N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Şə
kil 5.18. Xlorid turşusunun istehsalı prosesinin texnoloji  
                      sxemi: 
1  –  ikikonuslu  soba;  2  –  borulu  hava  soyuducusu;  3  –  su 
soyuducusu;  4  –  adiabatik  absorbsiya  qüll
əsi;  5  –  qrafit 
soyuducu; 6 – tutum; 7 – sanitar qüll
əsi; 8 – lampa; I – hidrogen; 
II – xlor; III – su; IV – buxar; V – hazır m
əhsul, 31% - li xlorid 
tur
şusu; VI – 1-1,5% - li xlorid turşusu; VII – atmosferə atılan 
qazlar.   
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
158 
5.5.2. Hidrogenxloridin ən ixtisaslaşmış tətbiqi  
və emal istiqamətləri 
 
Xlor kimya s
ənayesində  qiymətli  bir xammaldır. Ondan  
müxt
əlif növ kimya məhsullarının alınmasında istifadə olunur. 
Lakin  eyni  zamanda  xlor  v
ə  onun  birləşmələri  güclü  toksiki 
xass
əyə malikdirlər. Odur ki, onların ətraf mühitə atılması ciddi 
reqlamentl
əşdirilməlidir.  Sintetik  xlorid  turşusu  quru 
hidrogenxloridin  su  il
ə  absorbsiyasından  alınır.  Qazların 
t
əmizlənməsi,  yaxud  sənaye  tullantılarından  hidrogen  xloridin 
ayrılması  v
ə  utilizasiyasının  dəqiq  istiqamətinin  seçilməsi  
konkret  variantların  texniki-iqtisadi  c
əhətdən  müqayisəsi  ilə 
h
əll  edilir.  Bir  çox  istehsal  prosesləri    üçün  xarakterik  olan 
s
ənaye  tullantıları  kimi  çıxan    qazların  və  ventilyasiya 
tullantılarının  hidrogenxloridd
ən  təmizlənməsi  üçün  mövcud 
olan  texnoloji  prosesl
ərdən  əksəriyyəti  absorbsiya  və 
adsorbsiya üsullarına 
əsaslanır. 
Ümumiyy
ətlə  götürdükdə  bütün  xlorlaşma  proseslərində 
çoxlu  miqdarda  hidrogenxlorid  ayrılır.  Xlor  üzvi  sintez 
prosesl
ərinin  əsas  xüsusiyyətlərindən    biri  ondan  ibarətdir  ki, 
burada  istifad
ə  olunan  xlorun  50%-i  hidrogenxloridə  çevrilir. 
Bu prosesl
ərə metanın və onun törəmələrinin əvəzedici xlorlaş-
ması  prosesl
əri  daxildir.  Polixloralkanların  dehidroxlorlaşması 
v
ə ya onların tamamilə xlorkarbonlara xlorlaşması prosesləri də 
hidrogenxloridin 
əmələ gəlmə mənbəyinə aiddir. Digər tərəfdən 
qliserinin  xlorüzvi  yarımm
əhsullarının  iştirakı  ilə  bir  sıra 
detergentl
ərin    və  digər  flüor  və  silisium  üzvi  birləşmələrin 
alınmasında  da  çoxlu  miqdarda  hidrogenxlorid  ayrılır.  Burada 
dem
ək  olar  ki,  bütün  ilkin  xlor  və  xammal  hidrogenxloridə 
çevrilir.  Buradan  görünür  ki, 
əlavə  alınan  hidrogenxloridin 
s
ənaye  qazlarının  tərkibindən  ayrılması  və  onun  səmərəli 
istifad
ə olunması problemi çox aktual və vacib məsələlərdəndir. 
Bu problemin birinci h
əlli onun məqsədyönlü emalı ilə yenidən 
xlorun  alınması  prosesind
ə  istifadəsindən  ibarətdir.  Bu  halda 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
159 
defisit olan xlora q
ənaət edilir. Digər tərəfdən yan məhsul kimi 
alınan  hidrogenxloridin  s
əmərəli    istifadəsi  ümumilikdə  xlor 
s
ənayesinin  inkişafına təkan ola bilər. Hidrogenxloridin xlorid 
tur
şusu  kimi  xalq  təsərrüfatında  və  digər  kimya  sənaye 
sah
ələrində tətbiqi çox məhduddur.  
Bel
əliklə, yan məhsul kimi alınan hidrogenxloridə tələbat 
o  q
ədər  də  böyük  deyildir.  Bu  da  onun    asan  daşınıla  bilən  
olmaması  il
ə  izah  olunur,  həm  də  tara  və  avadanlıqların 
korroziyadan mühafiz
əsi də nəzərə alınmalıdır.  Xlorid turşusu  
b
əzi  hallarda,  məsələn,  oduncağın  hidrolizi  və  metalların 
kimy
əvi  üsulla  təmizlənməsi  proseslərində  sulfat  turşusunu 
əvəz  edə  bilər.  Xlorid  turşusunun  qatılaşdırılması  –  mühüm 
utilizasiya üsullarından hesab olunur, lakin bu halda alınan qatı 
xlorid  tur
şusu  üzvi  qarışıqlarla  çirklənmiş  olduğundan  onun 
t
ətbiqi  məhdudlaşmış  olur.  Hidrogenxloridin  ən  ixtisaslaşmış 
t
ətbiqi onun kimyəvi emalı ilə  aşağıda göstərilən 3 istiqamətdə  
mümkündür: 
1.Hidrogenxloridin oksidl
əşməsi ilə xlorun alınması; 
2.Doymamı
ş  birləşmələrin  hidroxlorlaşma  prosesinin 
aparılması; 
3.Karbohidrogenl
ərin oksidləşdirici xlorlaşması. 
Müasir  dövrd
ə  vinilxloridin  kombinə  olunmuş  üsulla 
alınması  prosesi  m
əhz  hidrogenxloridin  utilizə  olunmasına 
əsaslanır.  Bu  halda  etilenin  xlorlaşması  ilə  dixloretan,  sonra 
dixloretanın  pirolizi  il
ə  vinilxlorid  və  hidrogenxlorid  alınır. 
Alınan  hidrogenxloridin  asetilen  il
ə  qarşılıqlı  təsirindən  isə 
vinilxlorid sintez olunur: 
         C
2
H
4
  +  CI
2
   
→
  C
2
H
4
CI
2
    .....(5.44) 
         C
2
H
4
CI
2
    
→
   C
2
H
3
CI   +  HCI .......(5.45) 
          _________________________ 
        C
2
H
4 
 + CI
2
   + C
2
H
2
  
→
   2C
2
H
3
CI .......(5.46) 
  Bu  cür  prosesl
ərdə  ucuz  yan  məhsul  olan  hidro-
genxloridd
ən  istifadə  alınan  vinilxlorid  qətranının  ucuzlaşma-
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
160 
sına  s
əbəb  olur.  Hidrogenxloriddən  oksidləşdirici  xlorlaşma 
prosesl
ərində istifadə olunması həm  hidrogenxloridin oksidləş-
m
ə, həm də xlor qazlarının qatılaşdırılması proseslərini ixtisar 
edir  v
ə  eyni  zamanda  da  prosesin  termodinamiki  və  kinetiki 
xüsusiyy
ətlərini yaxşılaşdırır. 
Vinilxloridin balansla
şdırılmış sxem üzrə alınması: 
C
2
H
4
  + CI
2
 
→
  C
2
H
4
CI
2
 
→
  C
2
H
3
CI  +  HCI ...(5.47) 
C
2
H
4
 + 2HCI + ½ O
2
 
→
 C
2
H
4
CI
2
 + H
2
O ....(5.48) 
               v
ə ya cəmi: 
C
2
H
4
  +  CI
2
 + ½ O
2 
→
  C
2
H
3
CI   + H
2
O ......(5.49) 
Bu  proses  s
ənayedə  çox  geniş  tətbiq  olunur.  Son 
dövrl
ərdə bir sıra potentlərdə qatı sulu katalizator məhlullarının 
(CuCI
2
,  FeCI
2
)  i
ştirakı ilə 180
0
C  –  d
ə, 2,0 MPa təzyiq altında 
aparılan  oksidl
əşdirici  xlorlaşdırma  prosesləri  haqqında 
m
əlumatlar  verilmişdir.  Bu  proseslərin  üstün  cəhəti  ondan 
ibar
ətdir  ki,  burada  suyun  buxarlanması  ilə  ekzotermiki 
reaksiya 
istiliyi 
sistemd
ən  çıxarılır,  prosesdə  tullantı 
hidrogenxlorid istifad
ə olunur. Quru hidrogenxloriddən istifadə 
olundu
ğundan avadanlıqların korroziyası da baş vermir.  
S
ənaye qazlarının tərkibindən hidrogenxloridin ayrılması 
əsasən  su  və  ya  qələvi  məhlullarının  absorbsiyası  ilə  həyata 
keçirilir.  Burada 
əsas  problem  avadanlıqların  korroziyaya 
u
ğramasıdır.  Buna  görə  də  avadanlıq  və  aparatların  tez-tez 
d
əyişdirilməsi,  yaxud  onların  daha  bahalı  materiallardan 
hazırlanmasının  vacibliyi  ortaya  çıxır.  Bu  c
əhətdən absorbsiya 
prosesi  kaustik soda m
əhlulu ilə aparılarsa daha məqsədəuyğun 
olar.  Dig
ər tərəfdən hidrogenxloridin tam absorbsiya olunması 
absorberin  qurulu
şundan  da  asılıdır.  Bunu  nəzərə  alaraq, 
absorberl
ərin  düzgün  seçilməsi  problemini  də  həll  etmək 
lazımdır.  Çıxan  qazların  t
ərkibində  hidrogenxloridin  qalıq 
miqdarı  30  mq/m
3
  –  d
ən  artıq  olmamalıdır.  Bu  cür  halda 
atmosferin mühafiz
əsi tam təmin oluna bilər.  
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
161 
 
6.  Üzvi maddələrin kimyəvi texnologiyası 
6.1. İzoprenin istehsal texnologiyası 
 
Sintetik  kauçuk    istehsalı    üçün    monomer    alınmasının  
ən  geniş  yayılmış  sənaye  üsulları  dehidrogenləşmə 
reaksiyalarına  
əsaslanır. Bu üsulla  divinil, izobutilen, stirol, 
α
-
metilstirol, izopren alınır.  
İzopren  ümumi  və  xüsusi  təyinatlı  sintetik  kauçuk  və 
plastik  kütl
ələrin  istehsalında  mühüm  əhəmiyyəti  olan 
monomerl
ərdən  biridir.  Onun  əsasında  poliizopren  kauçukları 
alınır  ki,    o  da    xalq  t
əsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində  geniş 
istifad
ə olunur. 
Hal  –  hazırda  uzun  müdd
ətli  elmi  tədqiqat  işləri 
n
əticəsində    kimyaçılar  izoprenin  alınması  üçün  çox  sayda 
reaksiya  i
şləyib  hazırlamışlar.  Lakin  bunların  çox  az  hissəsi 
s
ənaye miqyasında tətbiq sahəsi  tapmışdır.  İzoprenin   alınma 
üsulunu istifad
ə  olunan  xammala  görə  bir  neçə  yerə bölmək 
olar: 
- 
İzoprenin  izopentan  və  izoamilenlərin  katalitik 
dehidrogenl
əşdirilməsi  üsulu ilə  alınması; 
- 
İzoprenin propilendən alınması; 
- 
İzoprenin asetilen və asetondan  alınması; 
- 
İzoprenin izobutilen və formaldehiddən alınması. 
Müasir  dövrd
ə  izopreni  sənaye  miqyasında  əsasən  neft  
m
əhsullarının  katalitik    krekinqi    və    pirolizindən    alınan  
izopentanlar  v
ə  amilenlər fraksiyasından birbaşa və ya 2 mər-
h
ələli    dehidrogenləşdirilmə  yolu  ilə    alırlar.  Bundan  başqa 
izopreni  neftin  maye  m
əhsullarının  C
5
  fraksiyasının    t
ərkibin-
d
ən də ayırmaq  olar.  Digər  tərəfdən səmt qazlarının tərkibin-
d
ən    ayrılan  izopentan  fraksiyasının  dehidrogenləşdirilməsi 
yolu il
ə  də izopren  almaq olar. 
Ümumiyy
ətlə,  izoprenin  tətbiq  sahəsi  çox  müxtəlifdir. 
Sintetik    kauçuk  v
ə  lateks  istehsalı  sahəsindən  başqa  izopren 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
162 
h
əm də plastik  kütlələr və üzvi sintez istehsalı proseslərində də 
geni
ş  tətbiq  sahəsi    tapmışdır.  Pentan  və  amilenlərin  qeyri 
m
əhdud  ehtiyatlarının  olması    sintetik  kauçuk  sənayesi  üçün 
geni
ş perspektivlər açır.  
İzoprenin aşağı molekullu polimerləri (molekula çəkisi 
≈
 
1500)  özlülü  maye  olub  çox  yüks
ək  dielektrik,  termiki  və 
n
əmliyə qarşı çox  davamlı xassələrə malikdir. Sintetik kauçuk 
v
ə lateks istehsalı  sahələrindən başqa izopren, həm də plastik 
kütl
ələr istehsalında tətbiq olunaraq, çox  geniş çeşiddə plastik 
kütl
ələrin  alınmasında  monomer  kimi  istifadə    edilmişdir. 
İzoprenin tətbiq sahəsinin yüksək sürətlə artması bu monome-
rin istehsalı prosesinin daha da t
əkmilləşdirilərək genişləndiril-
m
əsinin vacibliyini bir daha sübut edir. 
İzopren kauçukları ümumi təyinatlı kauçuklar sinifinə aid 
edilir. Dünya miqyasında izopren kauçukları h
əcminə görə an-
caq butadien-stirol kauçuklarından geri qalır.  
 
 
6.1.1. Xammal və alınan məhsulların seçilib  
ə
saslandırılması 
İzopren  istehsalı  prosesində  əsas  xammal  izopentan  – 
amilen  fraksiyası, 
əsas məhsul isə izopren hesab olunur. Odur 
ki,  xammal  v
ə  alınan  məhsulun  seçilib  əsaslandırılası  vacib 
m
əsələlərdən hesab olunur. 
 
İ
zopentan – izoamilenlərin xassələri və əsas alınma 
üsulları 
İzopren  istehsalında  xammal  kimi  əsasən  izopentan  – 
amilen  fraksiyası  istifad
ə  olunur.  Pentan  metan  sırası 
karbohidrogenl
ərə aid olub nisbi sıxlığı 0,626 q/sm
2
,  qaynama 
temperaturu  36,07
0
C,  20
0
C  temperaturda  buxar  t
əzyiqi 
420,2mm.cv.st.,  suda  h
əllolması  0,0006  sm
3
/sm
3 
(16
0
C 
temperaturda),  sındırma 
əmsalı 
3575
,
1
20
=
D
n
-dir.  Hava  il
ə 
partlayı
ş  həddi  1,45
–
7,5%  v
ə  ya  41
–
240  q/m
3
–dir.  Kimy
əvi 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
163 
c
əhətdən  üzvi  birləşmələr  içərisində  nisbətən  inertdir,  eyni 
zamanda  güclü  narkotik  xass
ə  daşıyır.  Bir  sıra  parafin 
karbohidrogenl
ərinin 
fiziki 
xass
ələri 
c
ədvəl 
6.1
–
d
ə 
göst
ərilmişdir.  
Cədvəl 6.1 
Bir sıra doymamış karbohidrogenlərin fiziki xassələri 
Adı 
Nisbi sıxlı
ğı, 
20
4
d
 
Qaynama 
temperaturu,
0
C 
Sındırma 
əmsalı,
t
D
n  
Butilenl
ər 
0,631
-10 
-6 
1,3792 
Penten-1 
0,641 
30-31 
1,3748 
Penten-2 
0,650 
36,4 
1,3828(sis-) 
2-metil buten-2 
0,662 
28,4 
1,3878 
2-metil buten-1 
0,650 
31,5 
1,3778 
Heksen-1 
0,673 
63,5 
1,3877 
2,3 dimetilbuten 
0,6817 
61,5-62,0 
1,4622 
                                       
 
Olefin  karbohidrogenl
əri  etilendən  butilenə  kimi  qaz 
halındadır.  Pentan  v
ə  pentenlərin  qaynama  temperaturları  bir-
birl
ərinə  çox  yaxındır. Odur ki, onların  ayrılması  üçün  adi 
rektifikasiya 
prosesi 
 
kifay
ət  deyildir.  Penten-1-in 
(
3
2
2
2
CH
CH
CH
CH
CH
−
−
−
=
)  kondensl
əşmə  temperaturu  – 
6,3
0
C, kritik temperaturu 146,2
0
C, kritik t
əzyiqi 3,89 MPa olub, 
hava  il
ə  partlayış    təhlükəli  qarışığı  1,6
÷
9,4  (h
əcm.%  ilə) 
nisb
ətində  yaranır.  Penten-2  –  (
3
2
3
CH
CH
CH
CH
CH
−
−
=
−
), 
kondensl
əşmə  temperaturu  +3,7
0
C,  kritik  temperaturu  157
0
C, 
kritik  t
əzyiqi  4,02  MPa,  hava  ilə  partlayış    təhlükəli  qarışığı 
1,6
÷
9,4 (h
əcm.% ilə) nisbətində yaranır. 2 metil buten – 2-nin 
qaynama  temperaturu  +28,4
0
C. 
İzoprenin  istehsalı  prosesində 
istifad
ə  olunan  əsas  xammal  alkenlər  sinifinə  aid  olan 
izoamilenl
ərdir.  Təbiətdə  alkenlər  alkanlara  nəzərən  daha  az 
miqdarda rast g
əlinir. Bu alkenlərin yüksək reaksiya qabiliyyəti 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
164 
il
ə  əlaqədardır.  Odur  ki,  alkenləri    müxtəlif    reaksiyalarla 
alırlar: 
1. Alkanların krekinqi il
ə: 
M
əsələn:    
   
2
2
2
2
H
H
C
H
C
n
n
n
n
+
→

+
.............(6.1) 
2. 
Q
ələvilərin 
spirtli 
m
əhlullarının 
t
əsiri 
il
ə 
monohallogenalkanların dehidrohallogenl
əşdirilməsi ilə; 
O
H
NaCI
H
C
CI
H
C
n
n
spirt
NaOH
n
n
2
2
)
(
1
2
+
+




→

+
.......(6.2) 
3.  150
0
C  temperaturda  suuducu  reagentl
ərin  iştirakı  ilə 
spirtl
ərin  dehidratasiyası  ilə;  Dehidrohallogenləşmə  və 
dehidratasiya  reaksiyalarında  hidrogen  atomu 
ən  az  hidrogeni 
olan karbon atomundan qoparılır.  
O
H
H
C
OH
H
C
n
n
SO
H
n
n
2
2
1
2
4
2
+

 →

+
........(6.3) 
4.  Qon
şu karbon atomlarında hallogen atomu olan dihal-
logenalkanların  aktiv  metalların  t
əsiri  ilə  dehallogenləşməsi 
üsulu il
ə; 
3
2
2
2
3
2
2
2
2
CH
CH
CH
CH
CH
Zn
CH
CH
CH
CHCI
CI
CH
ZnCI
−
−
−
=

 →

+
−
−
−
−
−
 
                                                                         .................(6.4) 
5.  Alkanların  500
0
С temperaturda dehidrogenləşdirilməsi 
üsulu  il
ə; 
Alkenl
ər  polimer  materialların  (plastmas,  kauçuk  və 
plyonkalar)  alınmasında  istifad
ə  olunur:  propilen  (propen) 
3
2
CH
CH
CH
−
=
  v
ə  butilenlər  (buten-1  və  buten-2)  əsasən 
spirtl
ər  və  polimerlərin  alınmasında  istifadə  olunur. 
İzopentenlər 
(2-metilbuten) 
3
2
3
2
)
(
CH
CH
CH
C
CH
−
−
=
 
sintetik kauçuk monomerl
ərinin istehsalında istifadə olunur.   
 
6.1.2. İzoprenin xassələri və əsas alınma üsulları 
İzopentenlərin  dehidrogenləşdirilməsi  prosesinin  əsas 
m
əhsulu  2  –  metil  butadien  –1,3  və  ya  izoprendir.  İzopren 
butadien  –1,3  molekulunda  ikinci  karbon  atomunda  olan 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
165 
hidrogen  atomunun  metil  qrupu  il
ə  əvəz  olunmasından  alınan 
butadien homoloqudur. 
İzopren – 
2
3
2
)
(
CH
CH
CH
C
CH
=
−
=
, 
ümumi  formulu 
С
n
H
2n-2
,  molekulunda  iki  ikiqat  rabit
əsi  olan, 
doymamı
ş  alifatik  karbohidrogenlər  –  alkadienlər  sinifinə 
aiddir,  molekul  kütl
əsi  68,09,  qaynama  temperaturu  – 
(+34,07
0
C), 
ərimə  temperaturu  –  (-146,1
0
C),  sıxlı
ğı  (maye 
halda)  –  0,681q/sm
3
,  sındırma 
əmsalı  -
20
D
n
=1,4206,  buxar-
lanma istiliyi – 6,7 kkal/q, 
ərimə istiliyi – 16,8 kal/q, polimer-
l
əşmə  istiliyi  –  17,9  kkal/mol,  sıxılma  istiliyi  –  11089  kkal/q 
olan  adi 
şəraitdə  rəngsiz  qazdır,  hava  ilə  partlayış    təhlükəli  
qarı
şığı 1,66
÷
11,5%  (h
əcm, % ilə) nisbətində  yaranır.  İzopren 
divinild
ən  2,5  dəfə  artıq  toksiki  xassəli  olub  narkotik  təsirə 
malikdir. Onun buxarlarının havada buraxıla bil
ən qatılıq həddi 
40  mq/m
3
  q
əbul  edilmişdir.  Alkadienlərin  kimyəvi  xassələri 
ikiqat  rabit
ələrin  vəziyyətindən  asılıdır.  Tərkibində  iki  ədəd 
ikiqat  rabit
əsi  olan  dien  karbohidrogenləri  (əsasən  divinil, 
izopren v
ə dimetilbutadien) polimerləşmə xassəsinə malik olub, 
xass
əcə  təbii  kauçuka  oxşar  məhsullar  əmələ  gətirirlər.  Bəzi 
dien  karbohidrogenl
ərinin  fiziki  xassələri  cədvəl  6.2-də 
göst
ərilmişdir. 
                                                                                                
Cədvəl 6.2 
       Bəzi dien karbohidrogenlərinin fiziki xassələri. 
          Adı 
Nisbi sıxlı
ğı, 
20
4
d
 
Qaynama 
temperaturu, 
0
C 
Allen (propadien) 
 0,662
-34,3 
 –  34,0  
Butadien -1,3 
 0,650
-6 
 – 4,5 
Piperilen (pentadien 1,3)   0,676–0,691 
 42,03 – 44,07 
İzopren 
 0,691 
 34,08 
Dimetilbutadien -1,3 
 0,7262 
 68,5 – 68,7 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
166 
Dien  karbohidrogenlərinin  toksikoloji  xassələri:  Nar-
kotik  xass
ə  təsirinə  görə  müvafiq  olefin  karbohidrogenlərinə 
n
əzərən daha güclü təsir göstərir. Molekulunda karbon atomla-
rının sayı artdıqca narkotik t
əsiri artır, zəncir şaxələndikcə təsir 
azalır. Dien karbohidrogenl
ərinin qaz və ya buxar halında selik-
li  qi
şaya  olan  təsiri  müvafiq  parafin  və  olefin  karbohidro-
genl
ərinə  nəzərən  daha  güclüdür.  Xroniki  zəhərlənmə  zamanı 
dien  karbohidrogenl
əri parenximatoz orqanların hemodinamiki 
v
ə  distrofizik  dəyişikliyə  məruz  qalmasına  səbəb  olur.  İzop-
renin  doydurulmu
ş  qatılığı  –  2048  mq/l  (20
0
C),  iyi  0,01  mq/l 
miqdarında hiss olunur. 
İzopren istehsalı qurğusunda çalışan iş-
çil
ər A markalı filtrləyici sənaye əlehqazlarından istifadə etmə-
lidirl
ər. Dien karbohidrogenlərinin yüksək qatılığında isə izolə-
edici 
şlanqlı əlehqazlardan istifadə olunmalıdır.  
İ
zoprenin alınma üsulları – 
İzopren ilk dəfə 1860-cı ildə 
ingilis  kimyaçısı  Vilyams  t
ərəfindən təbii kauçukun destruktiv 
pirolizi il
ə alınan parçalanma məhsullarından ayrılmışdır. 1984-
cü  ild
ə Tilden izopreni terpentin  yağının pirolizi ilə almış  və 
onun  qurulu
şunu  vermişdir.  Bundan  sonra  izoprenin  təbii 
kauçukun 
əsas  strukturuna  oxşar  olduğu  məlum  oldu  və  buna 
gör
ə  də  bu  sahədə  tədqiqat  işləri  sürətlə  aparılmağa  başlandı. 
İkinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ-da terpenlərin pirolizi 
yolu il
ə izopren alınmağa başlandı. Xammal kimi şam qətranın-
dan  alınan,  t
ərkibində  98%  C
10
H
16
  terpen  karbohidrogenl
əri 
olan izoprenin tsiklik dileri olan skipidardan istifad
ə olunurdu. 
Terpenl
ərin pirolizi zamanı terpenlər depolimerləşərək izoprenə 
çevrilmi
şlər. Bu halda izopren nisbətən az çıxım və az qatılıqda 
alınmı
şdır.  Terpenlərin  ehtiyatları  çox  məhdud  olduğuna  görə 
sonralar  izoprenin  neft  xammallarından  daha  effektiv  sintez 
üsulları i
şlənib hazırlanmağa başlandı. İzoprenin çoxsaylı alın-
ma  üsullarından  a
şağıda göstərilən 4 üsulu sənaye miqyasında 
t
ətbiq olunur: 
1) 
İzobutilenin  formaldehidlə  kondensləşməsi  üsulu  ilə 
izoprenin alınması; 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
167 
2) 
İzopentanın  ikimərhələli  katalitik  dehidrogenləşdiril-
m
əsi ilə izoprenin alınması; 
3) 
İzoamilenlərin  katalitik  dehidrogenləşdirilməsi  ilə 
izoprenin alınması; 
4)  Propilenin  dimerl
əşməsi  və  sonra  da  alınan  metilpen-
tenl
ərin demetanlaşdırılması ilə izoprenin alınması. 
Xarici  ölk
ələrdə  sənaye  miqyasında  izoprenin  əsasən  2 
alınma  üsulu  t
ətbiq  olunur:  izoamilenlərin  dehidrogenləşdiril-
m
əsi və propilenin dimerləşməsi.