N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Şə
kil 5.8. Azotdioksidinin absorbsiya 
dərəcəsinin nitrat  turşusu qatılığından 
asılılığı
. 
                  1 - 
I
NO
C
2
; 2 -  
II
NO
C
2
;3 - 
III
NO
C
2
; 
 
  
  
  
  
  
  
A
b
s
o
rb
s
iy
a
 d
ə
r
ə
c
ə
s
i,
 %
 i
l
ə
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
123 
160  litr/d
əqiqədən artıq olmalıdır. Ümumiyyətlə, temperaturun 
artması  çıxımın  artmasına  s
əbəb  olur,  lakin  bu  baha  qiymətli 
katalizatorun birba
şa, böyük miqdarda itməsinə səbəb olur.  
Azot 2 – oksidinin oksidl
əşməsi aşağı temperaturlarda baş 
verdiyin
ə  görə  qarışıq  su  ilə  soyudulur,  alınan  su  buxarı 
texnoloji ehtiyaclar üçün s
ərf olunur və bu da iqtisadi baxımdan 
əlverişli  olur.  Azotdioksidinin  absorbsiyası  təmizlənmiş  su  ilə 
kalon  tipli  aparatlarda  aparılır,  bu  zaman  azotdioksidinin 
absorbsiya  d
ərəcəsi  99%,  işlənmiş  qazların  tərkibində  azot 
oksidl
ərinin  miqdarı  isə  0,11%-ə  qədər  olur.  Nitrat  turşusu 
istehsalının funksional sxemi 
şəkil  5.9 – da göstərilmişdir. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
124 
Kimy
əvi çevrilmə 
hava 
HNO
3
  
 
İşlənmiş qazlar 
NO-nun 
sintezi 
NH
3 
T
əmiz-
l
ənmə 
Sıxılma 
Qızma 
T
ə
miz- 
l
ə
nm
ə
 
Qızma 
Qarı
şma 
Xammalın 
hazırlanması 
Soyudulma 
NO-nun 
oksidl
əşməsi 
 
   
İşlənmiş   
   qazların   
 
t
əmizlənməsi 
Nitroz qazların 
hazırlanması 
Kimy
əvi 
çevrilm
ə 
İstehsal 
tullantılarının 
t
əmizlənməsi 
 HNO
3
-ün  
əmələ 
g
əlməsi 
 
Şə
kil  5.9. Nitrat turşusu istehsalının funksional sxemi. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
125 
 
5.2.5. Texnoloji parametrlərin seçilməsinin 
ə
saslandırılması 
Amonyakın  oksidl
əşməsi  reaksiyası  üçün  1  mol 
ammonyaka  1,25  mol  oksigen  lazım  olur.  Azot  2–oksidin 
çıxımı  o  vaxt  maksimum  olur  ki,  veril
ən  ammonyak–hava 
qarı
şığında ammonyakla oksigenin mol nisbətləri 2,01:1,7 kimi 
olsun.  Bel
ə  qarışıqda  ammonyakın  miqdarı  9,5  –  11,5%  olur. 
Ammonyak  –  hava  qarı
şığı müəyyən faiz nisbətində partlayıcı 
olur.  Mü
əyyən  olunmuşdur  ki,  ammonyak–hava  qarışığında 
ammonyakın  miqdarı  16%  –  d
ən  az,  26%  –  dən  çox  olduqda 
qarı
şıq  partlayıcı  olur.  İstehsalat  şəraitində  hava–ammonyak 
qarı
şığının  partlama  intervalına  uyğun  gəlməyən  tərkibindən 
istifad
ə  edilir.  Ammonyakın  oksidləşmə  prosesi  ekzotermiki 
oldu
ğu  üçün  qurğuya  verilən  nə  hava,  nə  də  ammonyak 
əvvəlcədən kənarda qızdırılmır. Qarışıq yalnız prosesdən alınan 
nitroz  qazlarının  istiliyi  hesabına  qur
ğunun hava qızdırıcısında 
300
0
C – y
ə qədər qızır.   
Azotmonooksidinin  azotdioksidin
ə  oksidləşməsi  prosesi 
170º
С  temperaturda  aparılır.  Reaksiya  istiliyi  hesabına 
temperatur  300º
С–yə qədər yüksələ bilər. Prosesin oksidləşmə 
d
ərəcəsi  85%  təşkil  edir.  Azotdioksidinin  absorbsiyası  35  – 
40º
С temperaturda aparılır, çünki bu halda tarazlıq sağa döğru 
yön
əlir, turşunun qatılığı 55 – 58%  təşkil edir.  
 
5.2.6. Texnoloji sxemin izahı 
0,716  MPa  t
əzyiq  altında  nitrat  turşusunun  istehsalı 
prosesinin  texnoloji  sxemi 
şəkil  5.10  –  da  göstərilmişdir. 
Atmosfer  havası  1  ikipill
əli  filtrində  əsaslı    təmizlənmə 
m
ərhələsini  keçir.  Təmizlənmiş  hava  ikipilləli  hava 
kompressorunda  sıxılır.  18  turbokompressorunun  birinci 
pill
əsində  hava  0,35  MPa  təzyiqə  qədər  sıxılır,  bu  halda  o, 
adiabatik  sıxılma  n
əticəsində  165–175ºС  temperatura  qədər 
qızır.  Hava  soyudulduqdan  sonra  16  ikinci  sıxılma  pill
əsinə 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
126 
verilir  ki,  burada  da  onun  t
əzyiqi  0,716  MPa  təzyiqə  qədər 
artırılır.  Sıxıldıqdan  sonra  havanın 
əsas  axını  12  hava 
qızdırıcısında nitroz qazlarının istiliyi hesabına 250–270º
С –yə 
q
ədər  qızdırılır  və  ammonyakla  qarışdırılmaq  üçün  6 
qarı
şdırıcısına verilir.  
Maye ammonyakın buxarlandırılması il
ə alınan qazşəkilli 
ammonyak  n
əmlikdən,  yaglardan  və  katalizator  tozlarından 
t
əmizləndikdən sonra 5 qızdırıcısını keçməklə 150ºС–yə qədər 
qızdırılaraq 
h
əmçinin  6  qarışdırıcısına  daxil  edilir. 
T
əmizləndikdən sonra tərkibində 10%-ə qədər ammonyak olan 
ammonyak–hava qarı
şığı konversiya olunmaq üçün 14 kontakt 
aparatına  verilir.  Ammonyakın  konversiyası  platin–rodium 
katalizatoru  torları  üz
ərində  870–900ºС  temperaturda  aparılır, 
bu halda konversiya d
ərəcəsi 96% -ə çatır. Nitroz qazları 890–
910º
С temperatur ilə kontakt aparatının altında yerləşdirilən 15 
utilizasiya  qazanına  verilir.  15  utilizasiya  qazanında  nitroz 
qazlarının  170º
С  –  yə  qədər  soyudulması  hesabına  kimyəvi 
t
əmizlənmiş bəsləyici suyun buxarlanması baş verir.  Bu halda 
1,5MPa t
əzyiqli və 230ºС temperaturlu buxar alınır. Utilizasiya 
qazanından sonra nitroz qazları 13 oksidl
əşdirici kalona verilir. 
Bu kalon bo
ş aparat olub yuxarı hissəsinə platin katalizatorunu 
tutmaq  üçün 
şüşə  lifdən  hazırlanmış  filtr  quraşdırılır.  Nitroz 
qazlarının  qism
ən oksidləşməsi artıq utilizasiya  qazanında baş 
verir  (40%–
ə  qədəri).  13  oksidləşdiricisində  oksidləşmə 
d
ərəcəsi 85% – ə qədər artır. Oksidləşmə reaksiyaları hesabına 
nitroz  qazları    300–335º
С  –yə  qədər  qızır.  Bu  istilik  12  hava 
soyuducusunda 
istifad
ə  olunur.  12  istidəyişdiricisində 
soyudulan  nitroz  qazları  sonrakı  soyudulma  üçün  11 
istid
əyişdiricisinə daxil olur ki, burada da onların temperaturu 
150º
С –yə qədər soyudulur və işlənmiş qazların temperaturu da 
110–125º
С – yə  qədər qızdırılır. Sonra nitroz qazları dövri su 
il
ə soyudulan 7 soyuducu – kondensatora göndərilir. Bu halda 
su  buxarı  kondensl
əşir  və  zəif  nitrat  turşusu  alınır. 
Kondensl
əşmiş  nitrat  turşusundan  nitroz  qazları  8 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
127 
separatorunda  ayrılır.  8  separatorundan  ayrılan  nitrat  tur
şusu 9 
absorbsiya  kalonunun  6–7-ci  bo
şqabına,  nitroz  qazları  isə 
absorbsiya  kalonunun  a
şağı  boşqabına    göndərilir.  Kalonun 
yuxarı hiss
əsinə soyudulmuş buxar kondensatı verilir. Kalonun 
yuxarı  hiss
əsində  əmələ  gələn  aşağı  qatılıqlı  nitrat  turşusu 
a
şağıda yerləşən  boşqablara axır. Azot oksidlərinin həll olması 
hesabına tur
şunun qatılığı tədricən artır və çıxışda  ~1%–ə çatır. 
Odur  ki,  tur
şu  10  üfürücü  kalona  verilir  ki,  burada  da 
qızdırılmı
ş hava ilə onun tərkibində olan azot oksidləri üfürülür 
v
ə  ağardılmış  nitrat  turşusu  anbara  göndərilir.  Üfürücü 
kalondan  çıxan  hava  9  absorbsiya  kalonunun  a
şağı  hissəsinə 
verilir.   
Azot  oksidl
ərinin  absorbsiya  dərəcəsi  99%  –  ə  çatır. 
Kalondan çıxan son qazlar 35º
С temperatur ilə, tərkibində azot 
oksidl
ərinin  miqdarı    0,11%  olmaqla  11  qızdırıcısını  keçir  və 
burada  110–145º
С  –yə  qədər  qızdırılaraq  3  odluqlu  quruluşa 
daxil  edilir.  Burada  qazlar 
əvvəlcə  4  qızdırıcısında  qızdırılan 
t
əbii qazların yanması hesabına 390–450ºС –yə qədər qızdırılır 
v
ə  ikilaylı  katalitik  təmizləmə  reaktoru  2  –  yə  verilir. 
Katalizatorun 
birinci 
layı 
alüminium 
oksid 
üz
ərinə 
hopdurulmu
ş  palladium,  ikinci  layı  isə  alüminium  oksiddən 
ibar
ət  olur.  Təmizlənmə  prosesi  760ºС  temperaturda  aparılır. 
T
əmizlənmiş qazlar 690–700ºС temperatur ilə 17 qazturbininə 
daxil olur. Son qazların istiliyi hesabına turbin t
ərəfindən hasil 
olan  enerji  18  turbokompressorunun  ötürücüsünü  h
ərəkətə 
g
ətirmək  üçün  istifadə  olunur.  Sonra  qazlar  utilizasiya  qazanı 
v
ə  ekonomayzeri  (sxemdə  göstərilməyib)  keçməklə  atmosferə 
atılır.  T
əmizlənmiş  işlənmiş  qazların  tərkiblərində  azot 
oksidl
ərinin  miqdarı  0,005–0,008%,  CO
2
  –  nin  miqdarı  is
ə  
0,23% olur. 
 
 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
128 
 
 
 
 
 
14 
2 
1 
3 
III 
 
7 
 
6 
II 
 IV 
5 
17 
16 
VI 
11 
9 
8 
12 
      
13 
 18 
V
I 
VI 
4 
1
0 
VII 
15 
Şə
kil 5.10.  0,716 MPa təzyiq altında nitrat turşusunun 
istehsalı prosesinin texnoloji sxemi: 
1  –  hava  filtri;  2  –  katalitik  t
əmizləmə  reaktoru;  3  –  odluq 
qurulu
şu; 4 – qızdırıcı; 5 – ammonyak qızdırıcısı; 6 – tökmə filtrli 
hava  v
ə  ammonyak  qarışdırıcısı;  7  –  soyuducu-kondensator;  8  – 
separator; 9 – absorbsiya kalonu; 10 – üfürücü kalon; 11 – çıxan 
qazların  qızdırıcısı;  12  –  hava  qızdırıcısı;  13  –  nitroz  qazların 
oksidl
əşməsi  üçün  boru;  14  –  kontakt  aparatı;  15 – utilizasiya 
qazanı;  16,18  –  ikipill
əli  turbokompressor;  17  –  qaz  turbini;  I  – 
hava; II – ammonyak;  III  – metan; IV – 
əmtəə turşu anbara; V – 
çıxan qazlar; VI – su; VII – buxar. 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
129 
5.2.7. Atmosfer təzyiqi altında duru nitrat  
turşusunun istehsalı 
Atmosfer  t
əzyiqi  altında  duru  nitrat  turşusunun  istehsalı 
prosesinin texnoloji sxemi 
şəkil 5.11 – də göstərilmişdir. 
Hava  mexaniki  v
ə  kimyəvi  qatışıqlardan  təmizlənmək 
üçün  1  köpüklü  yuma  aparatını  v
ə  2  karton  filtrini  keçir. 
Anbardan  g
ələn  ammonyak  da  qatışıqlardan  3  karton  filtrində 
t
əmizlənir. Sistemə qaz axınlarının nəql edilməsi 4 ammonyak 
– hava ventilyatorunun köm
əyi ilə həyata keçirilir.    Sonra  qaz 
qarı
şığı  5  kontakt  aparatına  göndərilir.  5  kontakt  aparatından 
çıxan  qaynar  nitroz  qazları  800
0
C  il
ə  6  utilizasiya  qazanını 
keçir  v
ə  250
0
C  temperatura  q
ədər  soyudulur.  6  utilizasiya 
qazanında  qaynar  nitroz  qazlarının  istiliyi  hesabına  su  buxarı 
istehsal 
olunur. 
Sonra 
qaz 
qarı
şığı  7  gövdəborulu 
soyuducularda  (sxemd
ə  biri  göstərilmişdir)  su  ilə  30°С 
temperatura  q
ədər  soyudulur.  Bu  halda  su  buxarının 
kondensl
əşməsi  və  azot  oksidinin  az  bir  hissəsinin  azot 
dioksidin
ə  oksidləşmə  prosesi  gedir  ki,  o  da  qismən 
kondensatda udularaq duru nitrat tur
şusu əmələ gətirir.  Bundan 
sonra  nitroz  qazları  8  qazüfürücüsünün  köm
əyi  ilə  9  turşuya 
davamlı  h
əlqəvari  doldurmalarla  doldurulmuş  absorbsiya 
qüll
ələrinə  verilir.  Qüllələr  su  ilə  suvarılır.  Birinci  qüllədən 
xammal  tur
şu  ayrılır.    Sistemdə  turşunun  sirkulyasiyası  10 
nasoslarının  köm
əyi  ilə  həyata  keçirilir.  Qüllələrdən  axan 
qızdırılmı
ş turşunun soyudulması üçün 11 su soyuducularından 
istifad
ə  olunur.  Uducu  qüllələrdə  azot  oksidlərinin    92%–ə 
q
ədəri emal olunur.  Bundan başqa, absorbsiya prosesində NO 
ayrılır.  Buna  gör
ə  də  absorbsiya  qülləsinin  arxasında    12 
oksidl
əşdirici qüllə quraşdırılır ki, orada NO - nun qismən NO
2
-
y
ə  oksidləşməsi  prosesi  baş  verir.    Sonra  qazlar  13  qülləsinə 
(ad
ətən 2 ədəd quraşdırılır) daxil edilir. Burada NО və NО
2
  –
nin soda m
əhlulu ilə udulması və natriumnitrit – natriumnitratın 
alınması prosesi gedir. Soda m
əhlulu əvəzinə natrium hidroksid 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
130 
(NaOH)  v
ə  ya  kalsium  hidroksiddən  (Са(ОН)
2
)  d
ə  istifadə 
etm
ək olar. Beləliklə, zərərsizləşdirilmiş işlənmiş qazlar 
 atmosfer
ə buraxılır. 
Şə
kil 5.11. Atmosfer təzyiqi altında nitrat turşusu 
istehsalı prosesinin texnoloji sxemi: 
   1  –  köpüklü  yuma  aparatı;  2,  3  –  karton  filtrl
ər;  4  – 
ammonyak–hava ventilyatoru; 5 – kontakt aparatı; 6 – utilizasiya 
qazanı;  7  –  borulu  soyuducu;  8  –  qazüfürücüsü;  9  –  absorbsiya 
qüll
əsi;  10  –  sirkulyasiya  nasosları;  11  –  su  soyuducusu;  12  – 
oksidl
əşdirici qüllə; 13 – sanitar qülləsi; I – 30% - li HNO
3
; II – 
50% - li HNO
3
; III – su; IV – soda m
əhlulu; V – atmosferə atılan 
qazlar;  VI  –  buxar;  VII  –  hava;  VIII  –  q
ələvi  məhlulu;  IX  - 
ammonyak. 
  I 
VI 
  VII 
III 
   III 
 
III 
III 
   
III
 
III 
IV 
 V 
 
    II 
    VIII 
 
III 
 IX 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
131 
5.3. Sulfat turşusunun istehsal texnologiyası 
5.3.1 Sulfat turşusunun xassələri və istifadə sahələri. 
 
Sulfat  tur
şusu  kimya  sənayesinin  əsas  çoxtonnajlı 
m
əhsullarından  biridir.  Sənayenin  müxtəlif  sahələrində  geniş 
istifad
ə olunduğuna görə sulfat turşusu istehsalı çox böyük xalq 
t
əsərrüfatı  əhəmiyyətinə  malikdir.Texnikada  sulfat  turşusu 
dedikd
ə  müxtəlif  tərkibli  SО
3 
v
ə  sudan  ibarət  olan  sistemlər 
n
əzərdə  tutulur:  nSО
3
·t
Н
2
О.  Əgər  n  =  t  =  1  olarsa  bu  sulfat 
tur
şusunun monohidratı (100% 
– 
li sulfat tur
şusu), t>n olduqda 
monohidratın  sulu  m
əhlulu,  t3
–
ün 
monohidratdakı m
əhlulu (oleum) alınır. 
Sulfat  tur
şusunun  monohidratı  ağır,  yağvarı  mayedir.  O, 
su  v
ə  kükürd  6-oksidlə  istənilən  nisbətdə  qarışır,  aşağıdakı 
t
ərkibli  hidratlar  Н
2
S
О
4
·
Н
2
О,  Н
2
S
О
4
·2
Н
2
О,  Н
2
S
О
4
·4
Н
2
О  və 
kükürd–6  oksidl
ə  Н
2
S
О
4
·S
О
3
  v
ə  Н
2
S
О
4
·2S
О
3 
t
ərkibli 
birl
əşmələr  əmələ  gətirir.  Sulfat  turşusu  suda  həll  olduqda 
çoxlu  istilik  ayrılır,  296,2
0
C  –  d
ə  qaynayır,  10,37
0
C  –  d
ə 
kristalla
şır və sıxlığı 1,85 t/m
3
-dir.  S
ənayenin xüsusiyyətindən 
asılı  olaraq  sulfat  tur
şusu  müxtəlif  qatılıqda  işlənir.  Məsələn, 
mineral  gübr
ələr  istehsalında  75–78%  –  li,  neft  məhsullarının 
t
əmizlənməsində  95–97%  –  li,  polimerlər  (sintetik  kauçuk) 
istehsalında  oleum  (1:1  nisb
ətində  olan  H
2
SO
4
:SO
3
  qarı
şığı 
oleum adlanır) v
ə s. işlənir.  
T
əmiz  sulfat  turşusu  rəngsiz,  texniki  sulfat  turşusu  isə 
onda olan qatı
şıqların hesabına tünd rəngdə olur.    
Bu hidratlar v
ə kükürd–6 oksidlə əmələ gələn birləşmələr 
müxt
əlif  kristallaşma  temperaturuna  malik  olur  və  bir  sıra 
evtektik  qarı
şıqlar  əmələ  gətirə  bilir.  Bu  evtektiklərin  bəziləri 
sıfır  d
ərəcəyə yaxın və ya ondan aşağı kristallaşma dərəcəsinə 
malik  olur.  Sulfat  tur
şusunun  bu  xassəsindən  onun  əmtəə 
növl
ərinin seçilməsində istifadə olunur.  
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
132 
Sulfat  tur
şusunun  qaynama  temperaturu  da  onun 
qatılı
ğından,  daha  doğrusu  «  SО
3
–  su»  sisteminin  t
ərkibindən 
asılıdır.  Sulu  sulfat  tur
şusunun qatılığı artdıqca onun qaynama 
temperaturu  artır  v
ə  98,3% qatılıqda maksimuma, 336,5
о
С-yə 
çatır ki, bu da azeotrop t
ərkibə uyğun olur, sonra isə temperatur 
azalır.    Oleumun  qaynama  temperaturu  onun  t
ərkibində  olan 
s
ərbəst  SО
3
  –  ün  miqdarının  artması  il
ə  296,2
о
С-dən 
(monohidratın  qaynama  temperaturu)  44,7
о
С-yə  qədər  azalır  
ki,  bu  da  100%-li  kükürd-6  oksidin  qaynama  temperaturuna 
uy
ğun  gəlir.  80  %-li  sulfat  turşusunun  qaynama  temperaturu 
200
0
C-d
ən  aşağıdır.  Bu  halda  yalnız  turşunun  tərkibindəki  su 
buxarlanır.  Tur
şunun  qatılığı  93%-dən  yuxarı  olduqda  buxar 
fazada 
sulfat 
tur
şusunun  miqdarı  artmağa  başlayır. 
Temperaturun  artması  il
ə  sulfat  turşusunun  dissossiasiyası 
ba
şlanır: 
3
2
4
2
SO
O
H
SO
H
+
→
←
........(5.23) 
Sulfat  tur
şusu  buxarlarını  400
о
С-dən  yuxarı  temperatura 
q
ədər  qızdırdıqda  qarışıqda  SO
3
  molekullarının  sayı  H
2
SO
4 
molekullarından çox olur. Sonrakı qızdırma SO
3 
molekullarının 
dissosiasiyasına  g
ətirib  çıxarır  və  o,  aşağıdakı  sxem  üzrə 
termiki dissossasiya prosesin
ə uğrayır: 
 
      400
о
С                    700
о
С 
 2 
Н
2
S
О
4
 <=> 2
Н
2
О + 2SО
3
 <=> 2
Н
2
О + 2SО
2
 + 
О
2
......(5.24) 
 
Temperatur  700
о
С-dən  yüksək  olduqda  buxar  fazada 
S
О
2
–nin miqdarı daha da artır v
ə SО
3 
molekullarının sayından 
çox olur, 1000
о
С-dən yüksək temperaturda isə SО
3 
molekulları 
tamamil
ə      2SО
3
    <=>  2S
О
2
  + 
О
2
  ............(5.25)    t
ənliyi  üzrə 
dissosiasiya  edir.  S
О
3 
–  d
əki  suyun  miqdarından  asılı  olaraq 
tur
şunun  donma  temperaturu  da  müxtəlif  olur.  Sulfat  turşusu 
çox aktiv birl
əşmədir. O metal oksidlərini və metalların çoxunu 
h
əll  edir,  yüksək  temperaturda  başqa  turşuları  onların 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
133 
duzlarından  sıxı
şdırıb  çıxarır.  Sulfat  turşusu  müxtəlif  tərkibli 
hidratlar 
əmələ  gətirdiyindən  su  ilə  çox  hərisliklə  birləşir.  O, 
ba
şqa  turşulardan  və  duzların  kristalhidratlarından  da  suyu 
ayırıb  özün
ə  birləşdirir.  Sulfat  turşusunun  bu  xassəsindən 
qazların  qurudulması  v
ə  duru  nitrat  turşusunun  qatılaşdırıl-
masında istifad
ə olunur. Sulfat turşusu dəriyə düşdükdə yanıq-
lar 
əmələ  gətirir.  Orqanizm  daxilinə  hər  hansı  yolla  az 
miqdarda  sulfat  tur
şusu  düşdükdə  ağır  ölümlə  nəticələnir. 
Sulfat  tur
şusu  ilə  işlədikdə  xüsusi  geyimdən,  rezin  əlcək  və 
ç
əkmələrdən, qoruyucu eynəklərdən istifadə etmək lazımdır.  
Sulfat tur
şusu qatılığından asılı olaraq, metallara müxtəlif 
cür t
əsir göstərir. Qatılığı 75% -dən çox olan sulfat turşusunun 
da
şınması  üçün  turşuyadavamlı  polad  sistemlərdən  istifadə 
edilir.  Qatılı
ğı  bundan  az  olduqda  sistemlərin  içərisinə 
qur
ğuşundan,  turşu  daha  zəif  olduqda  isə  rezindən  üz  çəkilir. 
Az miqdarda tur
şunun daşınması və saxlanması üçün həcmi 30-
45 litr olan 
şüşə qablardan istifadə olunur.  
Son  25  il 
ərzində  dünyada  sulfat  turşusu  istehsalı  3 
d
əfədən də çox artmışdır və hal-hazırda il ərzində 160 mln ton 
sulfat tur
şusu istehsal olunur. 
 Sulfat tur
şusu və oleumun tətbiq sahəsi olduqca müxtəlif-
dir.  Sulfat  tur
şusunun xeyli hissəsi (30 – dan 60% – ə qədəri) 
mineral gübr
ələrin, boyaqların (2– dən 16%–ə qədəri), kimyəvi 
lifl
ərin  (5–dən  15%–ə  qədəri)  istehsalında  və  həmçinin  də 
metallurgiya  s
ənayesində  (2%–dən  3%  –  ə  qədəri)  istifadə 
olunur.  Sulfat  tur
şusundan həm də toxuculuq, yeyinti və digər 
s
ənaye  sahələrində  müxtəlif  texnoloji  məqsədlər  üçün  istifadə 
edirl
ər.  
5.3.2. Sulfat turşusu istehsalının xammal mənbələri. 
 
S
ənayedə  sulfat  turşusu  almaq  üçün  xammal  kimi 
elementar  kükürdd
ən  və  kükürd  və  ya  bilavasitə  SO
2
  –  nin 
alınmasına  imkan  ver
ən  müxtəlif  kükürdlü  birləşmələrdən  
istifad
ə  edilir.  SO
2 
-nin
 
özünü  istehsal  etm
ək  üçün  işlədilən 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
134 
xammallar  çoxdur.  Bunlardan  elementar  kükürd,  sulfid 
birl
əşmələri (FeS
2
,  FeS,  ZnS,  CuS,  CuFeS
2
),  sulfatlar  (CaSO
4
, 
CaSO
4
·2H
2
O,  Na
2
SO
4
·10H
2
O),  t
ərkibində  kükürd  qazı  olan 
metallurgiya qazları, hidrogen sulfid v
ə s. daha çox işlədilir.  
Hazırda kükürd qazı almaq üçün 47%–li kükürd kolçeda-
nından,  20%–li  kükürdd
ən,  tərkibində  25%  kükürd  qazı  olan 
metallurgiya qazlarından v
ə tərkibində 8% hidrogen sulfid olan 
dig
ər  tullantı  qazlarından  istifadə  olunur.  Göstərilən 
xammallardan  kükürd  daha 
əlverişli  hesab  edilir.  Belə  ki, 
kükürdd
ən alınan kükürd qazı nisbətən təmiz olur. Bu da həm 
katalizatorun  uzun  ömürlü  olmasını,  h
əm  də  alınan  turşunun 
t
əmiz olmasını təmin edir.