N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Şə
kil. 2.11. Kimyəvi reaktorların faza təsvirləri: 
              
а – A  - nın yalnız stasionar halına monoton yaxınlaşma ilə davamlı  
             rejim; b - A halına titr
əyişli yaxınlaşma ilə davamlı rejim;  
 
 
 
        Şəkil. 2.12. kimyəvi reaktorların faza təsvirləri: 
   a) - A halına titr
əyişli yaxınlaşma ilə davamlı rejim; B –  
   avtotitr
əyişli rejim, A stasionar rejimdən Q son dövrünə keçir;  
  b) – 3 stasionar v
əziyyət halı, A və C davamlı, B isə davamsız rejim. 
 
 
 
 
a) 
b) 
       
a) 
          b) 
Q 
a) 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
53 
 
2.3. İstehsal proseslərinin layihələndirilməsi 
 
 
Yeni  istehsal  qur
ğuları  və  aparatlarının    kəşfi  və  quraş-
dırılması s
ənayedə mövcud olan və fəaliyyət göstərən qurğula-
rın  i
ş prinsipinə,  yaxud  laboratoriyada aparılan tədqiqat işləri-
nin  n
əticələrinə  əsaslanır.  Bu  zaman  kimyəvi  texnologiyanın 
əsas  qanunauyğunluqlarından  istifadə  edilir.  Bu  səbəbdən  də 
h
əmin  qanunauyğunluqları  bilmək  tələb  olunur.  Yeni  bir 
texnoloji  sistem  t
əşkil etmək üçün ilk növbədə layihə tapşırığı 
lazımdır.  Layih
ə  tapşırığının  tərkib  hissəsini  texnoloji  qeydlər 
v
ə sxemlər, əsas aparatların - əksər hallarda reaktorların sxem-
l
əri təşkil edir. Layihə tapşırığını layihə təşkilatlarına müvafiq 
nazirlikl
ərin göstərişi ilə elmi tədqiqat institutları verir. Layihə 
tap
şırığındakı  məlumatlarda  əsasən  aşağıdakı  parametrlər 
göst
ərilməlidir: 
1. 
İstehsal  prosesinin yeri;   
2. 
İstehsal prosesinin texnoloji sxemi;  
3. 
İstehsal gücü;  
4. Alınan m
əhsulun növü;  
5. 
İstifadə olunan xammalın növü və keyfiyyəti; 
6. Texnoloji rejimin parametrl
əri;  
7.  Texnoloji  aparatlar  v
ə  onlar  üçün  lazım  olan 
materiallar;   
8. Prosesin n
əzarət və tənzimlənmə sxemi. 
Göst
ərilən  parametrlərin  hər  biri  elə  seçilməlidir  ki,  o 
yalnız  bir  qur
ğunun  deyil,  bütöv  prosesin  optimal  işləməsini 
t
əmin etsin. Layihənin həyata keçirilməsindən əvvəl ilkin məlu-
matlar texniki-iqtisadi hesablamalar aparılmaqla layih
ə təşkilatı 
t
ərəfindən  yoxlanılır,  hesablamalar  dəqiqləşdirilir,  lazım  gəl-
dikd
ə  isə  layihənin  ilkin  məlumatında  müəyyən  dəyişikliklər 
edilir. Verilmi
ş tapşırığa uyğun olaraq layihələndirilmə iki mər-
h
ələdə həyata keçirilir. Birinci mərhələ layihə tapşırığı adlanır. 
Bu  m
ərhələyə  istehsalın  tikilmə  yeri,  onun  əsaslandırılması, 
istehsal  metodları,  enerji  v
ə xammal mənbələri, prinsipial tex-
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
54 
noloji  sxem, 
əsas  proses  və  aparatların  hesabatları,  istehsal 
ştatlarının sayı, istehsalın həcmi və məhsulun maya dəyəri daxil 
olur.  Layih
ə  tapşırığının  əsasını  texnoloji  hesablamalar    təşkil  
edir.  
  Texnoloji sisteml
əri təşkil etmək üçün əvvəlcə müxtəlif 
növ  hesablamalar  aparılır.  Bu  hesablamaların 
ən  mühümləri 
a
şağıdakılardır: 
1. Texnoloji hesablamalar – bu hesablamalar müh
əndis –
texnoloqlar  t
ərəfindən  aparılır  və  təşkil  olunacaq  istehsal 
prosesinin 
əsas parametrləri bu hesablamalarda öz əksini tapır.  
2. Konstruksiya hesablamaları – müh
əndis konstruktorlar 
t
ərəfindən aparılır.  
3.  Texniki–iqtisadi  hesablamaları  müh
əndis-iqtisadçılar 
yerin
ə yetirirlər.  
Prosesin,  yaxud  bütöv  istehsalın  optimal  göst
əricilərini 
mü
əyyən  etmək  üçün  müxtəlif  istehsal  üsullarının  texniki–
iqtisadi  göst
əricilərini  müxtəlif  xammala  və  enerjiyə  görə 
müqayis
ə  etmək  lazımdır.  Bu  üsul  ayrı-ayrı  proses  və 
aparatların  optimal  göst
əricilərini  də  müqayisə  etməyə  imkan 
verir.  Bu  qayda  il
ə  texnoloq  istehsalın  bir  neçə  variantının 
hesabatını  aparır.  N
əticədə ən yaxşı proses və aparat müəyyən 
edilmi
ş olur.    
Bundan  ba
şqa  yeni  istehsal  prosesini  layihələşdirmək 
üçün  dig
ər  ixtisasçılar  –  kimyaçılar  (prosesin  mahiyyətini, 
kinetikasını,  termodinamikasını  v
ə  s.  bilənlər),  çilingərlər 
(ventilyasiya  qur
ğularını  quraşdıranlar  və  s.),  elektriklər 
(müh
əndis  energetiklər)  iştirak  edirlər.  Beləliklə,  göstərilən 
müxt
əlif  növ  hesablamalar,  çertyojlar,  sxemlər  və  bütöv 
maketl
ər  toplusu  birlikdə  yeni  istehsal  prosesinin  layihəsi 
adlanır.  Layih
ənin  birinci  mərhələsinin  əsasını  texnoloji 
sxeml
ər təşkil edir. Texnoloji sxemlərdə proses və ya aparatın, 
h
əmçinin də kimyəvi-texnoloji prosesin mahiyyəti tam və dəqiq 
öz 
əksini  tapır.  Burada  eyni  zamanda  ayrı-ayrı  aparatların 
forması, h
əcmi və s.-də göstərilir.  

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
55 
Birinci  m
ərhələ,  yəni  layihə  tapşırığı,  ikinci  mərhələnin 
əsasını təşkil edir. Birinci mərhələ hazır olmasa layihənin ikinci 
m
ərhələsi  mümkün  olmur.  Layihənin  ikinci  mərhələsini  işçi 
çertyojlar  t
əşkil  edir  və  layihənin  bütün  bölmələri  üzrə  çox 
d
əqiqliklə  hazırlanır.  Çertyojlar,  sxemlər  və  digər  layihə 
s
ənədləri  hazır  olduqdan    sonra  inşaatçılara  verilir.  Onlar  da 
h
əmin  sənədlər  əsasında  göstərilən  yerdə  tikinti  işini  yerinə 
yetirir,  texnoloji  aparatları  yerl
əşdirir,  aparatları  bir-birilə 
əlaqələndirirlər və s. Beləliklə, layihə həyata keçirilir.  
 
 
 
2.4. Kimyəvi proseslərin və reaktorların 
modelləşdirilməsi 
 
Kimya  texnoloji  sisteml
ərin  və  ya  istehsalın  tədqiqi, 
layih
ələndirilməsi və xüsusən də optimallaşdırılması, həmçinin 
elektron  hesablama  ma
şınlarının  köməyi  ilə  idarəetmə 
sisteml
ərinin  yaradılması  üçün  modellərin  yaradılması  vacib 
m
əsələlərdən  biridir.  Ümumi  halda  modelləşdirmə  – 
konstruksiyası  müxt
əlif  olan,  müxtəlif  ölçülü  aparatlarda  baş 
ver
ən  proseslərin  nəticələrini  əvvəlcədən  bilmək  üçün  həmin 
prosesl
ərin modellər üzərində öyrənilməsindən ibarətdir.  
Modelləşdirmə – layih
ələndirilmə mərhələsində mövcud 
olan aparat v
ə qurğuların optimallaşması üçün aparılan tədqiqat 
i
şidir.  Yeni  istehsalın  təşkilində  modelləşdirmə  vasitəsilə 
t
ədqiqat  işi  layihə  işi  ilə  əlaqələndirilir.  Bu  da  prosesin 
laboratoriyadakı  t
ədqiqat  işindən  istehsalata  keçməsinə  imkan 
verir.  Modell
əşdirmə  əvvəlcə  modellərin  qurulmasını  və  onlar 
əsasında  istehsal  proseslərinin  və  reaktorların  yaradılmasını  
özünd
ə birləşdirir. Modellərin xüsusiyyətləri tədqiq olunmaqla 
reaktorların xass
ələri öyrənilir.  
Kimy
əvi  texnoloji  prosesləri  və  reaktorları  riyazi 
modell
əşdirmək  üçün  əvvəlcə  həmin  proseslərin  sürətini 
xarakteriz
ə  edən  parametrlər  (amillər)  öyrənilir.  Bu  amillər 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
56 
a
şağıdakılardır:  İlkin  maddələrin  və  reaksiya  həcmində 
qar
şılıqlı  təsirdə  olan  reaksiya  məhsullarının  qatılıqları  –  C
1
, 
C
2
,  C
3
;  sistem  komponentl
ərinin  effektiv  diffuziya  əmsalları 
D
1
,  D
2
,  D
3
;  temperatur  –  t;  t
əzyiq  –  P;  qarşılıqlı  təsirdə  olan 
fazaların qarı
şdırılma dərəcəsi - 
b
m
q
ω
ω
ω
,
,
 (bu amil h
ərəkət 
ed
ən  fazaların  nisbi  xətti  sürətləri  ilə  təyin  olunur);  tətbiq 
olunan  katalizatorun  aktivliyi  –  A
K
;  sistem  komponentl
ərinin 
sıxlı
ğı – 
b
m
q
ρ
ρ
ρ
,
,
; özlülük 
əmsalları – dinamik əmsal –
µ
 v
ə ya kinematik əmsal – y; faza sərhəddində səthi gərilmə 
v
ə  ya  adgeziya qüvvələri –
σ
;  qar
şılıqlı təsirdə olan sistemin 
h
əndəsi  xarakteristikası;  reaksiya  həcminin  hündürlüyü  –  H; 
aparatın en k
əsiyinin əsas ölçüsü, məsələn, diametr – D
a
 v
ə ya 
çarpazaxınlı prosesl
ərdə mayenin, yaxud qazın hərəkət yolunun 
uzunlu
ğu – L və s.  
Bel
əliklə,  modelləşdirmənin  birinci  məqsədi  prosesin 
sür
ətinin, yaxud sürət sabitinin – K, yaxud da məhsul çıxımının 
– X yuxarıda sadalanan 
əsas parametrlərlə funksional əlaqəsini 
riyazi yolla h
əll etməkdir. Məsələn, reaksiya sürəti (U) üçün bu 
əlaqəni belə yazmaq olar: 
)
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,...,
,
,
,...,
,
,
(
3
2
1
3
2
1
a
b
m
q
K
b
m
q
D
H
A
P
t
D
D
D
C
C
C
f
U
δ
µ
ρ
ρ
ρ
ω
ω
ω
/
=
  
                                                                                 ..........(2.2)                                                                                         
 Kimy
əvi texnoloji sistemləri və aparatları (reaktorları) üç 
əsas metodla modelləşdirmək olar: 
1.
 
riyazi modell
əşdirmə; 
2.
 
fiziki modell
əşdirmə; 
3.
 
miqyas keçidi üsulu il
ə modelləşdirmə. 
Riyazi  modelləşdirmə  iki  m
ərhələdə  həyata  keçirilir. 
Birinci  m
ərhələdə  prosesə  təsir  edən  əsas  parametrlərin 
əlaqələndirilməsi  riyazi  tənliklər  vasitəsilə  verilir,  sonra 
parametrl
ər  arasındakı  əlaqəni  əks  etdirən  yekun  tənlikləri 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
57 
almaq  üçün  lazım  olan  alqoritm,  y
əni  həmin  tənliklərin  həll 
proqramı t
ərtib olunur.  
İ
kinci  m
ərhələnin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 
alqoritmin  köm
əyi  ilə  müxtəlif  parametrlər  lazım  olan 
istiqam
ətdə  dəyişdirilə  bilir,  optimal  şərait  seçilir,  modelin 
öyr
ənilən  nümunəyə  (prototipə)  adekvatlığı  (uyğunluğu) 
mü
əyyən  olunur.  Riyazi  modelləşmə  hesablama  maşınlarında 
aparılır.  Ona  gör
ə  də  deyirlər  ki,  maşın  riyazi  modelləşdirmə 
vasit
əsidir.  
Kimy
əvi 
texnoloji 
prosesl
ərin 
tam 
riyazi 
modell
əşdirilməsi  çox  mürəkkəb  bir  problemdir.  Elektron 
hesablama  ma
şınları  tətbiq  etdikdə  belə,  riyazi  modelləşdirmə 
asanlıqla  h
əll  edilmir.  Tam  riyazi  model  qurmaq  problemi 
h
ələlik  bütün  dünyada  bir  neçə  dəqiq  öyrənilmiş  proses  üçün 
mümkün  olmu
şdur.  Məsələn,  Kanada  və  Yaponiyada  sulfat 
tur
şusunun  kükürddən  alınması  prosesini  tam  modelləşdirmək 
t
əşəbbüsü göstərilmişdir. Belə bir riyazi model yaratmaq üçün 
500  t
ənlik  sistemi  həll  edilməlidir  ki,  onlara  da  minə  yaxın 
d
əyişən  və  ikiyüzdən  çox  parametr  daxil  olur.  Belə  nəhəng 
sisteml
ərin  həlli  hətta  ən  müasir  elektron  hesablama 
ma
şınlarında  yerinə  yetirildikdə  belə  böyük  xərc  tələb  edir  və 
b
əzən  də  özünü  doğrultmur.  Odur  ki,  məsələnin  həllini 
asanla
şdırmaq  üçün  əvvəlcədən  hər  bir  parametrin  prosesin 
effektivliyin
ə təsir dərəcəsi müəyyən edilir. Effektivliyə az təsir 
ed
ən parametrlər tənlikdən çıxarılır. Lakin onu da nəzərə almaq 
lazımdır ki, h
ər cür sadələşdirmə alınan qiymətlərin dəqiqliyini 
azaldır. 
Kimy
əvi  –  texnoloji  prosesləri  və  reaktorları  riyazi 
modell
əşdirmə zamanı elə hesablama maşınları tətbiq edilir ki, 
ma
şının  blok  –  sxemində  ondakı  (maşındakı)  elektron 
prosesl
əri  və  modelləşən  obyektin  kimyəvi  prosesləri  oxşar 
t
ənliklərlə ifadə olunur. Beləliklə, differensial tənliklər sistemi 
kimy
əvi  –  texnoloji  prosesləri  tamamilə  ifadə  etmiş  olur. 
H
əmin  tənliklər  elektron  hesablama  maşınları  ilə  birlikdə 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
58 
prosesin  riyazi  modelini  t
əşkil  edir.  Belə  riyazi  model 
laboratoriya  t
əcrübələri  əsasında  istehsal  prosesinin  optimal 
parametrl
ərini  tapmağa  imkan  verir.  Modelləşməni  oxşar 
elektron ma
şınlarının köməyi ilə aparmaq daha əlverişlidir. Bu 
yolla  proses
ə  təsir  göstərən  parametrləri  daha  tez  müəyyən 
etm
ək  olur.  Bu  məqsədlə  müxtəlif  növ  hadisələrə  aid  olan 
müxt
əlif,  lakin  oxşar  differensial  tənliklər  oxşar  maşınlarda 
modell
əşdirilir.  
Kimy
əvi  –  texnoloji  proseslərin  modelləşdirilmə  və 
optimalla
şmasını elektron hesablama maşınlarında hesablamaq 
üçün kinetik t
ənliklərdən istifadə olunur. Bu tənliklər texnoloji 
rejimin  bir  çox  parametrl
ərinin  dəyişməsini  nəzərdə  tutur. 
M
əsələn,  qaz  –  bərk  sistemi  üçün  bir  neçə  tənliyin 
ümumil
əşmiş forması olan (2.3) tənliyindən istifadə edilir: 
β
ϑ
⋅
⋅
∆
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
P
C
S
e
K
U
xьs
RT
E
0
 .............. (2.3) 
 
Burada:  U  –  reaksiyanın  sür
əti;  K
0
  –  sür
ət  sabiti;  T  – 
temperatur;  E  –  aktivl
əşmə  enerjisi;  S  –  məsaməli  bərk 
reagentin  s
əthi; 
ϑ
-  reaktorun  h
əcmi; 
C
∆
-  reagentl
ərin 
qatılı
ğı; 
β
-  reaktorun  doldurma 
əmsalı, 
β
=0,7÷0,8 
köpükl
ənməyəm  mayelər  üçün, 
β
=0,4÷0,6  köpükl
ənən 
mayel
ər  üçün,  P  –  təzyiqdir.  Göstərilən  parametrlərdən  hər 
birinin  d
əyişməsi  reaksiyanın  sürətinə  təsir  göstərir  ki,  (2.3)  
t
ənliyi də bu təsiri ifadə edir.  
Modell
əşdirmə  təxminən  aşağıdakı  ardıcıllıqla  aparılır: 
kimy
əvi –texnoloji proses tədqiq edilərək riyazi cəhətdən ifadə 
olunur;  funksional  bloklar  yı
ğımını təyin edən sistemin blok – 
sxemi  t
ərtib  olunur,  funksional  blok  bir  neçə  əməliyyatı 
(differensiallama,  inteqrallama,  vurma,  toplama  v
ə  s.)  əhatə 
edir.  N
əticədə  texnoloji  prosesi  ifadə  edən  ilkin  tənliklər 
sistemi c
ərəyanı ifadə edən tənliklər sisteminə çevrilir. Cərəyan 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
59 
g
ərginliyi  reaksiya  həcmində  texnoloji  rejimin  parametrlərinin 
d
əyişməsini  modelləşdirir.  Beləliklə,  yığılmış  elektron  sxemi 
prosesin  (reaktorun)  riyazi  modeli  hesab  edilir.  Prosesin 
(reaktorun) tam modell
əşdirilməsi zamanı onu xarakterizə edən 
k
əmiyyətlərin  (U,  K  və  ya  X)  hidrodinamik  və  kinetik 
parametrl
ərdən 
asılılı
ğını 
mü
əyyən 
etm
ək 
lazımdır. 
Hidrodinamik  parametrl
ər  (
t
P
d
D
h
H
a
,
,
,
,
,
,
,
,
,
δ
µ
ρ
ω
 
v
ə başqaları) üç qrup tənliklə ifadə olunur.  
Birinci qrup tənliklər özlü mayenin X, Y v
ə ya Z oxları 
boyunca h
ərəkət tənlikləridir. Məsələn, X – oxu üçün bu tənlik 
a
şağıdakı kimi yazılır: 
       
(
)






⋅
+






+
+
+
−
=
⋅
+
⋅
+
⋅
+
⋅
dx
d
dz
d
dy
d
dx
d
dx
dP
dz
d
dy
d
dx
d
d
d
x
x
x
x
Z
x
Y
x
X
x
x
θ
ω
ω
ω
ω
µ
ω
ω
ω
ω
ω
ω
τ
ω
ρ
3
1
2
2
2
2
2
2
 
                                                                       .......(2.4) 
Burada: 
dz
d
dy
d
dx
d
z
y
x
ω
ω
ω
,
,
- 
reaktorda 
müvafiq  koordinat  oxu  istiqam
ətində  axının  orta  sürətinin 
d
əyişməsi; 
dx
d
θ
-  x  oxu  boyunca  h
ərəkət  sürətinin 
d
əyişməsidir; 
θ
–  x  –  oxu  boyunca  özlü  mayenin  axınını 
xarakteriz
ə  edən  mürəkkəb  parametrdir.  Bu  dəyişmə  mayedə  
ba
ş verən sıxılma və genişlənmə prosesləri ilə əlaqədardır. 
İkinci qrup tənliklər axının kəsilməzlik tənlikləridir: 
0
)
(
)
(
)
(
=
+
+
dz
d
d
d
dx
d
z
y
y
x
ρω
ρω
ρω
......(2.5) 
Üçüncü  qrup  t
ənliklər  kənar  şərtlərin  təsirini  ifadə  edən 
t
ənliklərdir.  Bu  tənliklər  reaktora  girişdə  (H=0),  çıxışda, 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
60 
aparatın  divarlarında,  fazalar  s
ərhəddində  (
δ
,
, d
h
-  nın 
t
əsirini  təyin  edən  tənliklər)  gedən  proseslərin  təsirini  ifadə 
edir.  Bu  t
ənliklərin  dəqiq  ifadəsini  vermək  çətindir.  Məsələn, 
bel
ə  tənliklərdən  biri  əsas  məhsulun  ilkin  qatılığını  və  ya 
çevrilm
ə dərəcəsini bu cür ifadə edir: 
H = 0;        X
ilk 
= 0 ..................(2.6) 
Sirkulyasiya  prosesl
ərində  bu  tənliklər  daha  mürəkkəb 
olur.  M
əsələn,  ammonyak  istehsalında  onun  ilkin  çıxımı  belə 
tapılır: 
............(2.7) 
Burada:  t
k
  v
ə  P
k
  kondensatordakı  temperatur  v
ə  təzyiq; 
c
i
υ
υ
/
- yeni daxil olan qaz qarı
şığının həcminin sirkulyasiya 
olunan qarı
şığın həcminə nisbətidir.  
Fiziki modelləşdirmə kriterial t
ənliklərin tərtib olunması 
il
ə  həyata  keçirilir.  Bu  modelləşdirmə  prosesin  tam  və  ya 
qism
ən  riyazi  modelləşməsindən    asılıdır.  Kriterial  tənlikləri 
ona  daxil  olan  parametrl
ərin funksional əlaqəsi kimi müəyyən 
etm
ək lazımdır. Bu əlaqə (2.2) tənliyində öz əksini tapır.  
  Kimy
əvi  –  texnoloji  əməliyyatların  və  reaktorların 
xarakteristikasını  verm
ək  üçün  aşağıdakı  kriteriyalar  tətbiq 
ounur: 
1.
 
 Kinetik kriteriya; 
2.
 
 Diffuziya kriteriyası; 
3.
 
 H
əndəsi kriteriya; 
4.
 
 Hidrodinamik kriteriya. 
Kinetik  kriteriya  kimy
əvi – texnoloji prosesin aparılma 
şəraitindən  asılı  olaraq  müxtəlif  ola  bilər.  Bu  kriteriyanı  təyin 
etm
ək üçün prosesin sürətini xarakterizə edən əsas parametrlər 
kompleks  formada  t
ətbiq  olunur.  Kinetik  kriteriya  üçün 
Damkeler t
ənliyi daha çox rol oynayır. Damkeler tənliyi:  

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
61 
                
C
u
D
a
τ
⋅
=
..................(2.8) 
Bu t
ənlik homogen sistemlər üçün: 
                
C
H
u
D
a
⋅
⋅
=
Ι
ω
.................(2.9) 
Heterogen sisteml
ər üçün: 
         
C
V
u
L
a
⋅
=
ΙΙ
.................(2.10) 
Burada:  H  –  reaksiya  fazasının  uzunlu
ğu  və  ya 
hündürlüyü;  V  –  h
əcmi  sürət  (bir  saatda  1  m
3
  reaksiya 
qarı
şığının 1 m
3
  reaksiya  h
əcminə nisbəti ilə ölçülür). Kinetik 
kriteriyanı  ba
şqa  tənliklərlə  də  ifadə  etmək  olar.  Bunlar 
a
şağıdakılardır: 
Marqulis t
ənliyi: 
ω
k
M
a
=
Ι
................(2.11) 
Burada: k – reaksiyanın sür
ət sabitidir. 
Dyakonov t
ənliyi: 
p
D
n
B
m
A
a
C
C
C
K
P
/
⋅
=
Ι
.............(2.12) 
Bu  t
ənlik   
pD
nB
mA
⇔
+
........(2.13)    ümumi 
reaksiya  t
ənliyi  üçün  nəzərdə  tutulur  və  tarazlıq  kriteriyası  da 
adlanır.  Burada:  K  –  tarazlıq  sabiti,  C
A
,  C
B
,
 
C
D
–  madd
ələrin  
(2.13)  t
ənliyindəki uyğun qatılıqlarıdır.  
Kütl
əötürmə  üçün  bu  kriteriyanı  aşağıdakı  kimi  də 
yazmaq olar: 
x
P
a
−
=
ΙΙ
1
1
.................(2.14) 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
62 
Burada: x – vahid hiss
ədə faza keçid dərəcəsidir.