Naxçivan döVLƏt universiteti 1967

Ключевые  слова:  караподиум,  живучка,  антигельминтное  действие,  гельминты, 
лекарственные растения  
 
Kimyəvi  maddələr  alınana  qədər  dərman  bitkiləri  ilə  müalicə  insan  və  heyvanları  müxtəlif 
zərərvericilərdən  mühafizə  edən  əsas  vasitə  olubdur.    Müalicəvi  əhəmiyyətə  malik  bitkilərin 
antihelmint  təsirlərinin  elmi  əsasda  araşdırılması  da  qədim  tarixə  malikdir.  Tanınmış  tacik  alimi 
Əbu-Əli-İbn-Sina və onun tələbələri bir çox bitkilərin qurd xəstəliklərində tətbiq edilməsi və yüksək 
dərəcədə səmərə verməsi haqda məlumatlar verib [5]. 
 Dərman  bitkiləri  patoloji  prosesi  aradan  qaldırmaqla  yanaşı  orqanizmə  stimuledici  və 
kompleks təsir göstərir, müalicə zamanı simptomatik və patogenetik səmərəyə malik olur. Bitkilərin 
müalicəvi  təsirini  yaradan maddələrin təsiredici formasını saxlaması onların  toplanma, qurudulma 
və  saxlanılma  şəraitindən  asılıdır.  Onların  təkibindəki  təbii  komplekslərin  quruluşunun  dağılması 
gözlənilən səmərənin zəifləməsinə, ya da tamamilə itməsinə səbəb olur.  
Bitkilərin əksəriyyəti insan və heyvan orqanizminə müxtəlif istiqamətlərdə təsir edir. Təsir 
mexanizmi  və  müalicə  xüsusuiyyətlərinə  görə  bitkilər  aşağıdakı  qruplara  bölünür:  ürək-damar 
xəstəliklərində tətbiq edilənlər; bəlğəmgətirici və yumşaldıcı; acı, iştahanı və həzmi  yüksəldənlər; 
antihelmint və insektisidkər və b. Fitonsidlərlə zəngin olan bitkilərin böyük bir hissəsi mikroblara, 
ibtidailərə, viruslara, helmintlərə öldürücü təsir göstərir [7]. 
Antihelmint preparatların bəziləri helmintlərə birbaşa təsir edib onları məhv etmir, parazitə 
oyadıcı  təsir  etdiyindən  helmintin  özü  sahib  orqanizmi  tərk  etməyə  məcbur  olur.  Preparatların 
bəziləri helmintlərə seçici təsir göstərir. Kənd təsərrüfatı heyvanlarında parazitlik edən helmintlərə 
təsir  göstərən  dərman  maddələri  siçanların  qanında,  əzələ  və  b.  toxumalarında  parazitlik  edən 
helmintlərə  öldürücü  təsir  göstərmir.  Erkək  ayıdöşəyinin  kökümsovundan  hazırlanan  preparat 
sestodlara  güclü  təsir  etdiyi  halda  askaridləri  öldürmür.  Preparatın  parazitlərə  təsiri  bəzən  onların 
inkişaf  mərhələsindən  asılı  olur,  yetkin  mərhələdə  helmintə  təsir  edən  dərman  maddələri  sürfə 
mərhələsinə  təsir  etmir.  Antihelmint  preparatın  yüksək  səviyyədə  suda  həll  olması  onun  bağırsaq 
selikli qişası tərəfindən helmintə nisbətən güclü sorulmasına səbəb olur. Belə halda dərman maddəsi 
sahib  orqanizminə  nisbətən  parazitə  daha  güclü  təsir  edir.  Eyni  zamanda,  antihelmint  preparatlar 
imaginal helmintlərin fermentativ fəaliyyətinə, tənəffüs sisteminə, qidalanmasına və əzələ sisteminə 
təsir edərək onların məhvinə, sahib orqanizmi tərk etməsinə səbəb olur. Bəzi preparatlar parazitlərin 
hüceyrə membranında kalsium ion kanallarının keçiriciliyini yüksəltməklə əzələ sistemində paralic 
yaradaraq onları süstləşdirir və nəhayət məhv edir [6, s. 112-125, 10, s. 102-109].   
Parazit canlıların törətdikləri xəstəliklərin müalicəsində yüksək səmərəliliyə malik kimyəvi 
maddələrin tətbiq edilməsinə baxmayaraq müasir dövrdə yeni preparatların axtarışı yenə də davam 

---

5 
 
etdirilir.  Kimyəvi  maddələrlə  aparılan  müalicə  və  profilaktika  tədbirlərində  bəzən  heyvanlarda 
patoloji  kliniki  dəyişikliklər  yaranmasa  da,  uzun  müddət  qəbul  edilən  preparatlar  orqanizmdə 
toplandığından  kumulyativ  təsir  edərək  onların  nəsilvermə,  immun  sistemlərinə  və  sonrakı 
fəaliyyətinə  mənfi  təsir  göstərir.  Kimyəvi  maddələrin  uzun  müddət  tətbiq  edilməsi  hətta 
helmintlərdə  onlara  qarşı  uyğunlaşma  yaradaraq  parazitlərin  irsən  ötürülən  dərmana  qarşı 
dözümlülük effektini əmələ gətirir. Heyvanların müxtəlif orqanlarında toplanan kimyəvi maddələrin 
insan  orqanizminə  təsiri də  istisna  edilmir  [9].  Digər  tərəfdən  kimyəvi  maddələrin  sintezi  zamanı 
ətraf mühitin çirklənməsi qlobal problem kimi bütün bəşəriyyəti narahat edir.  
Buna  görə  də  parazitlərə  qarşı  antihelmint  təsirə  malik  otlaq  bitkilərinin  aşkar  edilməsi 
parazitoloqlar  və  bioloqlar  qarşısında  duran  ən  mühüm  problemlərdən    biridir.  Bu  məsələnin  elmi 
istiqamətdə 2 yolla həll edilməsini görürük:  
1) yüksək antihelmint təsirə malik otlaq bitkilərinin müəyyən edilməsi, onların dərman formalarının 
və heyvanlara asan tətbiq yollarının tapılması;  
2)  həmin  bitkilərin  tərkibindəki  fəal  təsiredici  maddələrin  müəнyən  edilərək  ayrılması  və  onun 
əsasında yeni antihelmint preparatların sintez edilməsi.  
Kimyəvi  mənşəli  preparatların  yüksək  səviyyədə  antihelmint  təsirə  malik  olmasına 
baxmayaraq  antihelmint  bitkilərin  axtarışı  bu  gün  də  aktual  məsələ  kimi  mütəxəssislərin  əsas 
tədqiqat obyektlərindəndir.  
Bitkilərin tərkibindəki təsiredici maddələrin miqdarı hansı vegetativ fazada toplanmasından 
asılıdır. Həmin maddələr daha çox yerüstü vegetativ orqanlarda toplanır. Heyvanlar tərəfindən təbii 
yeyilən bitkilərin daha çox yerüstü vegetativ orqanlarından dərman formaları hazırlayıb antihelmint 
təsirini  öyrənməyi  məqsədəuyğun hesab  edirik. Bitkilərdə fəal  təsiredici maddələrin  çiçəkləmə və 
meyvələrin yetişmə fazasında maksimuma çatdığını nəzərə alaraq həmin mərhələlərdə topladığımız 
orqanları müxtəlif formalarda heyvanlara yedizdirdik.   
Tədqiqatlarımızı  həzm  sistemi  strongilyatlarına  qarşı  ayrı-ayrılıqda  yüksək  antihelmint 
səmərələlilik göstərən qalxanəklə dirçəyin [2, s. 11-22] bərabər miqdarda qarışıqlarının helmintlərə 
qarşı  müalicə  səviyyəsini  yoxlamaq  istiqamətində  apardıq.  Dirçəyin  albenlə  qarışığı  nematodlarla 
yoluxmuş  heyvanlarda  yüksək  səviyyədə  müalicəvi  təsir  göstərir  [4,  s.  26-28].  Qalxanək-dirçək 
qarışığı  qoyunlarda  qanın  morfoloji  göstəricilərinə  [1,  s.  180-184],  daxili  orqanların  histoloji 
quruluşuna  [8,  s.119-120],  laboratoriya  heyvanlarında  mərkəzi  sinir  sisteminin  fəaliyyətinə  [3,  s. 
26-29] mənfi təsir göstərmir.  
Təcrübələrimizi  həzm  sistemi  strongilyatları  ilə  təbii  yoluxmuş  2  qrupa  ayrılmış  qoyunlar 
üzərində  apardıq.  I  qrupda  olan  6  baş  heyvanın  hər  birinə  qalxanəklə  dirçəyin  bərabər  miqdarda 
olan  qarışığından  bir  gündə  150  q  olmaqla  2  gün  qüvvəli  yemlə  verdik.  II  qrup  heyvanlar  isə 
nəzarətdə olmaqla həmin müddətdə adi yemlərlə yemləndirildi.  
Qalxanək-dirçək qarışığından 2 gün qəbul edən heyvanların helmintoloji yarma zamanı 3-də 
hemonxus  və  mədə-bağırsaq  strongilyatı,  2-də  isə  trixosefalyus  görünmədiyindən  onun 
səmərəliliyinin  ekstensivliyi  hemonxoz  və  strongilyatozlarda  50%,  trixosefalyozda  isə  33,3% 
olmuşdur.  Qalan  3  heyvandan  orta  hesabla  14,5  ədəd  hemonxus,  11,5  ədəd  həzm  sistemi 
strongilyatı,  6,4  ədəd  isə  trixosefalyus  tapıldığından  qarışığın  səmərəlilik  intensivliyi  müvafiq 
olaraq 86,4, 85,6 və 62,6%-ə çatmışdır.  
Aparılan tədqiqatların nəticələri qalxanək-dirçək qarışığının mədə-bağırsaq strongilyatlarına 
qarşı  yüksək  dərəcədə  antihelmint  səmərəyə  malik  olduğunu  göstərir.  Araşdırmaların  yekununa 
əsaən bitkilərin üyüdülmüş formada qüvvəli yemlə heyvanlara verilməsi əlavə vəsait sərf etmədən 
onların helmintozlardan müalicə edilməsinə səbəb olar.