Naxçivan döVLƏt universiteti 1967
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Rəngbərəng çiçəkləri xoş iylidir. Çiçək və meyvələri günəşli yerlərdə yetişir, şaxtalara və sərt şəraitə qarş dayanıqlıdır. Ev baxçalarında, binaların yaxınlığında tək və ya kiçik qruplarla küləkdən qorunan yerlərdə əkilir. Çoxalması toxumla və kök çilikləri ilə həyata keçirilir (1,s.126-130). İpək akasiyası Lənkəranın subtropik ərazisində yayılmasına baxmayaraq Naxçıvanın quru kontinenral iqlim şəraitində kifayət qədər yaxşı inkişaf etməsi mühün elmi-nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bəzi ədəbiyyat mənbələrində ipək akasiyasının toxumların qışın əvvəlində tökülür (1; 3,s.104-105; 6,s.205-209). Ancaq apardığımız fenoloji müşahidələrin nəticələri göstərdi ki, onun toxumları iyul ayının ortalarına qədər, yarpaqlamağa başlayandan bir qədər sonralar tədricən tökülür. Şəkildə ipək akasiyasının şaxtaya dözümlülüyü və paxlaşəkilli iri meyvələrinin uzun müddət caxlanılması ilə də bəzək effekti yaratdığı görünür. Şək. 1.Naxçıvan Dövlət Universiteti 2. Naxçıvan şəhəri Xətai küçəsi döngə1 11bababaşlanğıcı 3. Naxçıvan şəhər Xətai küçəsi döngə2 4. Naxçıvan şəhər Azadlıq prospekti 10 Albizzia Durazz - Güləbşirin (Lənkəran akasiyasi) qış mövsümündə Albizzia julibrissin Durazz - İpək akasiya – щелковая акация İn Mag. Foscan, III, 4, P, 11, (1772) Acacia julibrissin Wild. Çoxlu xırda yarpaqcıqları olan, ikiqat lələkvarı yarpaqlı ağac və ya koldur. Kasacığı zəngvarı və ya boruvarıdır, 4-5 dişlidir. Tacı düzgündür, yaşılımtıl-sarı olub, qıfvarı, yarıya qədər və ya daha artıq bitişmiş 4-5 ləçəkdən ibarətdir. Erkəkcikləri sayca çox olub, tacdan uzundur, boyalı saplara və xırda tozcuqlara malikdir. Dişicik sapvarıdır. Çiçək qrupu başcıqvarı; mürəkkəb süpürgələrdə və ya yarımçətirlərdə toplaşmışdır. Paxla enli xətvarı, yastı, quru, açılmayan və ya iki qapaqcığı ilə açılandır, biryuvalıdır. Bu cinsə Asiya, Afrika və Avstraliyanın tropik və subtropik zonalarında yayılmış 50-yə qədər növ daxildir.Keçmiş SSRİ-də yabanı halda və kulturada onun bir növü (Azərbaycan) yayılmışdır. Qafqazın qazıntı florasında hazırkı Albizzia julibrissin növünə oxşadılan Albizzioxylon hyranicum Nicit məlumdur. (Şirvan pliosenindən). Geniş, üfüqi yayılmış çadırvarı çətirli, 18, bəzən 20 m hündürlüyü və 30-40 (80) sm diametrə malik ağacdır (6,s.147-149; 7 ). Birillik zoğları yaşıl və ya zeytuni-yaşıl rəngli, hamar qabıqlıdır. Gövdəsi və yaşlı budaqlarda qabıq boz rənglidir, uzununa çatlıdır. Kök sistemi yaxşı inkişaf etmiş, əsasən kökdən və torpağın üst qatlarında yerləşmiş çoxlu yan köklərdən ibarətdir. Yarpaqlar növbəli düzülmüş ikiqat cütlələkvarıdır, uzunluğu 18-20 (40) sm-dir. Birinci hissələr 8-12 (15) cüt olub, uzunsov yarım oraq şəkilli, 5(8-10)-15 mm uzunluqda və 1,5 (3,4)-4,5 mm enindədir. Ikinci hissə yarpaqlar isə 15-20 (35) cüt olub, üst tərəfdən tünd, altdan açıq yaşıldır, çılpaqdır və ya alt tərəfdən az və ya çox sıx yumşaqtüklü, kənarı kirpikvarıdır. Çiçəkləri düz quruluşda, 5 şüa, xırda, iki cür formalı olub, başcıqvarı çiçək qrupu əmələ gətirir. Çiçək qrupları öz növbəsində iri mürəkkəb süpürgələrdə birləşir. Yan çiçəklər (başcıqlarda) erkəkcikdir, mərkəzdəkilər ısə ikicinslidir, meyvəverəndir, çiçək yanlıqları qayıqvarı yaşılımtıldır, 4-5 dişlidir, azca tüklüdür. Erkək çiçəklərin tacı qıfvarı, rəngi sarımtıldır, kasadan 3-5 dəfə uzundur. Ikicinsli çiçəklərin tacı isə uzun boruşəkillidir, kasacıqdan 8- 10 dəfə uzundur, xaricdən ipəkvarı tüklərlə örtülüdür. Erkəkciklər sayca çoxdur, uzun (30-35 mm), nazik saplıdır, tacdan çox irəli çıxmış olub, çəhrayı boyalıdır, (ağdan çəhrayıyadək, aşağı hissədə isə qırmızı ət rəngində dəyişən boyalara təsadüf edilir), 4-5 mm hündürlükdə boru şəklində birləşmişdir. Tozluqları xırda, dörd-kameralı, toz dənələri isə çox xırda olub, sarıdır. Salxımaoxşar tozcuq qovuqlarına yapışıqdır. Dişicik birdir, telvarı sütunludur, kiçikağızlıdır. Paxlalar yastı, xətvarı, çılpaq olub, iki qapı ilə 11 açılır. 16-20 sm uzunluqda və 20-25 mm enindədir, 8-14, çox hallarda 11-13 toxumludur. Əvəlcə yaşıl, yetişmiş halda isə açıq qəhvəyidir. Toxum aralarında azca basıq, toxumların əks tərəfində isə qabarıqdır, uc tərəfdən uzunluğu 10 mm-ə qədər olan çıxıntılıdır. Toxumlar uzunsov-ovalşəkilli, yastı, qəhvəyi rəngli, hamar, 7 (8-9)-10 mm uzunluqda və 4 (4,5) mm enindədir. Cücərtilər ovalşəkilli, ətli, tamkənarlı, gözəçarpan damarlanması olmayan ləpəlidir, ləpələrin dib hissəsində qulaqcıqlara oxşar çıxıntılar əmələ gəlmişdir. Ləpəaltı dirsək aşağıdan ağdır, kök boyuncuğu hissədə isə fırşəkilli qalınlaşmaya malikdir. Birinci əsil yarpaqlar yanaşı və ya qarşılıqlı durandır. Yarpaqaltlığı bizvarı, yaşıldır. Birinci yarpaq birqat cütlələkvarı, ikincisi isə ikiqat cütlələkvarıdır. Yarpaqcıqlar ovalşəkilli, uc tərəfdən xırda çıxıntılı, yaşlı bitkinin yarpaqcıqlarına oxşardır. Çiçəklənməsi iyunun birinci yarısından və ya ortalarından başlamaqla, avqust-sentyabra qədər davam edir. Paxlaların yetişməsi oktyabrın axırında başlanır, noyabr ayı başa çatır. Ipək akasiya Azərbaycanda yabanı halda ancaq Talışda terraslarinda bitir və dəniz səviyyəsindən 300- 400 m-ə qədər yuxarı qalxaraq meşəciklər təşkil edir. Aşağı dağ qurşağında qarışıq hirkan meşələrinin tərkibinə daxil olur. Ümumi yayılması; İran (Gilan, Mazandaran), Braziliya, Çin (Sıçyan, Xebey, Yunnan) və Yaponiyada (Xakkaydo, Xonsyu Kyusyu və s.) yabanı halda bitir. Ipək akasiya çox zaman həm təbii bitmə yerlərində, həm də ondan çox uzaqlarda başlıca olaraq dekorativ məqsədlər üçün artırılır. Azərbaycanda ipək akasiyaya Lənkəran rayonu qrupunda (Lənkəran, Astara, Masallı və s.)bağ, park və həyatyanı sahələrdə, çay plantasiyalarında, həmçinin Bakı, Sumqayıt, Mərdəkan, Zaqatala, Xaçmaz, Quba, Göyçay, Gəncə, Ağdaş, Yevlax, Şəki, Şamaxı və respublikanın aran və dağətəyi rayonlarında yerləşən bir çox başqa yaşayış məntəqələrində də kulturada təsadüf edilir. Ipək akasiya eyni zamanda mədəni halda Gürcüstan Respublikasında, xüsusilə Qara dəniz sahillərində (Tbilisi, Kutaisi, Çuatura, Axali, Apani, Anapa, Soçi, Adler, Gəlincik, Novorossiysk və s.) çox geniş yayılmışdır. 0, həmçinin Orta Asiyada (Özbəkistan-Daşkənd, Səmərqənd, Buxara, Türkmənistan-Krasnovodsk, Aşqabad, Qızıl Aptek, Qazaxıstan-Çimkənd), Krımda və Ukraynada təsadüf edilir. Ipək akasiya mədəni halda həmçinin bir çox xarıcı ölkələrdə: İtaliya, İran, Türkiyə, Fransa, Yunanıstan, Albaniya, Çin, Yaponiya, Koreya, Şimali Amerikada becərildiyi məlumdur.Ipək akasiya meşələri Talışda mailliyi 20-35° olan ana süxuru səthə çıxan nazik qatlı, skeletli sarı topraqlı yamaclarda yayılmışdır.Ipək akasiya meşələrinin ayrı-ayrı fraqment1ərinə dik yamacların dibində, drenajlı, yuyulmuş, gillicəli zəngin meşə torpaqlarında və axar suların yanında çaykənarı allüvial terraslarda təsadüf edilir (Prilipko, 1954 ). İpək aksiyanın üstünlük təşkil etdiyi meşələr azdır. Çox zaman bu cins yamaclarda şabalıdyarpaq palıd, Qafqaz vələsi, vən, azat, hurkan ənciri, dəmirağac, Qafqaz xurması, çaykənarı terraslarda isə yalanqozla birlikdə bitir. Təmiz meşələrdə l-ci mərtəbənin (Ağac yarusu) hündürlüyü 18, nadir halda 20 m-ə çatan və orta diametri 20 sm olan ipək akasiya təşkil edir. Belə meşələrin ağac yarusunda ipək akasiyadan əlavə, arabir şabalıdyarpaq palıda da təsadüf edilir. Belə hallarda ipək akasiyanın çətiri hündürdə, gövdələrin üst hissəsində yerləşir. Adətən, burada yüksək sıxlıq (0,7-0,9) olmasına baxmayaraq, ipək akasiyanın işığı aşağı buraxan çətirləri altında əzgil, böyürtkən kollarından ibarət meşəaltının inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Ot örtüyü seyrəkdir, ipək akasiya meşələri üçün xarakter olan növlər yoxdur. Ən çox danaayağı (Arum albispathum), mahmızala (Corydalis marsəhalliana), meşənovruzu (Cyclamen elegans), qarçiçəyi (Scilla hohenackeri), işıqotu (Luzula forsteri) bənövşə (Viola carıca, V.alba), qısaayaq (Brachypodium silvaticum), cil (Carex silvatica, C. Divulsa), çınqılotu (geum urbanum), dovşan kələmi (Oxalis comiculata), vəl '(Pteridium tauricum), hirkan küləvari (Centaurea hyrcanica) və s. yayılmışdır. Təbii örtük pozulmuş yerlərdə, az miqdarda lianlardan və mərəvcəyə təsadüf edilir. Daha geniş yayılmış qarışıq meşələrdə ipək akasiya II-III bonitet, meşələrin I ağac yarusunu palıd, azat, xurma, göyrüş, II ağac yarusunu isə dəmirağacı təşkil edir. İpək akasiya meşələrini əsas üç meşə tipinə ayırmaq olur: 1. İpək akasiyanın üstünlüyü ilə qayalıq-daşlıq yamacların meşəsi (Albizzietum saxosum). 2. İpək akasiyanın iştirakı ilə yamac şlef1ərinin palıdlı dəmirağac meşəsi. 3. Ipək akasiyanın iştirakı ilə çaykənarı rütubətli meşəsi (7). Göstərilmiş üç meşə tipindən mahiyyət etibarilə yalnız birinci ipək akasiya meşələrinə (Albizzietum) aiddir, qalan ikisində ipək akasiya ağaclıqda iştirak etməklə, başqa meşə formasiyaları (dəmirağaclı palıdlıq və çay kənarı meşə) tipləri tərkibinə daxil olur. 12 İpək akasiya relikt mezafıt cinsidir. 0, ancaq müxtəlif geoloji dövrlərin dəyişməsi və iqlimin kontinentallaşması ilə əlaqədar olaraq daha quru şəraitlə uyğunlaşmış və onda bir sıra quraqlığa davamlılıq xüsusiyyətləri meydana gəlmişdir. Yay aylarında, günün qızğın vaxtında, həmçinin güclü küləkli günlərdə və gecə vaxtı ipək akasiyanın yarpaqlarındakı ikinci dərəcəli yarpaqcıqlar bükülərək yığılır. Bu bitki torpağa az tələbkar olub, drenajlı, qalın gillicəli torpaqlarda yaxşı bitir, təzə allüvial torpaqlarda isə daha sürətlə böyüyür. Skeletli nazik qatlı torpaqlarda da bitə bilər. Bataqlıq yerləri sevmir. Meşədə toxumla və pohrələrlə yaxşı çoxalır. Hər il meyvə verir, meyvə verməsi 4-5 yaşlarından başlanır. Açıqlıqda bitmiş 9 m hündürlüyündə 20 yaşlı bir ağacın üzərindəki 246 paxladan 1722 toxum əldə edilmişdir. Ipək akasiyanın toxumları yüksək cücərmə qabiliyyətinə görə fərqlənir. Toxumlar cücərmə qabiliyyətini 3-4 il saxlaya bilsə də, belə hallarda 0 xeyli zəifləyir. Meşədə cücərtilər yazda, qismən yayda və payızda bitir. Kulturada toxumalarla, bəzən də qələmlərlə artırılır. Təzə toxumlar 10-15 gündən sonra cücərir. Səpindən qabaq toxumlar qaynar suda isladılır. 1000 ədəd toxumun çəkisi orta hesabla 50-55 qram dan 45-70 qrama qədər olur. 1 kq- da 18-14-22 min toxum olur, dən doluluğu 99 %-dir. A.V.Vasilyevə görə (1957) toxum yığıldıqdan sonra onun cücərmə qabiliyyəti 28 %-dir. Cücərmə dövrü 35-56 gündür. Bizim təcrübədə əkilmiş toxumların 65 %-i cücərti vermişdir. Bir il saxlanmış toxumun cücərmə qabiliyyəti 7 %-ə enir, cücərmə dövrü isə 20-30 günə bərabər olur. İpək akasiya yüksək dekorativ xüsusiyyətlərə malikdir. Çiçəklənmə dövründə uzaqdan nəzəri cəlb edən bolluca çiçəkləri, özünəməxsus gözəlliyi vardır. Başlıca olaraq çətirin üzərində yerləşən xoş və zərif ətirli çiçəklər, omamental yarpaqlar ipək akasiyanı ən cazibədar ağaz cinslərindən biri etmişdir. Çiçəklənmə dövründə ipək akasiya Lənkəran meşələrinin bəzəyidir. Onun çiçəklənmə dövrü müxtəlif yerlərdə 35- 60 gün arasında dəyişir. Ipək akasiyanın çiçəklərinin erkəkcik tellərinin rənginin müxtəlifliyi ilə fərqlənən bir neçə forması məlumdur. Dekorativ bağçılıqda xüsusilə aşağıdakılar diqqəti cəlb edir. Var.rosea Mouillef-intensiv çəhrayı erkəkcik telləri olan, f.alba Al.The-od.-ətvarı qırmızı erkəkcik tellərİ olan, f. alba Al.Theod-ağ rəngli erkəkcik telləri olan və s. Dekorativ bağçılıqda ipək akasiyanın ştamb formalarını əldə etmək mümkündür. Xiyabanlar düzəltmək məqsədi ilə, qrupla və tək-tək (soliter) əkilir. Talışda ipək akasiyadan həmçinin çay plantasiyalarında kölgələndirici ağac kimi istifadə olunur. Ipək akasiyanın seyrək çətiri çay kollarının boy və inkişafına müsbət təsir edən, eyni bərabərlikdə kölgə verir. Sarımtıl, canlı və açıq qəhvəyi özəkli oduncağı çox möhkəmdir, ağırdır, çox gözəl yarılır, tangental və radial kəsiyində, həlqələrdə çətirli, şüavarı teksturalıdır.E.V. Vulf və O.F. Malaeva fikrincə Albizzia cinsinə daxil olan növlərin qabığında 20%-ə qədər aşı maddəsi vardır. Paxlasından mürəkkəb hazırlanır, Kauçuqun kaoqulyasiyasında işlədilir. Yaşıl paxlaları iribuynuzlu mal-qara və dəvələrə yemdir və həm də paxlaları yeyinti məhsuludur. Xüsusi içkilərin hazırlanmasında, kitrəsi boyaq və nəşriyyat sənayesində işlədilir. Bəzək və dərman bitkisidir, Oduncağı möhkəmdir, ondan düyü dəyirmanı, tikintidə tir, qayıq hazırlanmasında istfadə olunur. Budaqcıqları (vetki) diş fırçaları hazıtlamağa sərf olunuduğynu qeyd edirlər (2, s.202-204). Oduncaqda borularında illik halqalar yaxşı seçilir; boru boşluqlarının həcmi orta enliyi olan artım halqalarında (12-15%-i təşkil edir) lif1i traxeid boşluqların həcmi 25-30%-dir. Hüceyrə qlaf1arının həcmi (dolu, kütlənin faizi) orta hesabla 45-50%-ə bərabərdir. Şüaların həcmi 10-12% arasında dəyişir. Z.A. Novruzovaya görə (1959), ipək akasiyanın oduncağı çoxlu miqdarda maye rütubət udmaq qabiliyyətinə malikdir., həcm çəkisinə görə orta ağırlıqdadır. Oduncağın hüceyrə divarları ətrafındakı su buxarlarını qeyri-bərabər udur (orta hesabla 20,5 %) və bir qədər şişir. Tangental şişmənin radial şişməyə nisbəti böyük deyildir (1,4 ilə ifadə olunur). İpək akasiyanın oduncağı quruduqda böyük əyilmə və çatlar vermir, tangental qurumanın radiala nisbəti 1,5-ə olan oduncaqlara aiddir, hüceyrə boşluqlarının və hüceyrəarası boşluqların həcmi 64,5 %-i təşkil edir. Ipək akasiya oduncağı möhkəmliyinə görə yüksək olmayan göstəricilərə malikdir. 0, statik əyilməyə və zərbə yükünə qarşı nisbətən az müqavimət1i olması ilə fərqlənir. Ipək akasiyanın oduncağı yüksək dekorativ keyfiyyətlərə malik olsa da, oduncaq ehtiyatının azlığı üzündən sənayedə tətbiq edilmir. Mebel sənayesi və dekorativ oduncaq əldə etmək məqsədi ilə ipək akasiya çoxaldılmalıdır. Dünya bazarında: Hindistan, Avropa və Şimali Amerikada güləbrişinin 13 müxtəlif növlərinin oduncağı, xüsusilə Albizzia levvesk yüksək qiymətləndirilir və ondan "Koko"adlı yüksək keyfiyyətli mebel hazırlanır. Ipək akasiya gözəl ballı bitkidir, sarımtıl rəngə, xoş ətirə və özünəməxsus xoş dada malikdir. Qabığında 7-8 % aşı maddəsi, sapanin, həmçinin ipək və yun parçaların boyanmasında istifadə olunan çoxlu sarı boyaq maddəsi vardır. Qabığından alınmış su cövhərindən xalq təbabətində istifadə olunur (Talış). Xalq təbabətində bu ağacın çiçəklərinin sulu dəmləməsi öskürək əleyhinə və antispazmatik vasitıdir. Gövdələrinin qabığı suda dəmləməsi iştahaçıcı vasitə və mədə-bağırsaq traktının xəstəliklərin müalicəsində işlədilən dərman vasitəsidir. (4, s. 83-84; 5,s. 147-149). Araşdırmalardan aydın oldu ki, İpək akasiyası tətbiq etdiyimiz yerlərdə tam sınaqdan çıxdı, Naxçıvan MR-in şəraitinə tam uyğunlaşmış, çiçəkləyib meyvə və yetkin toxum verdi. Bu qiymətli ağacın indi geniç əkilib-becərilməsinin tətbiqinə keçilməsini təklif edirik. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|