Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
otasi, yer esa uning onasi»
degan iborani ishlatdi. Mamlakat boyligini ko‘paytirish uchun U.Petti qamoq jazosi o‘rniga pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul to‘lashga «qurbi yetmagan o‘g‘rilarni» esa «qullikka» mahkum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya etadi. Bu merkantilistlarga qarama-qarshi tarzda, boylik, eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini bildiradi, ya’ni xo‘jalik hayotidagi pulning «asosiy» vazifasini inkor etadi. U.Petti bu fikrni rivojlantirib, chetga pul chiqarishni taqiqlash bemani narsa ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Davlatning bunday hatti- harakati, uning fikri bo‘yicha, mamlakatga chetdan tovar keltirishni man etish bilan bir narsadir. U.Petti bu fikrlari bilan o‘zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko‘rsatdi va muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori to‘g‘risidagi qonuniyatni tushunganligini namoyish etdi. Ammo uning iqtisodiyotdagi pulning vazifasini yuzaki tushunganligi aniq ko‘rinadi. Bir tomondan, pulning miqdoriy nazariyasi, haqiqatan ham, «pul o‘z-o‘zidan boylik mazmunini anglatmasligini» ko‘rsatdi, ikkinchi tomondan esa – U.Petti va undan keyingi boshqa klassik iqtisodiy nazariya mualliflari, M.Blaug so‘zi bilan aytganda, u (pulning miqdoriy nazariyasi) asosiy e’tiborni pulning muomala vositasi sifatidagi vazifasiga qaratgan holda, tovar va pul bozorlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni keltirib chiqaruvchi pulning qimmatni saqlash vositasi sifatidagi funksiyasini inkor etdi. Shuning uchun merkantilizmga nisbatan to‘g‘ri tanqidlari bilan birga, U.Pettining bu borada noto‘g‘ri tushunchalari ham bo‘lgan. Masalan, u savdo va savdo kapitalining milliy boylik yaratishdagi ishtirokini inkor etdi va hatto savdogarlar sonini ancha kamaytirishni qattiq turib ma’qulladi. U.Petti savdogarlarni davlatning «qonini» taqsimlash bilan shug‘ullanuvchi «o‘yinchilar»ga o‘xshatadi. U «qon» deganda qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlarni nazarda tutadi. Qiymat nazariyasi. U.Pettining merkantilistlar g‘oyasiga bo‘lgan salbiy yondashuvi nafaqat boylikning mohiyatini va uni ko‘paytirish yo‘llarini tahlil qilishda, balki tovarlar qiymatining yaratilish tabiatini va bozorda ularning qimmati darajasiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Bu boradagi uning tadqiqotlari keyinchalik uni qiymatning mehnat nazariyasining birinchi muallifi 147 deb tan olinishiga sabab bo‘ldi. Umuman olganda, qiymatning mehnat nazariyasi klassik iqtisodiy maktabning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. U.Petti nazariyalarining birida aytilishicha, tovar qiymati kumush qazib oluvchi mehnat bilan yaratiladi va uning «tabiiy bahosi» hisoblanadi; kumush qiymatiga tenglashtirilgan tovarlar qiymati esa ularning «haqiqiy bozor bahosi» hisoblanadi. Ikkinchi bir joyda qayd qilinishicha, tovar qiymati mehnat va yer ishtirokida yaratiladi . Ya’ni U.Pettining o‘zi aytganidek, «Kemaning yoki kamzul (syurtuk)ning qiymati qandaydir yer miqdori va qandaydir mehnat miqdori qiymatiga teng, chunki har ikkalasi – kema ham, kamzul ham – yer va inson mehnati bilan yaratiladi». Bundan ko‘rinib turibdiki, U.Pettida tovar bahosi asosida sarfli mexanizm yotadi . Daromadlar nazariyasi. Ishchilarning daromadlari, pul kapitali va yer egalarining daromadlari to‘g‘risida U.Petti aytib o‘tgan qoidalar keyinchalik klassik iqtisod maktabi vakillarining nazariy izlanishlari uchun asos bo‘lib xizmat qildi. U.Petti ishchining daromadi sifatidagi ish haqini mehnatning bahosi deb hisobladi va uning darajasini ishchining yashashi uchun zarur bo‘lgan vositalar minimumi bilan ifodaladi. U.Petti, har bir ishchi «yashash, mehnat qilish va ko‘payishi uchun» kerakli narsani olsa bas, degan xulosaga keldi. Buni u nazariy jihatdan isbotlab bermoqchi bo‘ldi: agar ishchiga ko‘rsatilgan minimumdan ikki baravar ko‘p haq to‘lansa, u chog‘da ishchi ikki marta kamroq ishlaydi. Bu esa jamiyat uchun shuncha miqdordagi mehnat boy berilganini bildiradi. U.Pettining ish haqi to‘g‘risidagi mazkur qoidasi «klassik maktabning» ko‘pchilik vakillari nazariy tadqiqotlarining asosini tashkil etdi. Masalan, U.Pettidan keyin, D.Rikardo va T.Maltus ish haqini ishchi mehnatining bahosi sifatida tavsiflab , uni ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo‘lgan vositalar minimumi bilan bog‘lab tushuntirganlar. Tadbirkorlar va yer egalari daromadlari U.Petti o‘zi umumlashtirgan tushuncha – “renta” sifatida tavsiflanadi. U, masalan, dehqonchilikda yaratilgan mahsulot qiymati bilan uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o‘rtasidagi farqni renta deb atagan (ya’ni tuproq unumdorligiga bog‘liq bo‘lgan renta). Ikkinchi bir misolda, ssuda foizining kelib chiqish mohiyatini ko‘rib chiqqach, U.Petti soddalashtirib, bu ko‘rsatkich “ssudaga beriladigan pulga sotib olinishi 148 mumkin bo‘lgan muayyan yer maydonidan olinadigan rentaga teng”, deb atadi. Yana bir joyda yer uchastkasining bozorga uzoq-yaqin joylashishidan kelib chiqadigan renta shakli ko‘rsatib beriladi. Aholi yashash joylariga yaqin joylashgan yer uchastkalaridan nafaqat yuqori renta olinadi, balki yillik renta summasi ham boshqa xuddi shunday unumdor, lekin aholi turar joylaridan ancha uzoq bo‘lgan yerlarga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Shu bilan U.Petti yer bahosini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan muammoni yechib berishga uringan. Lekin bu yerda ham olim mazkur muammoni hal etishda yuzaki yondashdi. Uningcha, yerning bahosi bir yillik muayyan miqdordagi rentaga teng bo‘lishi kerak. Ammo u bu miqdorni ilmiy jihatdan aniqlab bera olmadi, ya’ni yerning bahosini keltirib chiqarish uchun bir yillik rentani ko‘paytirish mumkin bo‘lgan sonni topa olmadi. Shu bilan birga, uning yer bahosini aniqlashdan kelib chiqadigan ssuda kapitali bilan yerdan olinadigan yillik renta o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik g‘oyasi iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida ijobiy rol o‘ynadi. Buni keyinchalik K.Marks qayd qilib o‘tadi. Ma’lum ma’noda xuddi shunday fikr Y.Shumpetrning iqtisodiy qarashlarida ham uchraydi. Uningcha, birorta kapitalist yer uchastkasini ushbu uchastkadan olinishi mumkin bo‘lgan rentaga teng foiz keltirishi mumkin bo‘lgan pul summasidan yuqori ham, past ham baholashi mumkin emas. Bironta yer egasi o‘z uchastkasini undan olinadigan rentaga teng foiz keltiruvchi pul summasidan kamiga sotmaydi. Ammo u o‘sha summadan ko‘pini ham ololmaydi, negaki bunday summani to‘lashga rozi bo‘lgan kapitalistga birdaniga juda ko‘p yer uchastkalari taklif qilinadi. Petti ijtimoiy voqealarni o‘lchashda statistik usullarni qo‘llashni ochiqchasiga ma’qullagan birinchi olim bo‘lgan bo‘lsa kerak. U aholi sonini, milliy daromadni, eksportni, importni va xalqning asosiy jamg‘arilgan kapitalini o‘lchashga harakat qilgan. O‘z tahlili va siyosiy xulosalarida u oddiy merkantilist bo‘lib ko‘rinsa ham, keyinchalik xulosalari muhim ahamiyat kasb etuvchi iqtisodiy nazariyaning va ijtimoiy fanlarning shakllanishida muhim rol oynadi. Uning statistikadan dastlabki foydalanishlari xom bo‘lishiga qaramay, uning metodologik yondashuvi o‘z davrining empirik induksiyasidan tortib 149 hozirgi kundagi iqtisodiy jurnallarda ishlatiladigan zamonaviy ekonometrik yondashuvlar bilan bir xil ahamiyatga ega bo‘ldi 107 . Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|