―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Jami 
100,0 
100,0 
 
6.4-jadval 
Katalitik kreking mahsulotlarini chiqishi va ularni sifati amalda xom-ashyoning 
tabiatiga-uning tarkibidagi aromatik, naftenli va paarfinla uglevodorolarning tarkibiga 
bog‗liq bo‗ladi [6]: 
Ko‗rsatgichlari 
Aromatik 
xom-
ashyosi 
Naften-li 
xom-
ashyo 
Parafin-li 
xom-ashyo 
Deasfaltiz
atlar 
Gidrotoza
langan 
deasfaltiz

---

278 
at 
20
o
Cdagi zichligi, kg/m
3
Oltinguugrt tarkibi, % (mass.) 
50% (um.) qaynaydi, 
o
C 
Krekinga chuqurligi, % (um.) 
Chiqishi, % (um.) 
benzin 
ΣC
3
ΣC
4
934,0 
1,8 
429 
70 
54,2 
7,5 
14,8 
829,7 
1,0 
421 
80 
65,0 
8,5 
17,0 
855,0 
0,5 
432 
85 
68,0 
11,0 
18,5 
970,52 
3,5 
570 
70 
58,5 
7,9 
14,2 
930,9 
0,3 
545 
70 
61,0 
7,9 
13,7 
6.5-jadval 
Kreking mahsulotinin chiqishini muhim omili harorat hisoblanadi: 
Harorat, °C
Aylanish chuqurligi, % (mass.) 
Chiqishi, % (massasiga nisbatan) 
vodorod
metan
etilen 
etan 
propilen
propan
butilenlar
izobutan
n-butan
benzin
yengil gazoyl‘ 
og‗ir gazoyllar
koks 
480 
77,15 
0,02 
0,31 
0,42 
0,34 
2,72 
1,28 
3,52 
5,17 
1,24 
57,32 
15,51 
7,65 
4,81 
538 
78,35 
0,05 
0,71 
0,59 
0,56 
4,81 
1,14 
6,78 
3,86 
1,11 
56,11 
15,85 
5,85 
2,58 
Jami 
100,0 
100,0 
 
6.6-jadval 
Kam oltingugurt distillyatlarni seolit tarkibli katalizatordagi kreking balansi 
quyida keltirilgan [7]: 
Ko‗rsatgichlari 
Oddiy vakuumli 
distillyat
 
Og‗ir vakuumli
distillyat
 
Jarayonning rejimi 
Reaksiya zonasidagi harorat, °C
Xom-ashyoni massali uzatish tezligi, soat-1
Katalizatorni massali nisbatlari: xom-ashyo 
530 
20,5 
7:1 
530 
22,0 
8:1 
Material balansi 
Olindi, % (massasiga nisbatan) 
Xom-ashyo 
100,0 
100,0 
Jami 
100,0 
100,0 
Olingan, % (massasiga nisbatan)
Gaz C
4
gacha
shundan
propilen
propan
butilenlar
17,4 
4,52 
0,92 
5,28 
14,1 
3,73 
0,65 
4,71 

---

279 
izobutan
n-butan 
Avtobenzin (C
5
— 195
o
C)
Fraksiya 195—270
o
C 
Fraksiya 270—350
o
C 
Fraksiya >350°C
Koks (yoqiladigan)
Yo‗qotilish
3,82 
0,85 
45,8 
6,9 
12,6 
11,8 
4,5 
1,0 
2,59 
0,54 
44,5 
6,5 
13,7 
14,7 
5,5 
1,0 
Jami 
100,0 
100,0 
 
6.6.Yuqori oktanli benzin fraksiyalarini ishlab chikarish 
Ishlab chiqarilayotgan avtomobil benzinlarining assortimenti va sifati 
avtomobil parkining tuzilmasi, neftni qayta ishlash va neftkimyo texnik 
imkoniyatlari, shuningdek ekologik talablar bilan o‗lchanadi. 
Avtomobillar sonining ko‗payishi atrof muhitga toksik chiqindilar 
chiqishining ortishiga olib keladi, bu esa chiqindilarga qo‗yiladigan 
normalarning va motor yoqilg‗ilariga qo‗yiladigan talabning jiddiylashishiga 
olib keladi.
YEI davlatlarida avtomobil benzinlari tarkibidagi nafaqat urg‗oshinga, 
balki oltingugurt va benzollarga nisbatan ham talablar qattiqlashtirilmoqda (6.7- 
jadval). 
6.7 - jadval 
Benzinga qo‗yilgan Yevropa talablari
Ko‗rsatgichlari 
Ko‗rsatgichlarning qiymatlari 
2000 + 
2005 + 
2010 + 
Zichligi,kg/sm
3
720-780 
720-780 
720-780 
Bug‗larning to‗yingan bosimi 
64-66 
60 
60 
Min. Qaynash hajmi % . 
100
0
C 
48-52 
46 
46 
150
0
C 
75 
75 
92 
Tarkibi katta emas 
Oltingugurt, rrm 
150 
50 
30 
Aoamitikasi, % hajmiy 
42 
35 
25 
Benzoli, % hajmiy
1,0 
1,0 
0,8 
Olefinlar, % hajmiy 
18,0 
15,0 
5,0 
Oksiginatlari, % massasi bo‗yicha 
2,8 
2,7 
2,7 
Qo‗zg‗oshinning konsentratsiyasi, g/dm
3
Mavjud emas 
Marganetsni konsentratsiyasi, g/dm
3
Mavjud emas 
Oksidlanishning induksion davri, min, kichik emas 
360 
480 
480 

---

280 
Avtomobil benzinida oltingugurt miqdoriga qo‗yiladigan qat‘iy talablar 
sababli, yoqilg‗ida oltingugurtning kamaytirilishi uglerod oksidi, azot oksidi va 
ishlatilgan gazlarda uglevodorodlar konsentratsiyasining kamayishiga olib keldi. 
Marganets birikmalaridan benzinlarda oktan sonini qo‗shimcha oshiruvchi 
sifatida foydalanishning maqsadga muvofiqligi turli davlatlarda keng muhokama 
qilingan. Bu holat shu bilan bog‗liqki, bu birikmalarning ko‗p qismi yoquvchi 
svechalarda cho‗kindi hosil qiladi yoki yoquvchilarda katalizator yuzasida 
to‗planadi. Oxirgi holatda katalizator faolligini yo‗qotadi, bu esa ishlangan 
gazlarda uglevodorodlar konsentratsiyasining tezda oshishiga olib keladi. Shu 
sababli bir qator avtomobil kompaniyalari tarkibida marganets birikmalari 
bo‗lgan benzinlardan foydalanishni tavsiya etmaydi. 
Benzinlarda etil suyuqliklarini qo‗llashning rad etilishi ularning 
komponent tarkibining butunlay o‗zgarishiga olib keluvchi aromatik va olefin 
uglevodorodlarinig miqdorini oshirish zaruratini qo‗yadi. 
Avtomobil benzinlari tarkibidagi olefin uglevodorodlari dvigatellarning 
qabul qilish tizimida cho‗kindilar hosil bo‗lishiga olib kelishi mumkin. Bundan 
tashqari, kimyoviy faol birikma bo‗lgan olifenlarning bug‗lanishi atmosferada 
azon hosil bo‗lishiga yordam beradi, yonish mahsulotlarida esa zararli 
diyenlash 
mavjud bo‗lib, shu sababli yuqori kategoriyali benzinlarda olifenlar miqdori 
cheklanadi. 
Aromatik uglevodorodlar, asosan og‗irlari, avtomobil benzinlarining 
dvigatel yonuv kamerasida uglerodli cho‗kindilar hosil bo‗lishiga moyilligini 
oshiradi. Bu cho‗kindilar ishlatilgan gazlarda uglevodorodlar va NO larning 
miqdorini oshiradi. Aromatik uglevodorodlar ishlatilgan gazlarda kanserogen 
benzolning hosil bo‗lishiga hissa qo‗shadi. Benzinda aromatik uglevodorodlar 
ulushini kamaytirish ishlatilgan gazlarda zararli mahsulotlar miqdorining 
kamayishiga olib keladi. 
Shuningdek benzol xomashyosi neftning tabiiy komponenti va yuqori 
oktan komponentli benzinlarning asosiy manbasi bo‗lgan katalitik riforming 
jarayoni mahsuloti hisoblanadi. Benzinlarda benzol miqdorining cheklanishi – 

---

281 
bu uning bug‗lanish va ishlatilgan gazlar bilan atmosferaga tushishini 
cheklashning to‗g‗ridan-to‗g‗ri usulidir. 
Benzol, aromatik birikmalar orasidan eng oson qaynovchisi va u bilan 
bevosita ishlovchi odamlar uchun zararli: leykemiya kasalligini keltirib 
chiqaradi va uning benzinda cheklanishi (1%dan ko‗p emas) aslida 
avtobenzinlar komponent tarkibi bo‗yicha yagona cheklovdir. Aromatik 
uglevodorodlar miqdori oshirilganda (35-45%dan ko‗proq) qasmoq hosil 
bo‗lishi va natijada, yonish jarayoninig buzilishi va yuzada uchqunlanish sodir 
bo‗ladi. Xorijiy davlatlardagi izlanishlarda benzindagi benzol miqdori va uning 
yonmagan uglevodorod chiqindilari barcha ko‗rinishlaridagi konsentratsiyasi 
o‗rtasida to‗g‗ri chiziqli bog‗lanish qayd etilgan. Yoqilg‗ida benzolning har bir 
protsenti o‗sishida, ishlatilgan gazlarda uning miqdori 0.7-0.8% ga oshadi; 
havoda mavjud bo‗lgan benzolning 75%dan ko‗prog‗i avtomobillarning 
ishlatilgan gazlaridan tushadi. 
Avtomobil benzinlariga qo‗shiluvchi kislorod saqlovchi birikmalar 
orasidan oddiy efirlar (MTBE) va etanolni qo‗llash afzalroqdir; metanoldan 
foydalanishga yoqilg‗i tizimi metallariga nisbatan korrozion agressivligi va 
plastik va elastomerlarni buzishi sababli yo‗l qo‗yilmaydi. 
Ekologik toza yoqilg‗iga bosqichma-bosqich o‗tish RB va Rossiyada 
neftni qayta ishlashning birlamchi (alkillash, izomerlash, katalitik kreking, 
gidrokreking, va h.k.) va ikkilamchi jarayonlarning bir-biriga nisbati juda 
pastligiga qaramay amalga oshirilmoqda (6.8-jadval).