Navoiy texnika-iqtisodiyot kasb-hunar kolleji

3. Xalqaro marketing va tashqi iqtisodiy faoliyatning tashkiliy shakllari
Kompaniya tashqi iqtisodiy faoliyatining tashkiliy shakllari ham, oddiydan murakkabga tomon rivojlanib boradi. Boshlang’ich bosqichlarda firma tuzilmasi ixtisoslashuvni chuqurlashtirish va cheklanish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Kompaniya tashqi iqtisodiy faoliyati tashkiliy rivojlanishining keyingi bosqichlarida teskari, ya’ni integrastiya tomon yo’naltirilgan, tendentsiyalar ustuvor bo’ladi. Boshlang’ich bosqichlarda, ixtisoslashuv ustunliklaridan to’la foydalanish istagida bo’la turib, tuzilmalar ko’pincha piramidal va ko’p pog’onali bo’lib, funkstionaldan mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish tomon rivojlanish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Bunda tashqi iqtisodiy faoliyat katta miqyoslarga etishiga qaramasdan, funkstional tashkil etish uzoq vaqt davomida etakchi bo’lishi mumkin.
O’rta va kichik hajmdagi kompaniyalarga mansub bo’lgan eng oddiy boshlang’ich shakllardan biri bu funkstional tuzilmadir. Unda eksport funkstiyalari, mamlakat ichidagi marketing bo’limi tomonidan amalga oshiriladi. Bunday sharoitlarda, tuzilmaning oddiyligini, tejamkorlik va menejmentning nisbatan oddiyligi bilan tushintirish mumkin: eksport mahsuloti nomenklaturasi, firmani chet el bozorlaridagi ishtiroki miqyosi, va ichki menejment murakkabliligi darajasi (bo’limlar soni va ularning o’zaro faoliyati murakkabliligi) unchalik katta emas. Chunki tashqi iqtisodiy faoliyat dasturini amalga oshirishning boshlang’ich bosqichlarida kompaniya etarlicha resurslarga ham, tajribaga ham, dastur muvaffaqiyatli amalga oshishi ishonchiga ham ega bo’lmaydi. Shuning uchun, bu bosqichda mustaqil eksport (tashqi iqtisodiy faoliyat) bo’limini tashkil etish o’zini oqlamasligi mumkin (ammo shu bilan birga keyingi tashqi iqtisodiy muvafaqiyatlar tomon etaklovchi vazifasini ham bajarishi mumkin).
Ushbu variantning kamchiligi bu menejmentning umumiy tizimida eksport dasturiga etarlicha etibor berilmasligi va oxir oqibat u ichki bozor ustuvorliklari oldida umuman yo’qqa chiqib ketishi mumkinligidir. Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda emas vositachilar orqali tashkil etish ham mumkin. Bunda shartnoma bo’yicha ishlayotgan tashqi tashkilotlar eksport bo’limi ishini bajaradilar.
Tashkiliy o’sishning ma’lum bir bosqichida funkstional bo’limlarga (ishlab chiqarish, marketing va h.k.) ko’proq tashkiliy moliyaviy mustaqillik berilib, ular mahsulot bo’yicha ixtisoslanishi (hudud bo’yicha, iste’molchilar guruhi bo’yicha) va daromad markazlari tamoyili bo’yicha faoliyat yuritishlari lozim bo’ladi. Bundan so’ng ularning har biri o’z funkstional bo’limlari tizimini tashkil etadilar.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi, firmadan, doimiy tarzda chet eldagi ishtirokni va mustaqil hamda tez qarorlarni qabul qila olishni talab qiladi. Shunday ekan tashqi iqtisodiy funkstiyalarni umumiy marketing bo’limidan alohida tuzilgan eksport bo’limiga o’tkazish, hamda ushbu bo’limni bevosita bosh direktor rahbarligiga topshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Kompaniyada mavjud bo’lgan umumiy tashkiliy tuzilmaga bog’liq holda, bunday variant funkstional tuzilma doirasida yoki divizional mahsulot tuzilmasi tarkibida bo’lishi mumkin.
Divizional tuzilmada mahsulot bo’yicha umumiy ixtisoslashuv darajasi va divizionlarning tashkiliy tizimi funkstional tuzilmanikiga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Ammo tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi mexanizmi bir xilligicha qoladi: eksport bo’limi ushbu faoliyatni, funkstional bo’limlar yoki kompaniya mahsulot divizionlari bilan birgalikda, umumiy korporativ strategiyani muvofiqlashtirgan holda, olib boradi. Kompaniya tashqi iqtisodiy faoliyati murakkablashib borishi bilan bu tuzilma, turli darajadagi tashkiliy moliyaviy mustaqillikka ega bo’lgan, firmaning doimiy chet el vakolatxonalari va filiallari tarmog’ini o’z ichiga olishi mumkin.
Eksport bo’limiga ega bo’lgan mahsulot bo’yicha divizional tuzilmaga o’tish katta tashkiliy o’zgarishlarni kiritadi. Chunki menejment va muvofiqlashtirishning butun kuchi eksport divizionida mujassam bo’ladi. Eksport divizioni kompaniyaning ishlab chiqarish va marketing bo’limlari, shu jumladan, uning chet el vakolatxonalari va filiallari oldida maqsadlarni qo’yish va ularning faoliyatini yanada integrastiyalashda samarali ishtirok etishi mumkin. Ushbu bo’linma tarkibida, o’z navbatida mustaqil mintaqaviy divizionlarni ajratish mumkin (masalan Osiyo, Evropa, Shimoliy Amerika va h.), chet el vakolatxonalari va filiallari tarmog’i tegishli tarzda ularga bo’ysunadi. Shuni ham esda tutish kerakki, tashqi iqtisodiy faoliyatni divizional tashkil etish usullaridan har biri muayyan bir strategik ustuvorlikga mos keladi (mahsulot, mintaqa yoki iste’molchilar guruhlari). Ammo biror ustuvorlikka erishish ikkinchi bir ustuvor yo’nalishni rad etish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Misol uchun, A – mahsulotga ixtisoslashgan bo’lim, V – mahsulotni ilgari surishdan manfaatdor bo’lmasligi mumkin, agarda bu uning strategik maqsadlariga va yoki A mahsulot bo’yicha cheklashlarga zid kelsa. Firma o’sishi va yangi mahsulotlarni joriy etishi bilan bu firmaning yangi mahsulot divizionlarini tashkil etishga olib keladi. o’z navbatida ularning har biri mintaqa va mamlakatlarda o’z vakolatxonalari yoki firmalarini tashkil etishi lozim bo’ladi. Chunki bu mahsulotni ishlab chiqarish, marketing va sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish faoliyatini talab qiladi. Mintaqa bo’yicha qo’yilgan strategik maqsadlarga erishish, asosiy vazifasi bo’lgan mintaqaviy boshqaruv organlari u yoki bu sabablarga ko’ra A mahsulotni o’z mintaqasida qo’llab quvatlamasliklari ham mumkin, agarda bu katta resurslarni jalb qilsa yoki hisobotni buzsa.
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy faoliyat menejmentini tashkil etish variantini tanlashda optimal qaror qabul qilishga intilish lozim, va xar bir variant o’z ustunliklari va kamchiliklariga ega ekanligini ham unutmaslik lozim. Ko’p hollarda, optimallikka erishishning tashkiliy uslublari sifatida menejment integrastiyalashuvining turli xil matristali shakllaridan foydalaniladi (mahsulot, mintaqa va iste’molchilar guruhlari bo’yicha).
Faoliyat miqyoslarining kengayishi va tashqi iqtisodiy faoliyat murakkablashuvining davom etishi global mintaqalar bo’yicha menejmenti tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan, tashkiliy tuzilmadagi keyinchalik o’zgarishlarni talab qilishi mumkin. Bunda strategik nuqtai nazaridan, kelib chiqqan holda, tashkiliy-tuzilmaviy guruhlarni shakllantirish ustuvorligi jo’g’rofiy, funkstional yoki mahsulot belgisi bo’yicha berilishi mumkin.
Jo’g’rofiy belgi bo’yicha global tuzilmaga o’tish, kompaniyaning umumiy tuzilmaviy qayta tashkil etilishi bilan bog’liq. Bunday sharoitda, oldin ichki bozorda faoliyat yurituvchi, kompaniyaning asosiy bo’linmalari guruhi, uning umumiy global tuzilmadagi mintaqaviy guruhlaridan biriga aylanadi. Global tuzilma esa o’z navbatida, ushbu mintaqaga kiruvchi mamlakatlarni o’z ichiga oladi. Dunyoning boshqa mintaqalari bo’yicha ham faoliyat xududi shu tamoyil asosida amalga oshiriladi. Unda tashqi iqtisodiy faoliyatning miqiyosi va rivojlanish darajasiga bog’liq holda tashkil etish u yoki bu darajada murakkabroq amalga oshishi mumkin.
Bunday turdagi tuzilmani tashkiliy isloh qilish jarayonida kompaniyaning umumiy tashqi iqtisodiy strategiyasi mintaqa va mamlakatlar o’rtasidagi ustuvorliklar muvozanati, umuman kompaniya bo’yicha funkstiya va xarajatlarni ikkilanishini oldini olish, marketing samaradorligini oshirish va mintaqaviy yoki global ahamiyatga ega mahsulotlarni ilgari surish, global, mintaqaviy yoki mamlakatlardagi raqobat siyosatining samaradorligi kabi savollar e’tibor markazida bo’lishi lozim.
Bitta mintaqaga tegishli mamlakatlardan bo’lgan menejer va mutaxassislarning mintaqaviy miqyosdagi qo’shma loyihalarda ishtirok etishi yoki faoliyatning o’zaro muvofiqlashtirishdan noroziligi, jiddiy muammolaridan biri bo’lishi mumkin. Asosiy e’tiborni mintaqaga qaratgan holda, bu tuzilma mintaqa ichidagi davlatlar o’rtasidagi farqlarni to’g’ri baholamaslik tendentsiyasini keltirib chiqarishi, hamda kompaniyaning umumiy tashqi iqtisodiy strategiyasidagi mahsulotga bo’lgan etiborni susaytirishi mumkin.
Global funkstional tuzilmani qo’llash, tashqi iqtisodiy faoliyatning nisbatan kichik miqyoslarida, hamda mahsulot va xizmatlarning tor va barqaror nomenklaturasida, maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu tizim, ixtisoslashtirish ustunliklaridan foydalangan holda, yirik miqyoslarda xarajatlarni tejash imkonini beradi.
Bunda butun kompaniya bo’yicha innovastiyalash jarayonlarining borishi qiyinlashadi, chunki funkstional bo’linmalarda ish sekinlashib, turli xil byurokratik to’siqlarni paydo qilish tendentsiyasi kuchayadi, hamda menejmentdagi mahsulot va mintaqaviy markaz o’z kuchini yo’qotib boradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda namoyon etilgan, mahsulot va xizmatlarning keng va dinamik tarzda o’zgaruvchi nomenklaturasiga ega kompaniyalar, mahsulot guruhlari bo’yicha samarali marketingni ta’minlovchi tashkilotga ehtiyoj sezadilar. Ushbu tuzilmalardagi, mahsulot bo’yicha, marketingda yoppasiga maqsadli yo’naltirilganlik, xalqaro raqobat sharoitida faoliyat yuritish va muvaffaqiyatga erishishning xayotiy muhim sharti bo’lib qoladi. Kompaniya bo’yicha mahsulot ustuvorligini ta’minlagan holda, global mahsulot tuzilmasi, mintaqaviy va funkstional jabhalari bo’yicha ikkinchi darajaliga aylanib qolishiga yordam qiladi. Bu o’z navbatida tegishli muammolarni ham keltirib chiqaradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning, yuqorida sanab o’tilgan asosiy turlaridan ko’rinib turibdiki, menejment elementlari (unsurlari, belgilari)ning (jo’g’rofik, funkstional va mahsulot) har biri, turli xil birikmalar va tashkiliy darajalarda, deyarli har bir tuzilma turida ishtirok etadi. Jo’g’rofik, funkstional yoki mahsulot ustuvorligini ifodalovchi global tuzilmalarning qarama-qarshiligi va tarqoqligiga javob bo’lib, tashkiliy integrastiyani kuchaytirish yo’li bilan bu muammolarni engishga intiluvchi matristali tuzilmalar turlari xizmat qilishi mumkin.
Matristali tuzilmaning asosiy ustunligi bo’lib, mahalliy ehtiyojlar va bozor sharoitlarini (mahsulot assortimenti, talabga javob berish tezligi va b.) mahsulot bo’yicha menejmentning global strategik shartlari, hamda funkstional rivojlanish bilan muvofiqlashtira olishi qobiliyati xizmat qiladi.
Nomarkazlashgan kommunikastiyaviy tarmoqlar tomon qaratilgan evolyustiya, barcha tashkiliy masalalarni hal qila olmasa ham, u keng ommaviylashib bormoqda. Bu, internet tarmog’i, elektron pochta, faks aloqasi, ma’lumotlarni elektron uzatish va qayta ishlash kabi yangi keng kommunikastiyaviy imkoniyatlar bilan bog’liq. Yangi axborot texnologiyalari, eng zo’r texnologik imkoniyatlar va samaradorlikni ta’minlagan holda, tashqi iqtisodiy faoliyatning tashkiliy shakllarini ham yanada nomarkazlashgan va egiluvchan shakllar tomon o’zgartirib boradi.
Jahon iqtisodiyotining globallashib borishi, o’zbek xalqaro marketingiga ham o’z ta’sirini oshirib boradi. Etaklovchi (turtki beruvchi) omillarning shakllangan tizimi milliy kompaniyalarni tashqi bozorga chiqish strategiyasini yaratib beradi.
Kompaniya xarakteri va strategiyasi, tashkiliy tuzilma tanlovini belgilaydi, u esa jo’g’rofiy, funkstional yoki mahsulot belgisi bo’yicha shakllanishi mumkin. har bir tuzilmani tanlaganda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan tashkiliy nizolarga esa, nomarkazlashgan kommunikastiyaviy tizimlarni qo’llash yo’li bilan chek qo’yish mumkin.