Nikoh va oilaning aхloqiy asoslari,yning yoshlar tarbiyasidagi o’rni

Nikoh va oilaning aхloqiy asoslari,yning yoshlar tarbiyasidagi o’rni.

Reja.

1. Oila dastlabki ahloqiy tarbiya maskani.

2. Fuqarolik jamiyatini va davlatning ahloqiy moxiyati.

3. Ahloqiy madaniyat va kasbiy odob masalasi.
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: oila, nikoh, fuqarolik jamiyati, demokratik davlat, axloqiy madaniyat, etiket, kasbiy odob, muomala odobi.

Insonning hayoti va turmushida, ayniqsa, yosh avlodning kamolot topishida, axloqiy voyaga yetishida oilaning o’rni va vazifasi beqiyosdir. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganidek: "Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf - odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, xis etadi". Yutrboshimiz yana uqtirganidek: "Xalqimiz tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, eng qimmatli an’analar: halollik, rostgo’ylik, or - nomus, sharmu - xayo', mehru - oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar eng avvalo oilada shakllangan". Bas shunday ekan, oila va nikoh nima, ularning mohiyati, maqsadi va ahamiyatini bilish har bir fuqaro, har bir bo’lajak mutaxassis, yosh avloddan tortib keksa kishilargacha bilishi zarur va muhimdir.

Xo’sh, oila va nikoh nima? Oila so’zinivg lug’aviy ma’nosi haqida har xil nuqtai nazarlar bor. Masalan, Rimliklarda "oila" so’zi (familia) dastlabki mulk egasiga bo’ysunadigan shaxslar (bu shaxslar mulkining bir qismi hisoblangan; mulk egasining o’z bolalari, xotini, asir, sotib olingan yoki meros bo’lib o’tgan qullar ham hisobga kirgan) majmuini bildirgan. "Ota" so’zi ham dastlab hozirgi ma’nodaga otani emas, balki o’ziga qarashli oilaning xo’jasi yoki egasi degan so’zni anglatgan. "Oila"ning lug’aviy ma’nosi boshqa bir manbaada quyidagicha izohlanadi: "Oila asli arabcha "ayolmand, niyozmand" ma’nolarini anglatuvchi “oil” so’zidan chiqqanligi "Farxangi zaboni tojikiyda qayd etilgan. "O’zbek tilining izohli lug’ati" da ham bu so’zning arabchaligi ta’kidlanib, "er-xotin, ularning bola - chaqalari va eng yaqin tug’ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui, xonadon" ma’nosidagina izohlanadi. Har ikkala izohda ham so’zdagi ma’no yuki onalik bulog’idan suv ichgan holda shakllanganligi yetarli ifodalanmagan.

"Oila" so’zining lug’aviy ma’nosi uning mohiyatini anglashda va ta’kidlashda muhim negiz bo’ladi. Adabiyotlarda oilaning turli ta’riflari mavjud. Shundan eng mukammali quyidagidir: Oila - kishilarning tabiiy-biologik (jinsiy munosabatlar, bola tug’ish), iqtisodiy (mulkiy munosabatlar, uy - ro’zg’orni boshqarish), huquqiy (masalan, nikohni davlat yo’li bilan qayd etish), ma’naviy (er - xotin, ota - ona va bolalar o’rtasidagi mehr - muhabbat tuyg’usi va boshqa) munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligi"1. Professor A. Ortiqovning ma’ruza matnlarida, yosh olima F.Primovannng oila haqida quyidagi Yanada mukammalroq ta’rifi keltirilgan: "Oila jamiyatning tarixiy taraqqiyot jarayonida, uning davomiyligini ta’minlovchi tabiiy - biologik, ijtimoiy ehtiyojlarning qonuniyati asosida shakllanib, takomillashgan kishilarning ijtimoiy - iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy - axloqiy munosabatlariga asoslangan barqaror ijtimoiy birligidan iborat"2. Darhaqiqat, oila er - xotin, ularning bola - chaqalari, eng yaqin tug’ishganlaridan iborat kishilar guruhi, boshqacha aytganda xonadonidir. Chunki oila juftlik qonuni asosida yuzaga keladi, bir erkaknnng o’zi yoxud bir ayolning o’zi oila bo’la olmaydi. Qolaversa, oila faqat er va xotindangina iborat emas. Oila er - xotindan tashqari erning ota - onasi, ya’ni qaynota va qaynonalar, farzandlar, uka va singillardan iborat ko’p bo’g’inli xonadon. Uning har bir a’zosi o’z mavqeiga ega, shu oilaning ichki intizomiga buysunib yashaydi. Shu ma’noda oila jamiyat ichidagi jamiyatdir. Bu jamiyatning o’z saltanati bor: Bunda minglab tasodiflar jarayonida er - xotin muhabbati sinovdan o’tadi, shu sinov jarayonida ular bir - birlarini chuqurroq tushuna boradi, bir - birlarini qadrlashni o’rniga qo’yadigan bo’ladi, bir - birlariga kechirimli bo’lishadi, er - otaga, xotin-onaga aylanadi, farzandlarni tarbiyalab elga qo’shadi, orzu - xavas ko’radi. Shu manoda oila inson hayotiga to’kislik bahsh etadi, jamiyatning muqaddas maskani sifatida sadoqat sarchashmasiga aylanadi. Oila ana shu asoslarga tayangan holda kishilik tafakkuri va ijtimoiy harakatining ulug’ kashfiyoti bo’ldi. Demak, oila-jamiyatning asosiy bo’g’ini, yacheykasi bo’lib, unda er - xotinlik, ota - onalik, farzandlarning va tug’ishganlarning o’zaro shaxsiy qarindoshlik va mulkiy maqsadlari, manfaatlari va huquqlari bilan bog’liq munosabatlar mujassamlashgandir. Kishilar uchun muqaddas dargox bo’lgan oila insonlarning tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va ma’naviy munosabatlari zamirida vujudga keladi. Albatta oila juftlik qonuni asosida yuzaga keladi. Bu jarayonda eng avvalo ikkala jins o’rtasidagi kelishuv, ya’ni nikoh asosiy rol o’ynaydi. Chunki oila taqdiri rasmiy - nikohiy tus olishidan boshlanadi, shundagina er - xotin oldida, xotin er oldida, ular ota - ona sifatida farzandlaru qavm - qarindoshlar, mahalla - ko’y, qisqasi jamiyat oldida, o’z navbatida farzandlar ham o’z ota - onalari va el oldida ma’suliyat sezadilar va burchli ekanliklarini his etib yashaydilar.

Xo’sh, nikoh nima? Nikoh ham arabcha so’z bo’lib, "O’zbek tilining izohli lug’ati"da: Er - xotinlikni shariat yo’li bilan rasmiylashtirish marosimi va shu marosimda domulla tomonidan o’qiladigan shartnoma ma’nosiga ega ekanligi qayd etilgan". Boshqa lug’atlarda ham nikoh "Er - xotinlikning yuridik (huquqiy) ravishda rasmiylashtirilgan oilaviy ittifoqi, "nikoh ahdi", "er-xotinlik, uylanish" ma’nolarida ishlatilgan.1 Nikoh to’g’risida ham turli ta’riflar bor. Shundan eng ma’quli quyidagi ta’rifdir: "Nikoh ikki jinsdagi shaxslarning oilaviy munosabatlarda ishtirok etish uchun o’zaro ahdlashuvidir".2 Nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FXDYO) bo’limida to`ziladi va rasmiylashtiriladi. Demak, nikoh - oilaning faqat huquqiy asosi bo’lib, erkak bilan ayolning bir - biriga va bolalariga, ya’ni bir oilaga mansub kishilarning bir - birlari oldida va jamiyat oldida huquq va majburiyatlarini, axloqiy va huquqiy ma’suliyatini belgilaydigan oilaviy ittifoqidir. Demak, oila nikoh asosida vujudga keladi. Lekin oila va nikoh aynan bir tushunchalar emas. Oila - nikoh va qon-qardoshlik bilan bog’langan kishilarning tarixan shakllangan ittifoqidir, eng avvalo, er va xotin, ota - onalar bilan bolalar o’rtasidagi munosabatlardir. Nikoh - oilaning faqat huquqiy asosi bo’lib, bir oilaga mansub kishilarning, eng avvalo, er va xotinning va farzandlarning bir -birlari oldida huquq va majburiyatlarini, axloqiy va huquqiy ma’suliyatini ifodalaydi.

Oila va nikoh tarixiy hodisa bo’lib, ular jamiyatning kelib chiqishi va taraqqiyotida azaldan mavjud bo’lmagan. Oilaning kelib chiqishi hali batamom oydinlashtirilgan emas. Bu to’g’rida turlicha nuqtai - nazarlar mavjud. Mutaxassislarning aksariyatining fikricha, oila va nikoh munosabatlarining evolyutsiyasi quyidagicha yuz bergan: Ibtidoiy tuzumning avvalida (ilk va so’nggi paleolit chegaralarida) umuman oila va nikoh bo’lmagan, u davrda promiskutet deb nomlangan tartibsiz jinsiy aloqalar odati hukm surgan, ya’ni to’dadagi har bir ayol barcha erkaklarniki va har bir erkak barcha ayollarniki hisoblangan. Keyin bu aloqalar o’rnini guruhiy nikoh egallagan. Guruhiy nikohda bir urug’dagi hamma erkaklar boshqa urug’ning barcha ayollariga er bo’lish huquqiga ega bo’lganlar. So’ngra esa mazkur jamiyat oilasining asosiy shakli sifatida juft oila paydo bo’lgan. Juft nikohda esa er - xotin hisoblangan erkak va ayol o’z urug’larida yashagan. Bu oila qarindoshlikni ham ota tomonidan (otalik davri), ham ona tomonidan (onalik davri) hisoblab borgan, lekin bu oilalarda hali er - xotin nikohi barqaror, alohida xo’jalikka ega emas edi. Bu davrda (bronza davri boshlanishi va temir davrida) tabiiy faktor o’z vazifasini tugalladi, ya’ni jinsiy munosabatlar doirasida qon qardoshlar istisno qilindi, jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatlariga aylangan nikohda xotin er bilan yashash uchun uning urug’iga ko’chib o’tgan. Monogam (yakka nikohlik) oila paydo bo’ldi. Nihoyat individual oila bo’lib, bu kichik oilada nikoh er -xotinni hamda ularning bolalarini bir - biri bilan mustahkam bog’laydi. Bu holat xususiy mulkchilik rivojlana boshlab ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilayotgan davrga to’g’ri keladi.

Oila shakllari nikoh xarakteriga qarab ham bir -biridan farq qiladi: 1) Poligam (ko’p nikohlik) va monogam (bir nikohlik) oila; 2) hukmronlik kimning qo’lida bo’lishiga qarab oila patriarxal (ota yoki aka-ukalarning biri tomonidan boshqariladigan) matriarxal (ona tomonidan boshqariladigan), 3) demokratik (er - xotinning tengligiga asoslangan) oilaga bo’linadi. Hozirgi jamiyat oilasi "demokratik" olianing tipik shaklidir.

Mashhur amerikalik faylasuf Jorj SaktaYana (1803-1952) ta’kidlaganidek: "Oila, bu — tabiatning shoh asarlaridan biriga aylandi". Fransuz yozuvchisi V. M. Gyugo (1802-1885): "Oila - jamiyatning duru gavhari", — degan edi. Buyuk tatar olimi Rizouddin ibn Faxruddin (1848-1917) "Oila" asarida Shunday degan edi: "Millatlar sharafini yuqori martabaga ko’taradigan narsa millionlar ila sanalmoqda bo’lgan askarlaru dunyoda eng buyuk va zo’r bo’lgan kemalar emas, balki eng oz e’tibor beradiganimiz, yo bo’lmasa hech bir zamon e’tibor bermasdan keladiganimiz bo’lmish oiladir. Oila nizomsiz bo’lsa, uning yomon oqibati butun millatga ta’sir etar va shu sababdan fazilat yeriga razolat, taraqqiyot o’rniga tubanlik negiz ko’rar. Xudoning o’zi asrasinku, agarda bir millatga bunday hol ro’baru kelsa, u millat kitobining so’nggi varag’i ochulg’usidir"1.

Oila - jamiyat taraqqiyotiga faol ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy hodisadir. Uning eng muhim sotsial vazifalari qatoriga inson zotini davom ettirish, oila a’zolarining turmush maishatini, bo’sh vaqtini qondirishni uyushtirish kabilar kiradi. "Oila haqida gapirar ekanmiz, — deb ta’kidlagan edi Prezidentimiz I. A. Karimov, oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf - odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga kelajak nasllar qanday inson bo’lib yetishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadagan tarbiya o’chog’i ekanini tan olishimiz darkor". Xullas, oila - jamiyatning eng kichik yacheykasi va asosiy bo’g’inidir. Unda kishilik urug’ini davom ettirish va uni tarbiyalash vazifalari amalga oshiriladi.

Oilaviy munosabatlar ma’lum huquqiy va axloqiy asoslarga ega. Bu masalalar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan "Oila kodeksi"da batafsil bayon qilingan bo’lib, ularning asosiy vazifalari oilani mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni o’zaro muhabbat, ishonch va hurmat, hamjihatlik, bir - biriga yordam berish hamda oila oldida uning barcha a’zolarining mas’ulligi hissi asosida ko’rishdan, biron bir shaxsning oila masalalariga O’zboshimchalik aralashishiga yo’l qo’ymaslik, oila a’zolari o’z huquqlariga to’sqinliksiz amalga oshirishini hamda bu huquqlarning himoya qilinishini ta’minlashdan iborat. Oilaviy turmushda ota - onalar quyidagi huquqlarga ega bo’ladi va bajarilishi ularning burchlari hisoblanadi:

1) bolalarga ism - sharif va familiya qo’yish;

2) ularning fuqaroligini va millatini belgilash; o’z bolalariga vakillik qilish, ya’ni ular xali huquqiy muomalaga layoqatsiz ekanlar, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish;

4)o’z bolalarining istiqomat joylarini belgilash va ularni qonunsiz ushlab turgan shaxslardan talab qilib olish;

5) o’z bolalarini tarbiyalash, ularga nafaqalar berish va hokazo.

Ota-ona o’z bolasiga qaramasa, tashlab ketsa, jinoyat yo’liga o’tib burchlarini bajarmasa ular otalik, onalik huquqlaridan mahrum etilishi mumkin hamda ular keyinchalik farzandlaridan nafaqa olish huquqlaridan ham mahrum bo’ladilar. O’z navbatida, farzandlar ham ota - onalarining oldida o’z burchlarini bajarishlari shart bo’lib, bularga mehnat qobiliyatini yo’qotganda, kasal bo’lganda, boquvchisiz qolgan ota - onalarga g’amxo’rlik qilish va hokazolar kiradi.

Oilaviy munosabatlar axloqiy asoslarga ham ega. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Oila muqararligini ta’minlovchi birinchi omil — Ona, ahli ayolning pokizaligi, oqilaligi, mehr - muruvvati, sadoqoti va vafodorligidir". Oilaning eng muhim axloqiy asoslariga sevgi - muhabbat, vafodorlik, mehr - oqibatlilik, izzat - hurmatli bo’lish kabilar kiradi. Oilaning asosiy bosh axloqiy asosini ikki jinsga mansub kishilarning erkak va ayolning sevgi va muhabbati, bir - birini anglagan holda birgalikda yashash va ko’payish istagining jamiyatni to’ldirish, ya’ni inson zotini ko’paytirish, o’z avlod ajdodini davomiyligini saqlash, eng muhimi, ularni iqtisodiy va ma’naviy - axloqiy jihatdan mukammallashtirish yo’lida birgalikda qiladigan hatti - harakatlarining jami tashkil etadi. Oilaviy axloq asosini ikki jins o’rtasidagi sevgi - muhabbat tashkil qiladi.

Ilmiy tadqiqotlarda sevgi - muhabbatning to’la ma’nodagi ta’riflari yo’q. Falsafiy qomusda: Sevgi - shaxsning boshqa shaxsga beg’araz va beqiyos intilishida namoyon bo’luvchi hissiyotdir, deb ta’riflanadi1. Etikaga oid qo’llanmalar va lug’atlarda berilgan ta’riflarga ko’ra, sevgi - muhabbat kishilarning o’zaro manfaatdorliga va mayliga asoslangan hissiyoti, ikki jinsdagi yoshning bir -biriga moyil bo’lishi, bir - birini bir qarashning o’zida tushuna bilishi, bir-biriga hamisha yon bosishlari, bir - birlarini butun umr bo’yi ardoqlashlaridir2

Professor A. Ortiqovning ta’kidlashicha, sevgi –muhabbatning uchta: tabiiy (biologik), ijtimoiy va shaxsiy mezonlari bor. Masalan, muhabbatning tabiiy mezoniga sevishganlarning nikoh haqida qonunida belgilangan yoshga yetganligi, ularning yoshidagi yaqinligi, har ikki jinsning sog’lomligi va hokazolar kiradi. Sevgining ijtimoiy mezoniga sevishganlar ota - onasining ijtimoiy - iqtisodiy, moddiy ahvoli, Chunonchi bo’lg’usi kelin-kuyovlar to’yini qilishga tayyorlik darajasi, ularga maxsus yoki qulay xonalarning mavjudligi, kelin ixtiyoriga mahr belgilashga imkoniyat bor-yo’qligi, bo’lg’usi oilani moddiy jihatdan ta’minlashga tayyor va tayyor emasligi va hokazo masalalar kiradi. Sevgi - muhabbatning shaxsiy mezonlariga sevishganlarning oilaviy munosabatlarga xos dunyoviy va diniy dasturlardan xabardorligi, ularning bir - birlarini har tomonlama yaxshi bilishlari va hokazolar kiradi. Ana shu uch omilga ozmi-ko’pmi javob beradigan sevgi abadiydir, ularga mos kelmaydigani vaqtinchalik, o’tkinchidir. Ana shu uch mezonga javob beruvchi yigit va qiz oila qurishga haqlidir.

3) o’z bolalariga vakillik qilish, ya’ni ular xali huquqiy muomalaga layoqatsiz ekanlar, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish;

4)o’z bolalarining istiqomat joylarini belgilash va ularni qonunsiz ushlab turgan shaxslardan talab qilib olish;

5) o’z bolalarini tarbiyalash, ularga nafaqalar berish va hokazo.

Ota-ona o’z bolasiga qaramasa, tashlab ketsa, jinoyat yo’liga o’tib burchlarini bajarmasa ular otalik, onalik huquqlaridan mahrum etilishi mumkin hamda ular keyinchalik farzandlaridan nafaqa olish huquqlaridan ham mahrum bo’ladilar. O’z navbatida, farzandlar ham ota - onalarining oldida o’z burchlarini bajarishlari shart bo’lib, bularga mehnat qobiliyatini yo’qotganda, kasal bo’lganda, boquvchisiz qolgan ota - onalarga g’amxo’rlik qilish va hokazolar kiradi.

Oilaviy munosabatlar axloqiy asoslarga ham ega. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Oila muqararligini ta’minlovchi birinchi omil — Ona, ahli ayolning pokizaligi, oqilaligi, mehr - muruvvati, sadoqoti va vafodorligidir". Oilaning eng muhim axloqiy asoslariga sevgi - muhabbat, vafodorlik, mehr - oqibatlilik, izzat - hurmatli bo’lish kabilar kiradi. Oilaning asosiy bosh axloqiy asosini ikki jinsga mansub kishilarning erkak va ayolning sevgi va muhabbati, bir - birini anglagan holda birgalikda yashash va ko’payish istagining jamiyatni to’ldirish, ya’ni inson zotini ko’paytirish, o’z avlod ajdodini davomiyligini saqlash, eng muhimi, ularni iqtisodiy va ma’naviy - axloqiy jihatdan mukammallashtirish yo’lida birgalikda qiladigan hatti - harakatlarining jami tashkil etadi. Oilaviy axloq asosini ikki jins o’rtasidagi sevgi - muhabbat tashkil qiladi.

Ilmiy tadqiqotlarda sevgi - muhabbatning to’la ma’nodagi ta’riflari yo’q. Falsafiy qomusda: Sevgi - shaxsning boshqa shaxsga beg’araz va beqiyos intilishida namoyon bo’luvchi hissiyotdir, deb ta’riflanadi1. Etikaga oid qo’llanmalar va lug’atlarda berilgan ta’riflarga ko’ra, sevgi - muhabbat kishilarning o’zaro manfaatdorliga va mayliga asoslangan hissiyoti, ikki jinsdagi yoshning bir -biriga moyil bo’lishi, bir - birini bir qarashning o’zida tushuna bilishi, bir-biriga hamisha yon bosishlari, bir - birlarini butun umr bo’yi ardoqlashlaridir2.

1

Professor A. Ortiqovning ta’kidlashicha, sevgi –muhabbatning uchta: tabiiy (biologik), ijtimoiy va shaxsiy mezonlari bor. Masalan, muhabbatning tabiiy mezoniga sevishganlarning nikoh haqida qonunida belgilangan yoshga yetganligi, ularning yoshidagi yaqinligi, har ikki jinsning sog’lomligi va hokazolar kiradi. Sevgining ijtimoiy mezoniga sevishganlar ota - onasining ijtimoiy - iqtisodiy, moddiy ahvoli, Chunonchi bo’lg’usi kelin-kuyovlar to’yini qilishga tayyorlik darajasi, ularga maxsus yoki qulay xonalarning mavjudligi, kelin ixtiyoriga mahr belgilashga imkoniyat bor-yo’qligi, bo’lg’usi oilani moddiy jihatdan ta’minlashga tayyor va tayyor emasligi va hokazo masalalar kiradi. Sevgi - muhabbatning shaxsiy mezonlariga sevishganlarning oilaviy munosabatlarga xos dunyoviy va diniy dasturlardan xabardorligi, ularning bir - birlarini har tomonlama yaxshi bilishlari va hokazolar kiradi. Ana shu uch omilga ozmi-ko’pmi javob beradigan sevgi abadiydir, ularga mos kelmaydigani vaqtinchalik, o’tkinchidir. Ana shu uch mezonga javob beruvchi yigit va qiz oila qurishga haqlidir.

3) o’z bolalariga vakillik qilish, ya’ni ular xali huquqiy muomalaga layoqatsiz ekanlar, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish;

4)o’z bolalarining istiqomat joylarini belgilash va ularni qonunsiz ushlab turgan shaxslardan talab qilib olish;

5) o’z bolalarini tarbiyalash, ularga nafaqalar berish va hokazo.

Ota-ona o’z bolasiga qaramasa, tashlab ketsa, jinoyat yo’liga o’tib burchlarini bajarmasa ular otalik, onalik huquqlaridan mahrum etilishi mumkin hamda ular keyinchalik farzandlaridan nafaqa olish huquqlaridan ham mahrum bo’ladilar. O’z navbatida, farzandlar ham ota - onalarining oldida o’z burchlarini bajarishlari shart bo’lib, bularga mehnat qobiliyatini yo’qotganda, kasal bo’lganda, boquvchisiz qolgan ota - onalarga g’amxo’rlik qilish va hokazolar kiradi.

Oilaviy munosabatlar axloqiy asoslarga ham ega. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Oila muqararligini ta’minlovchi birinchi omil — Ona, ahli ayolning pokizaligi, oqilaligi, mehr - muruvvati, sadoqoti va vafodorligidir". Oilaning eng muhim axloqiy asoslariga sevgi - muhabbat, vafodorlik, mehr - oqibatlilik, izzat - hurmatli bo’lish kabilar kiradi. Oilaning asosiy bosh axloqiy asosini ikki jinsga mansub kishilarning erkak va ayolning sevgi va muhabbati, bir - birini anglagan holda birgalikda yashash va ko’payish istagining jamiyatni to’ldirish, ya’ni inson zotini ko’paytirish, o’z avlod ajdodini davomiyligini saqlash, eng muhimi, ularni iqtisodiy va ma’naviy - axloqiy jihatdan mukammallashtirish yo’lida birgalikda qiladigan hatti - harakatlarining jami tashkil etadi. Oilaviy axloq asosini ikki jins o’rtasidagi sevgi - muhabbat tashkil qiladi.

Ilmiy tadqiqotlarda sevgi - muhabbatning to’la ma’nodagi ta’riflari yo’q. Falsafiy qomusda: Sevgi - shaxsning boshqa shaxsga beg’araz va beqiyos intilishida namoyon bo’luvchi hissiyotdir, deb ta’riflanadi1. Etikaga oid qo’llanmalar va lug’atlarda berilgan ta’riflarga ko’ra, sevgi - muhabbat kishilarning o’zaro manfaatdorliga va mayliga asoslangan hissiyoti, ikki jinsdagi yoshning bir -biriga moyil bo’lishi, bir - birini bir qarashning o’zida tushuna bilishi, bir-biriga hamisha yon bosishlari, bir - birlarini butun umr bo’yi ardoqlashlaridir2.

1

Professor A. Ortiqovning ta’kidlashicha, sevgi –muhabbatning uchta: tabiiy (biologik), ijtimoiy va shaxsiy mezonlari bor. Masalan, muhabbatning tabiiy mezoniga sevishganlarning nikoh haqida qonunida belgilangan yoshga yetganligi, ularning yoshidagi yaqinligi, har ikki jinsning sog’lomligi va hokazolar kiradi. Sevgining ijtimoiy mezoniga sevishganlar ota - onasining ijtimoiy - iqtisodiy, moddiy ahvoli, Chunonchi bo’lg’usi kelin-kuyovlar to’yini qilishga tayyorlik darajasi, ularga maxsus yoki qulay xonalarning mavjudligi, kelin ixtiyoriga mahr belgilashga imkoniyat bor-yo’qligi, bo’lg’usi oilani moddiy jihatdan ta’minlashga tayyor va tayyor emasligi va hokazo masalalar kiradi. Sevgi - muhabbatning shaxsiy mezonlariga sevishganlarning oilaviy munosabatlarga xos dunyoviy va diniy dasturlardan xabardorligi, ularning bir - birlarini har tomonlama yaxshi bilishlari va hokazolar kiradi. Ana shu uch omilga ozmi-ko’pmi javob beradigan sevgi abadiydir, ularga mos kelmaydigani vaqtinchalik, o’tkinchidir. Ana shu uch mezonga javob beruvchi yigit va qiz oila qurishga haqlidir. Oilaning axloqiy asosini vafodorlik fazilati tashkil etib, bunday erkak va ayollar har qanday chigal vaziyatda ham do’stlik rishtalarini uzmaydilar, bir - birlari uchun kerak bo’lsa jon fido qilishdan ham qaytmaydilar, ular orasida g’oyat kuchli ma’naviy boylik va sodiqlik, hamkoru hamnafaslik vujudga keladi.1 Oilaning axloqiy asosini mehr - oqibatli bo’lish, bir - biriga izzat - hurmat ko’rsatish ham tashkil etadi. Oilaviy hayotda bunday fazilatlar bo’lmasa, bunday oila azob va mashaqqat maskaniga aylanadi. Shuning uchun mehr - oqibatli bo’lish, bir - birlariga izzat - hurmat ko’rsatish har bir erkak va ayolning hamda farzandlarining muqaddas burchidir.

1 Qarang: A. Ortiqov. "Etika asoslari" kursidan leksiyalar tekstlari, 95-96 betlar.

Insonning, ayniqsa, yosh avlodning axloqiy kamol topishida oilaning o’rni va roli benihoya katta. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Halollik, rostgo’ylik, or - nomus, sharmu hayo, mehru oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar eng avvalo oilada shakllanadi". "Oila axloqi va odobi" nomli to’plam mualliflari X. Uzoqov, E. G’oziev, L. Oripova oila va axloq masala haqida keng va teran fikrlar yuritib, jumladan bunday yozganlar: "Oila ijtimoiy - tarixiy xususiyatga va muayyan to`zilishga ega bo’lgan ijtimoiy guruhning ko’rinishidir". Ularning fikricha, oila jamiyatning boshlang’ich hujayrasi, o’g’il - qizlarning axloqi, madaniy darajasi, qobiliyati, aql - zakovati, fikr yuritishi, xayollari, muloqati, xulq - atvori, e’tiqodi va ilmiy dunyoqarashi kabilarga yuqori darajada tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan nur, ziyo makonidir.

Oilada farzandlar tarbiyasida asosiy o’rinni ota - ona, undan keyingi o’rinni o’rta va oliy maktab, so’ngra mahalla, yoshlar ishlayotgan jamoa, ommaviy axborot vositalari o’ynashi lozim. Bu jarayonda har bir oilaning mavqei, iqtisodiy jihatdan ta’minlanganligi, oilaviy sarf - xarajatlar, uy xo’jaligini yuritish, oilaviy urf - odatlar, rasm - rusumlar, qarindoshlar va boshqalar bilan bordi-keldi munosabatlari, farzandlar tarbiyasi haqidagi Sharq mutafakkirlari, o’zbek ma’rifatparvarlari o’gitlari va ta’limotlarini o’qish hamda ularni hayotda qo’llash, o’quv va mehnat jamoalari, madaniyat va san’at muassasalari, gazeta, jurnal, radio, televidenie va hokazo kasblar katta rol o’ynaydi.

Mustaqil O’zbekiston taraqqiyoti va bozor iqtisodiyoti sharoitida oilani mustahkamlash hamda takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Chunki, birinchidan, O’zbekiston aholisining deyarli yarmi maktabgacha va maktab yoshidagi bolalardir. Ikkinchidan, sog’lom avlod o’stirish kelajagimiz garovidir. Uchinchidan, bu muqaddas zaminda yashayotgan har qaysi inson o’z farzandining baxtu - saodati, fazlu - kamolini ko’rish uchun butun hayoti davomida kurashadi, mehnat qiladi, o’zini ayamaydi. Sharqda qadim - qadimdan oila muqaddas Vatan sanalgan. Agar oila sog’lom va mustahkam bo’lsa, mahallada tinchlik va hamjihatlikka erishiladi. Binobarin, mahalla, yurt mustahkam bo’lsagina davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. To’rtinchidan, Respublikamizda 3,5 milliondan ziyodroq oila bor. Har yili 200 mingdan ortiq oila tashkil topayapti; 700 ming go’dak dunyoga kelyapti. Shu boisdan mustaqilligimizning yuksalishi va bozor iqtisodiyotini shakllantirish davrida oilani mustahkamlash va takomillashtirishga alohida e’tibor berishmoqda. Mustaqillik munosabati bilan O’zbeklarning oilaviy hayotida ta’qiq ostida bo’lgan ba’zi xususiyatlarni tiklash masalasi hozir hal qilinmoqda. Jumladan, hovli-joylarni qurishda milliy xususiyatlar hisobga olinib, ichki va tashqi hovlilardan iborat qilinmoqda. Xuddi shuningdek, "Sog’lom avlod uchun" ordenining ta’sis etilishi, oilalarni ijtimoiy himoyalashning kuchaytirilganligi, onalik va bolalik to’g’risida alohida g’amxo’rlik qilinayotganligi, 1998-yilni oila yili, 1999-yilni ayollar yili deb e’lon qilinishi, O’zbekiston xotin-qizlar qo’mitasining tashkil topishi va uning faoliyatining kengayib borayotganligi, O’zbekiston Respublikasida bolalar jamg’armasining tashkil etilishi, "Oila" Respublika ilmiy amaliy markazining ishlay boshlaganligi va hokazolar fikrimizning dalilidir. Bularning hammasi Prezidentimiz I.A.Karimovning "Xotin qizlarga munosabat jamiyatimizning ma’naviy, axloqiy yetukligining o’lchovi bo’lib xizmat qilishi kerak" degan ko’rsatmalari amalga oshiralayotganligining ifodasidir.

Fuqarolik jamiyati deganda - mamlakatning har bir fuqarosiga iqtisodiy va siyosiy turmushini o’z ixtiyori asosida qurishga to’la erkinlikni kafolatlovchi ma'lum ijtimoiy tizim nazarda tutiladi.

Fuqarolik jamiyatida davlat faoliyati yuzasidan fuqarolarning nazorati o’rnatiladi, davlatning ko’pgina funksiyalari fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga o’tadi.

Fuqarolik jamiyati insoniyat sivilizasiyasining mahsuli hisoblanadi.

Fuqarolik jamiyati mavjudligining muhim belgilari quyidagilardan iborat:

- ko’ppartiyaviylik tizimining mavjudligi;

- jamiyat hayotida ommaviy axborot vositalari mavqeining balandligi;

- o’zini o’zi boshqarish organlari vakolatlarining kengligi

- siyosiy va mafkuraviy fikrlar xilma-xilligiga shart-sharoitning yaratilganligi.

Hozirgi kunda O’zbekistonda erkin fuqarolik jamiyatini qurish bo’yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Erkin fuqarolik jamiyati qonun ustuvor, ijtimoiy adolat hukmron bo’lgan, insonning huquq va erkinliklari oliy o’ringa ko’tarilgan jamiyatdir.

Respublika Prezidenti Islom Karimovning "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li", "O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari", "O’zbekiston XXI asr bo’sa?asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" risolalarida erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish yo’llari va bu sohadagi vazifalar ilmiy jihatdan asoslangan.

Biz qurayotgan erkin fuqarolik jamiyatining mazmun mohiyati Prezident I.Karimov tomonidan shunday ta'riflanadi: "Biz uchun fuqarolik jamiyati - ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo’lib, u insonning o’z-o’zini kamol toptirishiga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi".

Davlat va fuqarolik jamiyatidagi axloqiy yuksaklik darajasini uning fuqarolari axloqiy madaniyati belgilaydi. Axloqiy madaniyat shaxsning jamiyat axloqiy tajribalarini egallashi va bu tajribalardan boshqa odamlar bilan bo`lgan munosabatlarida foydalanishi, o`z-o`zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o`z ichiga oladi. Qisqasi, u shaxs axloqiy taraqqiyotining belgisi hisoblanadi. Zero, axloqiy madaniyat axloqiy tafakkur madaniyatining qator unsurlarini o`z ichiga olgan to`zilmadir. U shaxsning o`zgalar bilan o`zaro munosabatlarida namoyon bo`ladi.

Axloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri - muomala odobi. U, mohiyatan, o`zaro hamkorlikning shakllaridan biri. Inson zoti bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o`zaro tajriba almashmasdan, bir-biriga ta’sir ko`rsatmasdan rasmana yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat, sog`lom kishi usiz ruhan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Bu o`rinda buyuk ingliz yozuvchisi Daniel Defo qalamiga mansub mashhur «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» asarini eslashning o`ziyoq kifoya: Jumaboyni topib olgan Robinzonning naqadar quvonishiga ham sabab ana shunda.

Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo`yishni, an’anaviy axloqiy-me’yoriy talablarni bajarishni taqozo etadi. SHuning barobarida, u insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi, ko`zga ko`rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo`lishi so`z, nutq vositasida ro`y beradi. So`zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi o`zini, eng avvalo, shirinsuxanlilik, kamsuqumlik, bosiqlik, xushfe’llilik singari axloqiy me’yorlarda namoyon qiladi.

Darhaqiqat, muomala odobida muloqotning asosiy bo`lmish til katta ahamiyatga ega. zero odamlar bir-birlarini til orqali tushunadilar. til vositasida o`z fikrini o`zgaga yetkazish ma’lum ma’noda san’at. Zarur so`zni topishi, muayyan holatga mos keladigan ifodaviy vositalarni qo`llash, fikrni jumlaviy jihatdan to`g`ri ifodalash, aniq, bosiq, salobat bilan so`zlash hamsuhbatingiz yoki tinglovchining diqqatini tortishda muhim rol o`ynaydi, so`zlovchining nutq madaniyati darajasini ko`taradi. Muomala odobida tilning sofligi masalasi ham muhim. Til sofligi bo`zilishining asosan uch xil ko`rinishi mavjud. Birinchisi - bir tilda so`zlashayotib ikkinchi tilga o`tib ketish, to`g`rirog`i birvarakay «ikki tilda» so`zlashish. Bunga ikki talabaning so`zlashayotganda o`zbek tilidan rus tiliga, rus tilidan o`zbekchaga muntazam o`tib turishini misol qilib keltirish mumkin. Bu ba’zilari uchun odatiy xol bo`lib qolgan. Ikkinchisi - bir tilda so`zlashayotib ikkinchi tildagi so`zlarni ayniqsa jargonlarni ishlatish. Masalan, «damingni ol», «karoche», «quri», «harip», «voobshim» v.h. Til sofligining uchinchi bo`zilishi esa bir tilda so`zlashgan holda o`sha tildagi «parazit» so`zlarni qo`llashda ko`rinadi. M., «anaqa» «holiginday» v.h. Muomaladagi bunday til sofligining bo`zilishlari hamsuhbatlarga bilinmasa ham, chetdan kuzatgan odamga nihoyatda hunuk ko`rinadi.

Muomaga odobiga «siz» va «sen»ning o`z o`rnida qo`llanilishi ham ahamiyatga ega. Xususan, uchinchi shaxs ota-ona, aka-opa yoki boshqa yoshi katta odamlar bo`lganida ularga nisban birlikdagi u olmoshini emas, hurmatni anglatuvchi «ular» yoki «u kishi» shaklini qo`llash odobdan hisoblanadi. Masalan, «Otam shunday dedi» emas, «Otam shunday dedilar», «U kishi shuni hohlayaptilar» v.h.

Suhbat paytida tinimsiz harakatda bo`lib turish, qo`lni paxsa qilib gapirish yoki suhbatdoshining yoshini nazarga olmay, uni oyoqni chalkashtirib o`tirgan holda tinglash, birov jon kuydirib so`zlayotganda esnash va boshqa shunga o`xshash holatlar ham muomaladagi odobsizlikni bildiradi.

Muomala odobining yana bir «ko`zgusi», bu - insoniy qarash, nigoh, so`zsiz - noverbal harakatlar. Ma’lumki, odamning qarashida, yuz ifodasida, qo`l harakatlarida uning qay sabablardandir tilga chiqmagan, so`zga aylanmagan hissiyoti, talablari o`z aksini topadi., suhbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay, qo`l siltab ketish muomaladagi madaniyatsizlikni anglatadi. Ba’zan qarab qo`yishning o`zi so`zdan ham kuchliroq ta’sir ko`rsatadi. Deylik, bir quruvchi usta o`z shogirdining xatti-harakatlaridan noroziligini bildirish uchun bosh chayqab, jilmayib qo`yishi mumkin. Ikkinchi usta esa, bir lahza o`qrayib qarash bilan munosabatini ifodalaydi. Birinchi usta yuz ifodasi va xatti-harakati bilan: «Obbo shovvoz-ey, sal shoshilibsan-da, ha, mayli, zarari yo`q, shunaqasi ham bo`ladi», degan ma’noni anglatsa, ikkinchi ustaning qarashidan: «Yana ishni rasvo qilibsan-ku, padarla’nat, qachon odam bo`lasan?!», degan so`zlarni uqish mumkin. Shubhasiz, birinchi usta muomalada odobga rioya qilgan bo`lsa, ikkinchisi uning aksi - shogirdining emas, o`zining odobsizligini ko`rsatmoqda.

Umuman olganda, muomala odobi kishilarning nasihat qilmasdan va odob o`rgatmasdan bir-biriga ta’siri, tarbiya va o`z-o`zini tarbiya vositasi sifatida diqqatga sazovor. Shu sababli yoshlarimizda muomala odobini shakllantirish hozirgi kunda jamiyatimiz oldida turgan muhim vazifalardan. Bunda ota-onaning, mahalla-ko`yning ta’siri katta. Undan foydalana bilish kerak. Zero, axloqiy komillikka erishish muomala odobini egallashdan boshlanadi.

Axloqiy madaniyatda yaqqol ko`zga tashlanadigan munosabatlar ko`rinishidan biri, bu - etiket. U ko`proq insonning tashqi madaniyatini, o`zaro munosabatlardagi o`zini tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida inson o`z munosabatlariga ijodiy yondashsa, ya’ni bir holatda bir necha xil muomala qilish imkoniga ega bo`lsa, etiket muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo`yilgan xatti-harakatni taqozo etadi.

Etiketning qamrovi keng, u, ma’lum ma’noda, xalqaro miqyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o`z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mehmondorchilik etiketi va h.k. Etiketga rioya qilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orqali ko`rib turamiz. Bu jarayon ayniqsa, davlat rahbarlariga horijiy mamlakatlar elchilarining ishonch yorliqlarini topshirish marosimlarida yaqqol ko`zga tashlanadi. Unda faqat bir xil holat, xalqaro miqyosda o`rnatilgan qoida hukmron. Uni Prezidentning ham, elchilarning ham bo`zishga haqqi yo`q. Yoki juda oddiy, kichkina bir misol: dasturxonda tanovul payti, pichoqni o`ng qo`lda ushlash zamonaviy mehmondorchilik etiketining qat’iy qoidalaridan biri sanaladi - uni bo`zish atrofdagilarda hayrat va istehzo uyg`otadi. SHu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, qat’iylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin.

Etiketning bunday zamonaviy ko`rinishlari bilan birga, shunday milliy-an’anaviy shakllari ham borki, ularsiz millat madaniy hayotining tasavvur qilish qiyin. Masalan, salomlashish odobini olib ko`raylik. Etiketning bu turiga ko`ra, ko`chadan o`tib ketayotgan odam, ko`cha bo`yida o`tirganlar yoki turganlarga salom berishi kerak, salom berganda o`ng qo`l chap ko`krakda, yurakning ustida turishi, bosh esa yengil ta’zimga egilishi lozim. Ko`rishish etiketida esa qo`lning uchini berib salomlashish ko`rishayotgan odamga nisbatan ginaxonlik, xafagarchilikni bildiradi - odobdan emas. Ko`rishganda yosh yoki martaba nuqtai nazaridan katta kishi birinchi bo`lib qo`l uzatishi lozim; ayollar bilan ko`rishganda ham erkak kishi tomondan shunday etiket qoidasi bajarilmog`i talab qilinadi.

Milliy mentalitetda marosimlar etiketi, ayniqsa katta ahamiyatga ega. To`y marosimida, xususan, qiz bilan ota-onaning xayrlashuvi, nikoh kechasiga kirib kelishda kuyovning kelinni chap tomonda tutib, to`yxonaga boshlab kirishi v.h. etiket qonun-qoidalari to`liq bajarilishi lozim. YOki aza marosimida fotihaga kelgan odamlarni milliy to`n va do`ppi kiygan, belbog` bog`lagan holda, qo`l qovishtirib, boshni bir bu quyi tutgan tarzda kutib olish qat’iy qoidaga asoslanadi. Bular, bir qarashda, etiketning milliy yoki kasbiy udum, odat, rasm-rusmlardan fparqi yo`q ekan, degan taasurot qoldirishi mumkin. Bu yuzaki, yolg`on taassurot. Chunki udum, odat, rasm-rusmlar muayyan darajada erkinlikka ega, ba’zan ularni bajarmaslik ham mumkin. Lkin etiketda buning imkoni yo`q – etiket qonun-qoidalari majburiylik tabiatiga ega.

Etiketning yana bir alohida jihati bor: unda odob bilan go`zallikning uyg`unligini ko`rishimiz mumkin, qat’iy odob qonun-qoidalari chiroyli xatti-harakatlar vositasida amalga oshiriladi. Demak, etiket estetika bilan ham bog`liq, aniqrog`i, o`zni tutish estetikasi talablariga javob beradi.

Shunday qilib, etiket - takallufning mayda-chuyda jihatlarigacha ishlab chiqilgan odob qoidalari sifatida ijobiy, kishining ko`zini quvontiradigan muomala hodisasi. Lekin, ayni paytda, u asl axloqiy asosini yo`qotgan majburiy mulozamat tarzida ham namoyon bo`ladi: etiket qoidalarini bajarayotgan kishi aslida o`z xohish-ixtiyoriga qarshi ish ko`rayotgan bo`lishi ham mumkin. Bu jihatdan u munofiqlikning bir ko`rinishiga aylanadi. Masalan, siz biror yoqqa shoshilib, darvozadan chiqdingiz, deylik. Ro`parangizda tanishingiz yoki qo`shningiz uchraydi. Siz ko`rishib, hol-ahvol so`rashib, so`ng sharqona etiketga rioya qilib uni: «Qani uyga kiramiz, choy qilamiz, bir hangomalashamiz», deb ichkariga taklif qilasiz. Lekin, aslida, siz uning uyga kirishini aslo istamaysiz, vaqtingiz yo`q, hatto, shu uchrashganda ketgan vaqtingizni o`ylab, pitirlab turibsiz. Demak, siz o`z istagingizga qarshi, etiket-mulozamat yuzasidan yolg`on gaplarni aytasiz, xunuk eshitilsa ham na chora - munofiqlik qilasiz. Shunga qaramay, umuman olganda, etiket shaxsni muayyan tartib-qoidaga, qanday ichki ruhiy sharoitda bo`lmasin, bosiqlikka, muloyimlikka va sabr-toqatga o`rgatishi bilan ahamiyatlidir.

Axloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Chunki inson voyaga yetib, bir kasbning boshini tutgach, o`z kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda bo`ladi. Bu munosabat, bir tomondan, hamkasabalar davrasida ro`y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda, kasbiy odob axloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri; uning jamiyat axloqiy hayotidagi o`rni yuksak. Shu bois kasbiy odobga bafurja to`xtalish joiz.

Har bir jamiyatda muayyan guruhlar borki, egallagan kasblari ularni boshqa jamiyatdoshlariga nisbatan imtiyozli darajaga olib chiqadi. Ko`pchilik jamiyat a’zolarining hayot-mamotlari, sog`ligi, ma’naviy sog`lomligi, huquqiy himoyasi, ilmiy salohiyatining namoyon bo`lishi kabi omillar o`shanday imtiyozli kasb egalarining o`z kasbiy burch mas’uliyatini qay darajada his etishlariga, halollik va vijdon yuzasidan ish ko`rishlariga bog`liqligi hammaga ma’lum. Chunonchi, tabobat xodimini, jarrohni olaylik. Deylik, u har bir operasiya kunida bir necha kishini hayotga qaytaradi; yuzlab odamlar uning yordamiga muhtoj, unga umid va ishonch, ilinj bilan qaraydilar. Bordi-yu, shaxsiy manfaat yo`lida jarroh o`z bemoriga xiyonat qilsa-chi, ya’ni, uni qasddan halok etsa-chi? Kim uni shunday qilmasligini kafolatlaydi? Yoki jurnalistni olaylik. U shaxsiy manfaati yo`lida, kasbining kamyobligidan foydalanib, begunoh kishilarni ma’naviy azobga qo`yishi, atayin jamiyat oldida sharmanda qilishi va shuning hisobiga o`zining ba’zi bir muammolarini hal qilib olishi mumkin emasmi? Mumkin. Zero, to haqiqat yuzaga chiqquncha nohaq tanqidga uchragan shaxsning adoi tamom bo`lishi hech gap emas. Xo`sh, jurnalistning shunday qilmasligini kim kafolatlaydik Shu bois boshqalarning qo`lidan kelmaydigan ishlarni bajara oladiganlar faoliyatida o`zboshimchalik, manfaatparastlik, xudbinlik va kasbni suiiste’mol qilish singari illatlarga yo`l qo`ymaslik uchun, shuningdek, ular axloqiy darajasini yuksak bosqichda turishini ta’minlash maqsadida ko`p hollarda o`zaro qoidalar majmui yaratilgan. Bu qoidalar majmui, odatda, qasamyod yoki me’yorlar ko`rinishini olgan. Uni bo`zish o`ta odobsizlik va axloqsizlik, hatto jamiyatga xiyonat tarzida baholanadi. Bunday qasamyodlar juda uzoq tarixga ega. Misol tariqasida hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan Qadimgi Yunon hakimi Hippokrat (milodgacha V-IV asrlar) tomonidan qisqa va lo`nda shaklda to`zilgan, tabobat xodimlari kasbiy odobi qonun-qoidalari jamlangan mashhur «Hippokrat qasami»ni keltirish mumkin.

Tarixda o`z dushmanini davolagan tabiblar ham ko`p uchraydi. Chunonchi, qadimgi hind eposi «Ramayana»da (II asr) behush yotgan Lakshman boshida turgan devlar shohining xos tabibi kechinmalari shu jihatdan muhim. Tabib oldida ikki yo`l bor edi: biri - saltanat dushmanini muhtoj bemor sifatida davolash, ikkinchi yo`l davolashdan bosh tortish bilan uni o`limga mahkum etish. Tabib uzoq mulohazadan so`ng tabiblik odobi qoidalariga bo`ysunishni - Lakshmanni davolashni afzal ko`radi. Zero, kasbiy odob qonun-qoidalari talabiga ko`ra, bemor to`shagi ustidagi tabib uchun do`st yoki dushman degan tushunchalar o`z ma’nosini yo`qotadi, uning qoshida faqat tibbiy yordamga intizor, shafqatga muhtoj, zaif inson yotadi. Davolanib hayotga qaytgan Lakshman devlar mamlakatining tengsiz buyuk jangchisi va saltanat valiahdi Indirjidni jangda halok etadi hamda tabib fuqaro bo`lgan Lanka davlatining tanazzuliga yo`l ochadi. Lekin, kitobxon tabibni xiyonatkor yoki sotqin demaydi, aksincha, uning ma’naviy jasoratiga, halolligiga, kasbiy burchiga sodiqligiga hayrat bilan tasannolar o`qiydi.

Yoki mashhur rus olimi akademik Andrey Saxarovning taqdirini olaylik. Buyuk nazariyotchi, fizik, termoyadro sohasida tengi yo`q mutaxassis, vodorod bombasining asosiy kashfiyotchisi, Vatan mudofaasini mustahkamlashdagi xizmatlari uchun o`nlab orden va medallar sohibi, ikki marta Sosialistik Mehnat Qahramoni, obro`li, badavlat bu insonga nima yetishmasdi? Nega u hammasidan kechishga - ommaviy qirg`in qurollari, jumladan, o`zi yaratgan vodorod bombasi sinovlariga ochiq bayonotlar bilan qarshi chiqishga ahd qildi? Natijada qatag`onlarga asoslangan sho`rolar tuzumi uni ilmiy jamoatchilikdan ajratib, poytaxtdan olisdagi Rossiya shaharlaridan biriga badarg`a qildi, uning nomini matbuotda yoki kitoblarda qayd etilishini taqiqladi. Vaholanki, u hammadan izzatliroq yashay olishi mumkin edi. Saxarov yuksak axloq yo`lini tanladi - olimlik burchi, odobi talablarini bajarishni har qanday boylik, izzat-ikromdan baland qo`ydi. Buyuk olim o`z kashfiyoti insonning eng oliy huquqi bo`lmish - yashash huquqiga rahna solishi mumkinligi va qisman solayotgani uchun uni amalda qo`llanilishiga qarshi kurashdi. U sho`rolar hukumati va mafkurachilari tomonidan o`zining Vatan mudofaasi quvvatini susaytirishga harakat qilgan salkam xiyonatkor fuqaro deb e’lon etilishiga, boshiga behisob tuhmatlar, ta’na-dashnomlar yog`dirilishiga sabot bilan chidadi, ahdidan qaytmadi, yovuzlik saltanati qo`lida o`z olimlik iste’dodining qo`g`irchoq bo`lishiga, harbiy murvatga aylanishiga yo`l qo`ymadi. Oxir-oqibatda u inson huquqlarining jahon tan olgan eng buyuk himoyachilaridan biri sifatida butun insoniyat tahsiniga sazovor bo`ldi. Bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Bulardan tashqari, muallimlik odobi, huquq-tartibot xodimlari odobi, muhandis odobi singari birqancha kasbiy odob turlari borki, ular ham jamiyatda axloqiy munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. Shuni aytish kerakki, barcha kasbiy odob qonun-qoidalarining ta’sir doirasi, miqyosi bir xil emas. Ba’zi bir kasbiy odobning bo`zilishi oddiy odobsizlik doirasidan chiqib, axloqsizlikka aylanib ketadi. Masalan, rahbarlik odobidagi ba’zi nuqtalarga to`xtalaylik. Rahbar quyi lavozimdagilarga mensimay, qo`pol munosabatda bo`lishi, o`ziga ishonib topshirilgan hudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar arz-dodiga, orzu-istaklariga to`ralarcha qarashi odobsizlikka kirsa, uning shaxsiy boylik orttirishi yo`lida korrupsiya vositasida mamlakat, viloyat yoki tashkilot manfaatlarini qurbon qilishi axloqsizlik, nafaqat rahbarlik kasbiga, balki Vatanga ham xiyonat tarzida baholanishi mumkin. Ba’zan kasbiy odobning kasbiy axloq deb atalishi ham ana shundan.

Rahbarlikning axloqiy jihatlari, rahbar borasida Islom Karimovning mana bu fikrlari bag`oyat ibratlidir: «Oddiy odamlarning rahbarlarga munosabati ikki fuqaro o`rtasidagi munosabatgina emas. Ayni paytda u jamiyatda qaror topadigan ma’naviy-ruhiy, siyosiy-axloqiy muhitni ham yaratadi… Haqiqiy rahbar odamlarning ko`ngliga yo`l topib, ularni ezgulikka, yaxshilikka, yaratishga da’vat etadi»1.

1

Yuqorida keltirilganlardan ko`rinib turibdiki, kasbiy odob muammosi, ba’zilar o`ylaganidek, Axloq falsafasining mayda masalalaridan emas. Uni har tomonlama o`rganish, kasbiy erkinlik va kasbiy burch munosabatini tadqiq etish XXI asr axloqshunosligida muhim o`rin egallajak. Zero, kasbiy odob shaxs va jamiyat axloqiy hayotida o`zini amaliy axloq tarzida namoyon etuvchi ma’naviy hodisa sifatida baholanishi lozim.