N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Kükürd – sarı r
əngli bərk maddədər. Onun kristallarının 
müxt
əlif  allotropik  şəkildəyişmələri  vardır.  Təmiz  kükürd 
119
0
C  –d
ə  əriyir,  445
0
C  –d
ə  qaynayır.  Elektriki  və  istiliyi  pis 
keçirir,  suda  h
əll olmur. Kükürd təbiətdə həm sərbəst, həm də 
birl
əşmələr  halında  tapılır.  Külçədə  kükürdün  miqdarı  10%  –
d
ən  75%  –  ə  qədər  olur.  Sərbəst  kükürdün  əmələ  gətirdiyi 
yataqların d
ərinliyindən asılı olaraq o həm açıq, həm də qazma 
üsulu  il
ə  çıxarılır.  Sərbəst  kükürd  həm  də  mis  istehsal  edən 
zavodlarda 
əlavə  məhsul  kimi  alınır.  Kükürd  təkcə  kükürd 
oksidi  almaq  üçün  deyil,  h
əm  də  barıt,  kibrit,  rezin,  müxtəlif 
boyalar,  k
ənd  təsərrüfatı  zərərvericilərinə  qarşı  mübarizə 
vasit
əsi və dərman maddələri hazırlamaq üçün istifadə olunur.  
Elementar  kükürdü  kükürdlü  filizl
ərdən əritməklə, yaxud 
filizi  flotasiya  etm
əklə  ayırırlar.  Orta  Asiyada  tapılan  kükürd 
yataqlarındakı  kükürd  filizind
ə  40%,  Qafqaz  filizində  isə  isə 
20–30% kükürd olur. Kükürd yataqlarının d
ərinliyi bəzən 125–
130 metr
ə çatır. Daha dərin yataqlardan kükürd çıxarmaq üçün 
kükürd  filizi  yer  altında 
əridilir.  Bu  məqsədlə  bir-birinin 
iç
ərisində olan üçborulu aparat quraşdırılır.  
Bel
əliklə,  sulfat  turşusu  istehsalının  xammal  mənbələri 
olduqca  müxt
əlifdir.  Lakin  buna  baxmayaraq  indiyə  qədər 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
135 
sulfat  tur
şusu  istehsalında  əsasən  elementar  kükürd  və  dəmir 
kolçedanından istifad
ə olunur. 
İstilik elektrik stansiyalarının odluq qazları və mis əritmə 
istehsalında alınan qazlardan m
əhdud istifadə olunmasına səbəb 
h
əmin  qazların  tərkibində  kükürd–4  oksidin  qatılığının  az 
olmasıdır.  Bu  halda  xammal  balansında  d
əmir  kolçedanının 
payı  azalır,  kükürdün  payı  is
ə artmağa başlayır. Sulfat turşusu 
istehsalının  ümumi  sxemind
ə  ilk  mərhələ  xammalın  hazırlan-
ması  v
ə  onun  yandırılmasıdır.  Sulfat  turşusunun  tərkibi  və 
istehsalın aparat t
ərtibatı xammalın təbiətindən çox əhəmiyyətli 
d
ərəcədə asılıdır. Bununla da sulfat turşusunun istehsal texnolo-
giyasını mür
əkkəbliyini müəyyən etmək olur. 
 
5.3.3. Sulfat turşusu istehsalının mütərəqqi üsulları və 
inkişaf perspektivləri. 
 
Əgər  kükürd  oksidinin  alınması  zamanı  xammal  kimi 
t
ərkibində  qaynar  qazlar  və  neft  məhsullarının  təmizlənməsi 
zamanı  alınan  arsen  v
ə  hidrogensulfid  olmayan  kükürddən 
istifad
ə  olunarsa,  o  halda  sulfat  turşusunun  kontakt  üsulu  ilə 
alınması xeyli sad
ələşər. 
Xammal kimi 
əridilmiş kükürddən istifadə olunduqda sul-
fat  tur
şusunun  istehsalı  prosesi  üç  mərhələdən  ibarət  olur: 
kükürdün    forsunkalı  sobalarda  yandırılması;  kontakt  aparatla-
rında  kükürd
–
4  oksidin  kükürd
–
6  oksid
ə  oksidləşdirilməsi; 
kükürd
–
6 oksidin absorbsiyası. 
Sulfat  tur
şusunun  hidrogensulfiddən  alınması  üsulu  yaş 
kataliz adlanır v
ə aşağıdakı əsas etaplardan ibarətdir.   
1) hidrogensulfidin yandırılması: 
     (
2
2
2
2
2
2
3
2
SO
O
H
O
S
H
+
→

+
);  
2) vanadium katalizatoru v
ə su buxarının iştirakı ilə SO
2
–
nin    S
Оз
–
ə  qədər  oksidləşdirilməsi,  bu  halda  sulfat  turşusu 
buxar 
şəklində alınır;   
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
136 
3)  buxarların  soyudulması  il
ə sulfat turşusunun kondens-
l
əşdirilməsi. 
Ya
ş  kataliz  üsulu  ilə  sulfat  turşusunun  alınması  qurğusu 
hidrogensulfidin  yandırılması  sobası,  SO
2
-nin  S
О
3
-
ə  oksidləş-
dirilm
əsi üçün kontakt aparatı və əmələ gələn turşu buxarlarının 
kondensl
əşdirilməsi  üçün  doldurmalı  qüllədən  ibarətdir.  Belə 
qur
ğular  neft  emalı  zavodlarında  və  eyni  zamanda  tullan-
tılarının  t
ərkibində    hidrogensulfid  olan  müəssisələrdə  tikilir. 
S
ənayedə texniki, akkumlyator və reaktiv sulfat turşuları isteh-
sal  olunur.  Bu  tur
şular təyinatlarına və tərkiblərində olan  əsas 
komponent
ə  və  qarışıqlara  görə  bir-birlərindən  fərqlənirlər. 
Hal–hazırda kontakt üsulu il
ə sulfat turşusu istehsal edən tipik 
qur
ğuların məhsuldarlıqları il ərzində  180 min ton təşkil edir. 
Bel
ə  qurğuların  istehsal  gücü  360  min  ton/il  olan    qurğularla 
əvəz  olunması  sulfat  turşusunun  istehsalına  kapital 
qoyulu
şunun  30%,  məhsulun  maya  dəyərinin  isə  20% 
azalmasına  imkan  yaradır.  Sulfat  tur
şusu  istehsalına  xüsusi 
kapital  x
ərcləri  xammalın  növündən  əhəmiyyətli  dərəcədə 
asılıdır: 
əgər  xammal  kimi  təbii  kükürddən  istifadə  olunduğu 
halda xüsusi kapital x
ərcləri 100% qəbul edilərsə, onda xammal 
kimi  hidrogensulfidd
ən  istifadə  olunduqda  bu  qiymət  108%, 
xammal  kimi  t
ərkibində  kükürd  qazları  olan  tullantı 
qazlarından  istifad
ə  olunarsa  167%,  kolçedandan  istifadə 
olunarsa  208% t
əşkil edər. Xüsusi kapital qoyuluşunun artımı 
əsasən  təmizləyici  qurğulara  çəkilən  xərclərdən  asılıdır. 
T
əmizləyici 
qur
ğuların 
sonrakı 
t
əkmilləşdirilməsi 
avadanlıqların  material  tutumunun  v
ə  əmçinin  də  sulfat 
tur
şusunun istehsalına çəkilən kapital xərclərinin azaldılmasına 
imkan  yaradır.  Sulfat  tur
şusu  istehsalının  iqtisadi–texniki 
göst
əricilərinin 
yax
şılaşdırılmasında 
qazların 
quru 
t
əmizlənməsi  sisteminin  yaradılması  perspektiv  hesab  olunur. 
Sulfat tur
şusunun klassik kontakt üsulu ilə istehsalı bir sıra əks 
prosesl
ərlə  müşayət  olunur:  qaynar  yanma  qazları  təmizlənmə 
şöbəsində soyudulur, sonra  yenidən kontakt şöbəsində qızdırı-

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
137 
lır; yuma qüll
ələrində qaz nəmləşdirilir, quruducularda isə tam 
qurudulur. B
əzi istehsal sahələrində qazların quru təmizlənməsi 
il
ə sulfat turşusu istehsal olunur. Bu prosesin əsas xüsusiyyəti 
ondan  ibar
ətdir  ki,  qaynar  yanma  qazları  tozlardan  təmiz-
l
əndikdən sonra soyudulmadan, yuyulmadan və qurudulmadan 
bilavasit
ə  kontakt  aparatına  göndərilir.  Beləliklə  də,  klassik  4 
m
ərhələ  3  mərhələ  ilə  əvəz  olunur  ki,  bunun  da  nəticəsində 
xüsusi  kapital  qoyulu
şu  15...25%,  sulfat  turşusunun  maya 
d
əyəri  10...15% azalır. 
Sulfat  tur
şusunun  istehsalı  prosesinin  təkmilləşdirilməsi 
m
əqsədi ilə paralel katalizator layı olan kontakt aparatları (onun 
metal  tutumu  25%  azalmı
şdır)  işlənib  hazırlanmışdır.  Anod 
qoruyuculu  gövd
əborulu  soyuduculardan  istifadə  etməklə 
onların i
şləmə müddətini 10 ilə qədər uzatmaq olar. 
Nitroz  üsulu  il
ə  sulfat  turşusunun  istehsalı  qüllə 
sisteminin  t
əkmilləşdirilməsi  hesabına  təzələnir.  Hesablamalar 
göst
ərir ki, kolçedanın hava iştirakı ilə yandırılmasından alınan 
qazların kontakt üsulu il
ə emal olunması ilə müqayisədə anoloji 
güc
ə malik olan qurğularda (180 min ton/il) və nitroz üsulunda 
kapital x
ərcləri 43,6%, kükürdlü qazların emalının maya dəyəri 
45,5%, g
ətirilmiş xərclər 44,7% və əmək tutumu 20,2% azalır. 
Sulfat  tur
şusunun  böyük  istehlakçıları  onu  öz  müəssisələrində 
aidiyy
ətindən  asılı  olmayaraq  istehsal  etməlidirlər;  bu  dəmir 
yolu  n
əqliyyatının    işini  3  dəfəyə  qədər  azaldar  və  sulfat 
tur
şusunun  uzaq  məsafələrə  daşınması  üçün  tələb  olunan 
sisteml
ərə da ehtiyac qalmaz. 
Mineral  gübr
ələrin  istehsalında  da  təmizlənmiş  və 
regenerasiya  olunmu
ş  işlənmiş  sulfat  turşusundan  istifadə 
olunması artacaqdır.   
 
5.3.4. Sulfat turşusunun müasir alınma üsulları. 
H
ələ  XIII  əsrdə  sulfat  turşusunu  dəmir  kuporosunun 
(FeSO
4
)  parçalanmasından  alırdılar.  El
ə  buna  görə  indi  də 
sulfat  tur
şusunun növlərindən biri kuporos  yağı adlanır. Lakin 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
138 
hal-hazırda  kuporosdan  sulfat  tur
şusu  alınmır.  Hazırda  sulfat 
tur
şusu sənayedə iki üsulla istehsal olunur:  
1. Nitroz üsulu (qüll
ə üsulu);  
2. Kontakt üsulu; 
Nitroz  üsulu  200  ild
ən  atrıqdır  ki,  mövcuddur.  Kontakt 
üsulu  is
ə  XIX  əsrin  axırlarında,  XX  əsrin  əvvəllərində  işlənib 
hazırlanmı
şdır.  Hər  iki  üsulun  birinci  mərhələsini  kükürdlü 
xammallardan kükürd qazının (SO
2
) alınması t
əşkil edir. İkinci 
kükürd  qazı  t
əmizləndikdən  sonra  kükürd–6  oksidə  qədər 
(xüsusil
ə kontakt üsulunda) oksidləşdirilir. SO
2
 -nin  SO
3 
-
ə  adi 
şəraitdə oksidləşməsi çox yavaş getdiyi üçün katalizator tətbiq 
edilir.  Üçüncü  m
ərhələdə SO
3
  su  il
ə udularaq sulfat turşusuna 
çevrilir.  Kükürdt
ərkibli  xammallardan  sulfat  turşusunun 
istehsalı  bir  neç
ə  kimyəvi  prosesləri    əhatə  edir.  Bu  proseslər 
a
şağıdakı sxem üzrə baş verir: 
]
[
]
[
]
[
6
4
2
4
2
2
2
2
0
+
+
+
−
−
→

→















S
S
O
S
S
H
S
Fe
S
II
I
     ..........(5.26) 
 
Burada    I  –  m
ərhələ  soba  yağının  alınması  (SO
2
),  II  – 
m
ərhələ  SO
2
  -nin    SO
3 
-
ə    katalitik  oksidləşməsi  və  onun  da 
absorbsiyası il
ə sulfat turşusunun alınması.  
Ümumi  halda  sulfat  tur
şusunun  istehsalı  prosesini 
a
şağıdakı şəkildə təsvir etmək olar: 
  Xammal 
→

  xammalın  hazırlanması 
→

  xammalın 
yandırılması 
→

 
Soba 
yağının 
təmizlənməsi 
→

 
→

kontaktlaşma 
→

kontaktlaşdırılmış 
qazların 
absorbsiyası 
→

 SULFAT TURŞUSU 
Sulfat  tur
şusu  istehsalının  konkret  texnoloji  sxemi  xam-
malın  növünd
ən,  kükürd–4    oksidin  katalitik  oksidləşdirilmə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
139 
xüsusiyy
ətindən,  kükürd–6  oksidin  absorbsiya  mərhələsindən  
asılıdır.   
SO
2
–nin 
SO
3
–
ə 
oksidl
əşmə 
prosesinin 
nec
ə 
aparılmasından  asılı  olaraq  sulfat  tur
şusunun  alınmasının  iki 
əsas üsulu vardır: kontakt üsulu ilə sulfat turşusunun alınması 
zamanı  S
О
2
–nin 
 
S
О
3
–
ə  oksidləşmə  prosesini  bərk  kataliza-
torların  i
ştirakı  ilə  aparırlar.  Son  mərhələdə  SО
3
-ün 
absorbsiyası qısa 
şəkildə aşağıdakı reaksiya üzrə gedir: 
S
О
3
 + 
Н
2
О 
→

 
Н
2
S
О
4
......................(5.27) 
Proses  nitroz  üsulu  (qüll
ə  üsulu)  ilə  aparılarkən  oksigen 
keçiricisi  kimi  azot  oksidind
ən  istifadə  olunur.    Kükürd–6  
oksidin  oksidl
əşdirilməsi  maye  fazada  aparılır  və  son  məhsul 
kimi sulfat tur
şusu alınır: 
S
О
3
 + N
2
О
3
 + 
Н
2
О 
→

  
Н
2
S
О
4
 + 2N
О...........(5.28) 
Hal–hazırda  sulfat  tur
şusu  sənayedə  əsasən  yüksək 
intensivliy
ə  malik  olan  aparatlardan  istifadə  etməyə  imkan 
ver
ən  kontakt  üsulu  ilə  alınır.  Sulfat  turşusunun  iki  növ 
xammaldan:  pirit  v
ə  kükürddən  kontakt  üsulu  ilə  alınması 
prosesl
ərini nəzərdən keçirək.  
1) D
əmir kolçedanından (pirit) sulfat turşusunun alınması 
üç m
ərhələdə baş verir: 
- 
pirit 
konsentratının 
havanın 
oksigeni 
il
ə 
oksidl
əşdirilməsi: 
4F
еS
2
 + 11
О
2
 = 2F
е
2
S
3
 + 8S
О
2
………(5.29) 
- soba qazının artıq oksigeni il
ə kükürd 4-oksidin katalitik 
oksidl
əş-dirilməsi: 
2S
О
2
 + 
О
2
 
→

 
2S
О
3
…………(5.30) 
-  kükürd–4  oksidin  absorbsiyası  il
ə  sulfat  turşusunun 
alınması: 
S
О
3
 + 
Н
2
О 
→

 
Н
2
S
О
4
………….(5.31) 
Sulfat  tur
şusunun  dəmir  kolçedanından  istehsalının 
texnoloji t
ərtibatı çox mürəkkəb bir prosesdir və ardıcıl aparılan 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
140 
bir neç
ə mərhələdən ibarətdir. Bu istehsal prosesinin prinsipial 
(qurulu
ş) sxemi şəkil 5.12–də göstərilmişdir: 
1
2
3
4
5
6
7
H
2
SO
4
I
II
III
 
Şə
kil. 5.12. Flotasiya kolçedanından birdəfəli kontakt-
laşma üsulu ilə sulfat  turşusunun istehsalı prosesinin 
struktur sxemi. 
I –  yanma qazlarının alınması: 1 – piritin yandırılması; 2 
–  qazın  utilizasiya  qazanında  soyudulması;  3  –  qazın  ümumi 
t
əmizlənməsi;  4  –  qazın  xüsusi  təmizlənməsi;  II  –  kontaktlaş-
dırma:  5  –  qazın  istid
əyişdiricidə qızdırılması; 6 – kontaktlaş-
dırma;  III  –  absorbsiya:  7  –  kükürd–6  oksidin  absorbsiyası  v
ə 
sulfat tur
şusunun alınması. 
Katalizatorun  i
ştirakı  olmadan  kolçedanın  hava  axınında 
yandırılması  dönm
əyən  heterogen  proses  olub  istiliyin  ayrıl-
ması il
ə dəmir disulfidin termiki dissosiasiyası mərhələsini keç-
m
əklə gedir: 
2 F
еS
2
 = 2 F
еS + 2 S................(5.32) 
v
ə dissosiasiya məhsullarının oksidləşməsi: 
2 S + 2 
О
2
 = 2 S
О
2
…………….(5.33) 
4 F
еS + 7 О
2
 = 2 F
е
2
O
3
 + 4 S
О
2
 …………(5.34) 
ümumi halda t
ənlik aşağıdakı kimi yazılar: 
4 F
еS
2
 + 11 
О
2
 = 2 F
е
2
O
3
 + 8 S
О
2
…………(5.35) 
burada,  
∆Н = 3400 kCoul. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
141 
Praktikada  kolçedanın  yandırılması  1000
о
С–dən  yüksək 
olmayan  temperaturda  aparılır.  Bel
ə  ki,  bu  temperatur  həd-
dind
ən  yüksək  temperaturda  yandırılan  xammal  hissəcikləri 
biti
şməyə başlayır ki, bu da onların səth sahəsinin kiçilməsinə 
s
əbəb olur və hissəciklərinin hava axını ilə yuyulmasını çətin-
l
əşdirir. Kolçedanın yandırılması prosesini aparmaq üçün reak-
tor kimi müxt
əlif konstruksiyalı sobalardan istifadə olunur: me-
xaniki,  toz  halında  yandırmalı,  qaynar  layda  yandırmalı.  Qay-
nar  laylı  sobalar 
yüks
ək  intensivliyi  ilə  fərqlənirlər 
(10000kq/m
2
·gün-
ə  qədər),  dəmir  disulfidin  daha  tam 
yanmasını v
ə temperatura nəzarəti təmin edir, yanma reaksiyası 
istiliyinin  utilizasiya  prosesini  asanla
şdırır.  Qaynar  laylı 
sobaların  çatı
şmayan  cəhəti  yanma  qazlarının  tərkibində  toz 
hiss
əciklərinin  yüksək  olmasıdır  ki,  bu  da  onların 
t
əmizlənməsini  çətinləşdirir.  Hal-hazırda  kolçedandan  sulfat 
tur
şusunun  istehsalı  prosesində  qaynar  laylı  sobalar  digər  növ 
sobaları sıxı
şdırıb çıxarmışdır.   
2)  Sulfat  tur
şusunun  elementar  kükürddən  kontakt  üsulu 
il
ə istehsalının texnoloji prosesi sulfat turşusunun kolçedandan 
isatehsalı  prosesind
ən  bir  sıra  xüsusiyyətlərinə  görə  fərqlənir. 
Bu xüsusiyy
ətlərə aşağıdakılar aiddir: 
–  soba  qazının  alınması  üçün  istifad
ə  olunan  sobalar 
xüsusi konstrusiyaya malik olur; 
– soba qazının t
ərkibində  kükürd–4 oksidin yüksək olma-
sı; 
– soba qazının qabaqcadan t
əmizlənməsi mərhələsinin ol-
maması. 
Kükürd–4  oksidin  sonrakı  kontaktla
şdırma  prosesinin 
fiziki – kimy
əvi əsasları və aparat tərtibatı kolçedan əsasında və 
ad
ətən  ikiqat  kontaktlaşma  və  ikiqat  absorbsiya  sxemi  üzrə 
aparılan  prosesl
ərdən heç də fərqlənmir. Bu üsulda qazın kon-
takt aparatında termostabill
əşməsi adətən soyuq havanın katali-
zator  layları  arasına  verm
əklə  həyata  keçirilir.  Sulfat  turşu-
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
142 
sunun  kükürdd
ən  istehsalı  prosesinin  prinsipial  sxemi  şəkil 
5.13–d
ə göstərilmişdir: 
 
1
2
3
4
5
H
2
SO
4
 
     
Şə
kil 5.13. Kükürddən sulfat turşusu istehsalının 
                         struktur sxemi:  
1 – havanın qurudulması; 2 – kükürdün yandırılması; 3 – 
qazın  soyudulması,  4  –  kontaktla
şma;  5  –  kükürd-4  oksidin 
absorbsiyası v
ə sulfat turşusunun əmələ gəlməsi. 
 
Sulfat  tur
şusunun  hidrogen  sulfiddən  alınması  üsulu  da 
mövcuddur.  Bu  üsul  «ya
ş»  kataliz  adlandırılır.  Bu  üsulda 
hidrogensulfidin  hava  axınında  yandırılması  il
ə alınan  SО
2 
v
ə 
su 
qarı
şığı 
ayrılmadan 
kontaktla
şmaya 
gönd
ərilir. 
Kontaktla
şma  zamanı  bərk  vanadium  katalizatoru  üzərində 
S
О
2
–nin  S
О
3
–
ə  oksidləşməsi  prosesi  baş  verir.  Sonra  qaz 
qarı
şığı kondensatorda soyudulur və əmələ gələn  sulfat turşusu 
buxarları  maye  m
əhsula  çevrilir.  Beləliklə,  sulfat  turşusunun 
kolçedan v
ə kükürddən alınma üsullarından fərqli olaraq «yaş» 
kataliz  üsulu  il
ə  sulfat  turşusunun  alınması  prosesində  xüsusi 
m
ərhələ  –  SО
3
–ün  absorbsiyası  m
ərhələsi  olmur  və  bütün 
proses üç ardıcıl m
ərhələdən ibarət olur: 
1.  Hidrogensulfidin  yandırılması  v
ə  ekvimolekulyar 
miqdarda(1:1) S
О
2
 v
ə su buxarı qarışığının alınması: 
Н
2
S +1,5
О
2
 = S
О
2
 + 
Н
2
О – ∆Н
1
........(5.36) 
             Burada,  
∆Н
1
 = 519 kCoul 
2. S
О
2
–nin S
О
3
–
ə oksidləşdirilməsi: 
S
О
2
+ 0,5
О
2
 <=>  S
О
3
 – 
∆Н
2
..............(5.37) 
              Burada, 
∆Н
2
 = 96 kCoul, 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
143 
3.  Alınan  buxarların  kondensl
əşdirilməsi  ilə  sulfat 
tur
şusunun alınması: 
S
О
3
 + 
Н
2
О <=> 
 
Н
2
S
О
4
 – 
∆Н
3
.............(5.38) 
     Burada,  
∆Н
3
 = 92 kCoul 
Bel
əliklə,  «yaş»  kataliz  prosesini  cəm  şəkildə  aşağıdakı 
t
ənlik vasitəsilə göstərmək olar: 
Н
2
S + 2
О
2
 = 
Н
2
S
О
4
 – 
∆Н.............(5.39) 
Burada,  
∆Н = 707 kCoul. 
Sulfat  tur
şusunun  böyük  miqyasda  istehsalı  onun  son 
d
ərəcədə təkmilləşdirilməsini tələb edir. Burada aşağıdakı əsas 
istiqam
ətləri göstərmək olar: 
 1.  Müxt
əlif  istehsal  sahələrinin  və  istilikelektrik 
m
ərkəzlərinin  qazanxana  qazlarından  istifadə  edərək  xammal 
bazasının geni
şləndirilməsi;  
2.  Qur
ğunun  vahid  gücünün  artırılması.  Qurğunun 
gücünün  2-3  d
əfə  artırılması  məhsulun  maya  dəyərini    25  – 
30% artırır; 
3. Oksigen v
ə ya oksigenlə zənginləşdirilmiş havadan is-
tifad
ə etməklə xammalın yandırılma prosesinin intensivləşdiril-
m
əsi. Bu aparatdan keçən qazın həcmini azaldır və onun məh-
suldarlı
ğını artırır;  
4.  Prosesd
ə  təzyiqin  artırılması  əsas  aparatların  işləmə 
intensivliyinin artırılmasına s
əbəb olur; 
 5. Yüks
ək aktivliyə və aşağı yanma temperaturuna malik 
olan yeni katalizatorların t
ətbiqi; 
6. Kontaktla
şmaya verilən soba qazının tərkibində kükürd 
4-oksidi qatılı
ğının artırılması; 
7.  Kontaktla
şma  və  xammalın  yandırılma  mərhələsində 
qaynar laylı reaktorların t
ətbiq edilməsi; 
8. 
İstehsalın bütün mərhələlərində, o cümlədən də su bu-
xarının  istehsalı  üçün  kimy
əvi  reaksiyaların  istilik  effektindən 
istifad
ə olunması; 
Sulfat  tur
şusu  istehsalının  mühüm  məsələlərindən  biri 
S
О
2
-nin  S
О
3
-
ə  çevrilmə  dərəcəsinin  yüksəldilməsindən 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
144 
ibar
ətdir.  Sulfat  turşusuna  görə  məhsuldarlığın  artırılması  ilə 
yana
şı  bu  məsələnin  həlli  həm  də  SО
2 
kimi  z
ərərli  maddənin 
ətraf mühitə atılmasının qarşısını almaqla ekoloji vəziyyətin də 
yax
şılaşmasına  imkan  yaradır.  SО
2
-nin  S
О
3
-
ə  çevrilmə 
d
ərəcəsinin  yüksəldilməsi  müxtəlif  üsullarla  həyata  keçirilir. 
Bu üsullardan 
ən geniş yayılmışı ikiqat kontaktlaşma və ikiqat 
absorbsiya  sxeml
ərinin  yaradılmasıdır.  Sulfat  turşusu  istehsalı 
prosesinin qurulu
şu şəkil 5.14-də göstərilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
        
Sobaya piritin verilm
əsi 
      
Köm
əkçi əməliyyat 
     
Havanın verilm
əsi 
         
Texnoloji 
əməliyyat 
Xammalın fiziki-kimy
əvi çevrilməsi 
    
Köm
əkçi əməliyyatlar 
Yanıq qalı
ğının xaric edilməsi 
      Köm
əkçi əməliyyatlar 
                       
                           
Əyani əlaqə 
                      Müv
əqqəti əlaqə