bulardı fashistler kóre 
qoysa tıǵılarǵa tesik tappas deymen ishimnen. [9.16]. 

---

Международный научный журнал № 7(100), часть 1 
«Научный импульс» Февраль, 2023 
296 
Gúlaysha Esemuratova óz shıǵarmalarında qaharmanlardıo ómiri, tirishiligindegi hár 
qıylı sırtqı tásirler nátiyjesinde payda bolǵan qorqıw, qáweterleniw, tınıshsızlanıw 
sezimlerin ayrıqsha obrazlı etip jetkeriw ushın dara sózlerdi emes, al onıo frazeologiyalıq 
sinonimlerin taolaǵan. Nátiyjede qorqınısh sezimin bildiriw menen birge qaharmanlardıo 
xarakterin, minezinio názik táreplerin korsetip beriwge erisken.
Ulıwmalastırıp aytqanda, frazeologiyalıq sinonimler tildio stillik jaqtan bayıwında, 
pikirdi obrazlı etip beriwde áhmiyeti úlken. Sinonim frazeologizmler mánilik jaqtan qansha 
jaqın bolǵanı menen, bir-birinen stillik, ekspressivlik-emocionallıq boyawları menen 
ózgeshelenip turadı. Olar belgili bir oydı jarıqqa shıǵarıp bayanlawda, ásirese onı kórkem til 
menen jetkeriwde úlken xızmet atqaradı. Sonlıqtan da, kórkem shıǵarmalarda 
frazeologizmlerldio sinonimleri durıs taolap qollanıw arqalı aytılajaq pikir hár tárepleme 
anıq hám kórkem etip beriledi.