Nisa Surəsi 77-80

hər hansı bir fərz qoyulmamışdır. Yoxsa nəzərdə tutulan, möminlərin

əməllərinin, xüsusilə həcclərinin müşriklərin əməllərindən və həcclərindən

qurtarılması, iki tərəfin əməllərinin bir-birinə qarışmayacaq

şəkildə ayrılması deyil. Digər bir ifadəylə, dinin kamala erdirilişinin

mənas(n)ı, onun artımdan sonra eksilişi qəbul etməyəcək

şəkildə ən yüksək mərtəbəyə çıkarılışıdır.

Təfsir-ul Qummuda müəllif deyər ki: Mənə atam izah etdi, o da

Saf-van b. Yəhyadan duy/eşitmiş, ona AL/GÖTÜRə xəbər vermiş. O, Məhəmməd

b. Müslim kanalıyla İmam Misin (ə.s) belə dediyini eşitmiş:

"Allahın endirdiyi son fərz, vəlayətdir. Ondan sonra hər hansı

bir fərz endirilməmişdir. Ardından, 'Qura-ul Qəmim' deyilən yerdə,

'Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim.' ayəs(n)i endi. Rəsulullah (s. a. a)

bu hökmü 'Cuhfe' deyilən yerdə təbliğ etdi. Ondan sonra da hər hansı

bir fərz enmədi."

342 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir hədisi Tabersi Mecma-ul Bəyan təfsirində

İmam Mis və İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət etmişdir. Ayyaşi də

öz təfsirində Zürare kanalıyla İmam Misdən köçürmüşdür. [c. 1,

s. 292, h: 20]

Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə

Məhəmməd b. Cəfər b. Məhəmməddən, o atasından, o İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), o da Əmr-ül Möminin Əlidən (ə.s) belə rəvayət

edər: Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu duy/eşitdim: "İslam

beş təməl üzərinə bina edilmişdir: İki şahidlik və iki yoldaş..."

Orada hazır olanlar, "İki şahidliyi bilirik, iki yoldaş nədir?"

deyə soruşdular. Buyurdu ki: "Namaz və zəkat. Çünki biri olmadan

digəri qəbul edilməz. Ayrıca oruc və yol tapa bilənlərin Beytullahı

həcc etmələri. Bunlar vəlayətlə sona çatmışdır." Ardından uca Allah,

"Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım

və sizə din olaraq İslama razı oldum." ayəsini endirdi. [c. 2,

s. 132]

Fettal b. əl-Faras(n)ısı "Ravzat-ul Vaizin" adlı əsərində İmam Mis'-

dan (ə.s) Peyğəmbərimizin (s. a. a) həcc üçün gedişini, Mədinəyə çevril

yolunda Əlini vəlayət mövqesinə atayışını, mövzuyla əlaqədar ayənin

enişini izah edər. Burada Rəsulullahın (s. a. a) Gadiri Hum günü etdiyi

uzun bir danışmağa da yer verər. [Ravzat-ul Vaizin, s. 89]

Mən deyərəm ki: Bənzəri bir hədisi, Tabersi əl-İhticac adlı əsərində

özü bitişik rəvayət zənciriylə el-Hadremidən, o da İmam Misdən

(ə.s) köçürər. 1 Ayənin vəlayət haqqında endiyini Kuleyni əl-

Kafidə, 2 Şeyx Saduk da əl-Uyun'da3 rəvayət edər. Bütünü rəvayət zənciriylə

Əbdüləziz b. Müslimə, ondan İmam Razılığa (ə.s) isnad edilər.

Yenə ayənin "vəlayət"lə əlaqədar olaraq endiyini Şeyx Tusi əl-Emali

adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə İbni Əbi Umeyrdən, o

Mufaddal b. Ömərdən, o İmam Sadiqdən (ə.s), o da atası Əmr-ül

------

1- [əl-Ihticac, c. 1, s. 68.]

2- [Üsulu Kafi, c. 1, s. 282.]

3- [əlinin, c. 1, s. 216, h: 1]

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 343

Möminindən (ə.s) rəvayət edər. [c. 1, s. 124]

Bunu Tabersi də Mecma-ul Bəyan təfsirində öz rəvayət zənciriylə

Əbu Harun el-Abdidən, o Əbu Səid el-Hudridən rəvayət edər.

Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində mövzuyla əlaqədar olaraq Ishak b. Ismail

en-Nişaburidən, o İmam Sadiqdən (ə.s), o atalarından (ə.s), onlar

Həsən b. Əlidən (ə.s) bir hədis rəvayət edərlər. 1 Mövzunu qısa

tutmaq istədiyimizdən çox uzun olan bu rəvayətlərin mətnlərini

təqdim etmədik. Diləyən qaynaqlara müraciət edə bilər. Hidayəti bəxş edən Allahdır.

------

1- [əl-Emali, c. 2, s. 132]

344 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Maidə Surəsi 4-5 ................................................................

4- Sənə, özlərinə nəyin halal qılındığını soruşurlar. Də ki: Sizə

təmiz şeylər halal qılındı. Allahın sizə öyrətdiyindən öyrədərək

yetişdirdiyiniz ov itlərinin, sizin üçün tutduqlarını yeyin və [heyvanı

ov arxasına salarkən] üzərinə Allahın adını anın, Allahdan qorxun

[əyləncə üçün heyvanları ovlamayın]. Çünki Allah hesabı tez

görəndir.

5- Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı. Özlərinə kitab verilənlərin

yeməyi [buğda vs. hububat] sizə halal, sizin yeməyiniz də

onlara halaldır. Inanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəl

özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar -iffətli olub zina etməməniz

və gizli dostlar tutmamanız üzrə mehirlerini verdiyiniz

təqdirdə- sizə halaldır. Kim imanı [yaxşı əməllərin qaynağı olan haqq

etiqadları] inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır və o, axirətdə

itirənlərdəndir.

Maidə Surəsi 4-5 ........................................................... 345

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Sənə özlərinə nəyin halal qılındığını soruşurlar. Də ki: Sizə təmiz

şeylər halal qılındı." Bu ifadədə ümumi və mütləq bir suala ümumi

və mütləq bir cavab verilmişdir. Cavabın məzmununda halalı haramdan

ayıran bütünsel bir ölçüt təqdim edilmişdir. Buna görə, üzərində

normal-qəbul edilə bilər bir qənaətdə ol/tapılılmaq istənən şeyin yaxşı

və təmiz olması lazımdır. Eyni şəkildə "yaxşı və təmiz şey" anlayışının

də hər hansı bir qeydləmə gətirilmədən mütləq olaraq ifadə edilməsi,

yaxşı və təmiz şeyin təyin olunmasında ənənəvi-qəbul edilə bilər

anlayışın yaxşı və təmiz görüldüyü şeyin əsas alınmasını tələb etməkdədir.

Buna görə, ənənəvi-normal insanların anlayışlarının

yaxşı və təmiz gördüyü şey, yaxşı və təmizdir. Iyi və təmiz olan hər

şey də halaldır.

Bir şeyin halal və yaxşı meydana gəlinin meyarı olaraq ənənəvi anlayışı

göstərməmizin səbəbi, fiqh metodologiyası çərçivəsində vurğulandığı

üzrə mütləq bir ifadənin ancaq bu şəkildə şərh oluna biləcəyidir.

"Allahın sizə öyrətdiyindən öyrədərək yetişdirdiyiniz ov itlərinin,

sizin üçün tutduqlarını yeyin və üzərinə Allahın adını anın." Bir görüşə görə,

bu ifadə "teyyibat=iyi və təmiz şeylər" mövzusuna matuftur. Yəni

öyrətdiyiniz heyvanların tutduqları ov heyvanları da sizə halal qılındı;

yəni ifadənin bucaqlımı əslində belədir: "U-hille lekum saydı ma

allemtum minel cevarih." Buna görə, ifadə mah-zuf bir muzaf təqdir

edilmək surətiylə yekunlaşdırılmışdır. Çünki ayənin axışı buna

dəlalət etməkdir.

Ancaq aydın olduğu qədəriylə cümlə, ilk cümlənin yerinə matuftur.

"ma allemtum=öğreterek yetişdirdiyiniz" ifadəsindəki "ma"

ədatı, şərt ədatıdır. Şərt cümləsinin cəzası da, "fekulu mimma

emsekne əleykum =sizin üçün tutduqlarını yeyin." ifadəsidir. Bu səbəbdən

təqdir etməyə ehtiyac yoxdur.

Ayənin orijinalında keçən "cevarih" sözü, "carihe" sözünün

çoxluğudur və ovlanaraq bəslənən qartal, şahin kimi quşlar;

346 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

it və bəbir mənasını verər. Ayədə keçən "mukellibin" sözü,

cümlədə hal funksiyasını icra edir. "Teklib" kipinin əsli, itlərin

ov üçün öyrədilməsi ya da ov itlərinin əldə edilib ov arxasına salınması

mənasını ifadə edər. Cümlənin bu sözlə qeydləndirilməsi,

hökmün sırf ov itinə xas olduğuna, kənarını əhatə etmədiyinə

dəlalət etmir deyil.

"Sizin üçün tutduqları" ifadəsi, gramatik baxımdan cümlənin "zərf"

ilə qeydləndirilməsinə nümunədir. Bununla, halallığın, itin sahibi

üçün ovlandıqlarıyla məhdud olduğuna, özü üçün ovladıqlarının bu

əhatə girmədiyinə işarə edilir.

"Üzərinə Allahın adını anın." Bu, ovlanan heyvanın edinin halal

olmasının şərtlərinin tamamlanışına istiqamətli bir ifadədir. Buna görə,

ovlanan şey, öyrədilmiş ov heyvanı, yəni ov iti vasitəsilə ovlanılmış

olmasının, ovçu üçün ovlanmış olmasının yanında üzərinə

Allahın adı da xatırlanmalıdır.

Bu nəticə çıxır ortaya: Öyrədilmiş ov heyvanları -yəni ov

itləri- öyrədilmişlərsə və boğazlanıldığında məğlub et/yeyilməsi halal olan

yabanı bir heyvanı sizin üçün tutmuşlarsa və siz də üzərinə Allahın

adını anmışsınızsa, siz çatmadan heyvan can vermişsə yeyin; çünki

bu, onun üçün boğazlanılma hökmünə keçər. Əgər ölməmişsə, bu

vəziyyətdə boğazlanılması və üzərinə Allahın adının xatırlanması bir

lazımlılıq olar.

Ayənin sonunda, "Allahdan qorxun. Çünki Allah hesabı tez

görəndir." ifadəsinin iştirak etmiş olması, bu barədə Allahdan qorxub

çəkinmənin lazımlılığına istiqamətli bir işarədir. Bu xəbərdarlıqla güdülən

məqsəd, ovun bir heyvan qırğınına, sadist bir nümayişə, bir zorbalıq

nümayişinə, [müasir] ov partiyalarında olduğu kimi yazıq heyvanların

gərəksiz yerə öldürüldüyü bir can bazarına çevrilməsinin

önlənməsidir. Şübhəsiz Allah, hesabı tez görər. Zülmün,

haqsızlığın cəzasını axirətdən əvvəl bu dünyada verər. Çox vaxt

müşahidə etdiyimiz kimi yazıq heyvanları əyləncə olsun deyə tələyə

salıb xəbərsiz öldürənlərin aqibəti qorxunc olmuşdur.

"Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı. Özlərinə kitab verilənlərin

Maidə Surəsi 4-5 .......................................................... 347

yeməyi sizə halal, sizin yeməyiniz də onlara halaldır." Əvvəlki ayədə

zikr edildiyi halda burada təmiz şeylərin halal qılındığı bir dəfə daha

təkrarlanır və ifadəyə, "Bu gün" sözüylə başlanır. Bunun

səbəbi, Ehlikitabın yeməklərinin və iffətli qadınlarının möminlərə

halal qılınmış olması surətiylə Allahın onlara istiqamətli lütfünə diqqət

çəkməkdir.

"Sizə təmiz şeylər halal qılındı." ifadəsinin, "Özlərinə kitab

verilənlərin yemegi..." ifadəsinə əlavə olunması, qəti olanın şübhəli

olana əlavə olunmasına bir nümunədir. Bununla güdülən məqsəd; həmsöhbətin

təmin olmasını təmin etmək, ürəyindəki narahatlığı və narahatlığı

aradan qaldırmaqdır. Bu eynilə bir əfəndinin köləsinə belə deməsinə

bənzər: "Sənə verdiklərimin hamısı sənindir. Artıqdan da bunu bunu

verirəm." Əgər kölə əfəndisinin vədə verdiyi şeylərin reallaşmasından

şübhə etsə, imdada özünə qəti olaraq verdiyi

şeylər çat/yetişər və mövzuya bağlı qəti məlumatı sayəsində içindəki şübhələr

ortadan qalxar. Aşağıdakı ayələr də bir baxımdan bu tərz bir

izahata nümunə meydana gətirməkdədir: "Gözəl davrananlara daha gözəl

qarşılıq və çoxu var." (Yunus, 26) "Orada onlara istədikləri hər

şey vardır. Qatımızda daha çoxu da vardır." (Qaf, 35)

Möminlər daha əvvəl Ehlikitapla iç içə yaşamama, onlara

qarışmama, onlarla təmas halında olmama və onları dost

əldə etməmə barəsində qəti bir dillə xəbərdar edildikləri üçün, onların

yeməklərinin halallığı barəsində ürəkləri heç cür təmin

olmurdu. Buna görə Ehlikitabın yeməyinin halal qılınışı

məsələsi, təmiz şeylərin halal qılınışı məsələsiylə əlaqəli olaraq

zikr edilincə, Ehlikitabın yeməklərinin də halal qılınan digər təmiz

şeylərin əhatəsinə girdiyini anladılar. Beləcə nəfslərindəki

narahatlıq din idi, ürəkləri mutmain oldu. Aşağıdakı ifadə üçün də

eyni vəziyyət etibarlıdır: "Inanan qadınlardan iffətli olan qadınlar ilə

sizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar... sizə

halaldır." "Özlərinə kitab verilənlərin yemegi sizə halal, sizin yemeginiz

də onlara halaldır." Bura açıqdır ki bu, tək bir xüsusu ifadə

edən bir tək sözdür. Çünki, "sizin yeməyiniz də onlara halaldır."

348 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ifadəsi, Əhli-kitab üçün halal olmağı ifadə edən bir teşrii hökm mövqeyində

deyil. Onlara bir öhdəçilik yönəldilmir. Hər nə qədər,

kafirlərin dinin təməl prinsipləri kimi detal xüsusiyyətli hökmləriylə

də öhdəçilikli olduqlarını da düşünürüksə də... Çünki onlar Allaha,

Rəsuluna, Rəsulunun gətirdiyi dinə inanmırlar; nə

dinləyirlər, nə də qəbul edirlər. Bir yerdə xitab gərəksiz olacaqsa,

danışma boşa gedəcəksə, o növ mövzularla əlaqədar xitablar yönəltmək,

Quranın ifadə tərziylə uyğun gəlməz. Amma ədəbi sənətlər baxımından

təsirli və əlverişli olması başqa. Insanlara istiqamətli ümumi xitabdan

Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) istiqamətli xüsusi xitaba keçiş edilməsi

(iltifat sənəti) vs. kimi. Aşağıdakı ayələri buna nümunə göstərə bilərik:

"Də ki: Ey Ehlikitap, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə

gəlin." (Al/götürü Imran, 64), "De ki: Rəbbimin şanı ucadır. Mən yalnız

elçi olaraq göndərilən bir insan deyiləmmi?" (Isra, 93) Bunun kimi

bir çox ayə təqdim edilə bilər.

Qısacası, "Özlərinə kitab verilənlərin yeməyi..." ifadəsiylə,

Ehlikitabın yeməyinin Müsəlmanlara halal qılınışının ayrı, Müsəlmanların

yeməyinin də Ehlikitaba halal qılınışının ayrı bir hökm

olması nəzərdə tutulmur. Əksinə, bir tək hökm açıqlanır. O da yeməyin

üzərindəki haram meydana gəl vəziyyətinin qaldırılıb, halal meydana gəl vəziyyətinin

vurğulanmasıdır. Demək istənir ki, ortada hər hansı bir

qadağan yoxdur ki tərəflərdən biriylə elin idiləndirilsən. Bu ayəs(n)i kərimə

bu tərz izahata bir nümunədir: "Eger onların həqiqətən inanmış olduqlarını

anlarsınızsa, onları kafirlərə geri çevirməyin. Nə bu qadınlar

onlara halaldır, nə də onlar bunlara halal olarlar."

(Mumtəhinə, 10) Yəni arada halallıq vəziyyəti yoxdur ki tərəflərdən biriylə

elin idiləndirilsən.

Qaldı ki, ayənin orijinalında keçən "taam=yemek" sözü, lüğətdə

onunla bəslənilən və aclıq xərcilən bütün yeməklərə şamil bir

anlayışdır. Ancaq bir görüşə görə, bununla buğda və digər hububat

nəzərdə tutulmuşdur. "Dil-ul Ərəb" adlı lüğətdə deyilir ki: "Hicazlılar

'et/ət-təam' sözünü mütləq olaraq istifadə etdiklərində, onunla

xüsusilə buğda nəzərdə tutardılar... əl-Xəlil deyər ki: Ərəblər konuşmala-

Maidə Surəsi 4-5 ............................................................. 349

rında 'et/ət-təam' sözünü daha çox buğda mənasında istifadə edərlər."

[Dil-ul Ərəbdən alınan götürmə burada sona çatdı.]

İbni Əsir də "ən/en-Nihayə" adlı əsərində bu istiqamətdə görüş ifadə etməkdədir.

Bu səbəblədir ki, Ehlibeyt İmamlarından gələn rəvayətlərin

çoxusunda, "Ayədə keçən 'et-taamdan məqsəd, buğda və digər

hububattır" deyə şərh iştirak etmişdir. Lakin bəzi rəvayətlərdə,

başqa bir məna ön plana çıxmaqdadır. Inşallah önümüzdəki rəvayətlər

hissəsində mövzuyla əlaqədar şərhlərə yer verəcəyik.

Hər vəziyyətdə, bu halal etmə, Ehlikitabın donuz əti kimi

boğazlanılsa belə halal olmayan ətləri və ya boğazlanılması

vəziyyətində halal ola biləcək, ancaq boğazlamadıqları, məsələn

üzərində Allahın adını xatırlamadıqları və İslami üsullara uyğun

kəsmədikləri heyvanların ətlərini ehtiva edən yeməklərini əhatə etməz.

Çünki uca Allah, təhrim (haram etmə) ayələri dediyimiz Bəqərə,

Maidə, Ən'am və Nəhl surələrində iştirak edən mövzuya bağlı dörd

ayədə, daha əvvəl açıqladığımız kimi bu saydıqlarımızı

"(rics=)pİslik", "(fısk=)yoldan çıxma" və "(ism=)günah" olaraq xarakterizə edir.

Allah, "pislik", "yoldan çıxma" və ya "günah" olaraq

xarakterizə etdiyi bir şeyi halal edib sonra da bunu, "Bu gün sizə təmiz

şeylər halal qılındı." şəklindəki bir ifadəylə qullarına istiqamətli bir

minnət olaraq təqdim etməkdən münəzzəhdir.

Qaldı ki, haram olan bu şeylər, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin

dərhal əvvəlində də bu xüsusiyyətlərinə vurğu edilərək zikr edilmişlər.

Heç kim belə bir mövzuda nesihten söz edə bilməz. Xüsusilə

mensuh olmayıb nasih olduğu ifadə edilən Maidə surəsiylə əlaqədar olaraq

belə bir xüsus düşünülə bilməz.

"İnanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəl özlərinə kitab

verilənlərdən iffətli qadınlar..." Hökmün əlaqədar olduğu şəxslər haqqında

"Yəhudi və Xristianlardan" və ya "Ehlikitapdan" kimi bir ifadə

istifadə edilməyib, "özlərinə kitab verilənlər..." şəklində bir xüsusiyyətin

istifadə edilmiş olması, ilahi minnətin dilə gətirildiyi, yüngülləşdirmə və asanlaşdırma

xüsusiyyətlərinin ön plana çıxarıldığı bir məzmunda hökmün

səbəbinə vurğu edir deyil.

350 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Buna görə belə bir məna əldə edirik: Kişilərinizlə,

Ehlikitapdan iffətli qadınların evlənmələrinə bağlı qadağanı qaldırmaqla

sizə minnət edirik. Çünki müsəlman olmayan qruplar içində

bunlar sizə daha yaxındırlar. Onlara kitab verilmişdir. Peyğəmbərlik

təşkilatını inkar edən müşrik və bütpərəstlərin əksinə tövhidə

və risalət missiyasına inanarlar. Bu çıxarsamamızı, "özlərinə kitab

verilənlər" ifadəsinin, "sizdən əvvəl" sözüylə qeydləndirilmiş

olmasından da qəbul edirik. Ki bu ifadə, çox açıq bir şəkildə addımların

eyni hədəfə istiqamətli oluşuna, qaynaşmışlığa və ortaqlığa vurğu

etməkdədir.

Bu səbəbdən ayə, minnət və yüngülləşdirmə məzmununda söz mövzusu

olduğu üçün, "Müşrik qadınlarla, onlar iman edənə qədər evlənməyin."

(Bəqərə, 221) və "Kafir qadınların nikah baglarını tutmayın."

(Mumtəhinə, 10) ayələriylə neshedilmiş olmayacağı açıqdır.

Qaldı ki, nümunə olaraq təqdim etdiyimiz ayələrin ilki Bəqərə surəsində

iştirak etməkdədir. Bəqərə surəsi isə, Maidə surəsindən əvvəl

Mədinədə enmiş ilk uzun surədir. Ikinci ayə isə, Mumtəhinə surəsində

iştirak edər. Bu surə də Mədinədə, Məkkə fəthindən əvvəl enmişdir.

Bu səbəbdən enişi Maidə surəsindən əvvəldir. Maidə surəsinin

Rəsulullaha (s. a. a) enən son surə olması, əvvəlindəki bəzi hökmləri

neshedip özündən bir şeyin neshedilmemiş olmasının yanı

sıra, əvvəl gələnin sonra gələni neshetmiş olması da məntiqi deyil.

Kənar yandan "Müşrik qadınlarla, onlar iman edənə qədər

evlənməyin." (Bəqərə, 221) ayəsini, təfsirimizin ikinci dərisində araşdırarkən

Bəqərə və Mumtəhinə surələrindəki ayələrin, Ehlikitap qadınlarıyla

evlənmənin haram olduğuna dəlalət etməkdən uzaq olduqlarını

ifadə etmişdik.

Bir baxımdan Mumtəhinə surəsindəki əlaqədar ayənin haramlığa

dəlalət etdiyi düşünülsə da/də/dahi, necə ki minnət və yüngülləşdirmə məzmununda

Maidə surəsindəki əlaqədar ayə o ana qədər qüvvədə olan

qanuni bir maneəyə işarə edir; -ki qüvvədə olan bir qadağan yoxsa,

minnət və yüngülləşdirmənin bir mənas(n)ı olmaz- bu vəziyyətdə Maidə aya-

Maidə Surəsi 4-5 .............................................................. 351

ti, Mumtəhinə ayəsini neshetmiş olar. Bunun tərsi doğru olmaz.

Çünki neshetme, sonradan gələnin xüsusiyyətidir. Rəvayətlər hissəsində

bu ikinci ayə üzərində dayanacağıq.

Ayrıca ayənin orijinalında keçən "muhsanat" sözü, "iffətlilər"

mənasını verər. Iffetlilik "lütfkarlıq" anlayışının mənalarından biridir.

Belə ki, "Inanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəl

özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsi göstərir

ki, "muh-sanat"dan məqsəd evli olmayan qadınlardır. Bu xüsus

açıqdır. Sonra, daha əvvəl şərhini etdiyimiz kimi Ehlikitabın

namuslu qadınlarıyla möminlərin namuslu qadınlarının bir yerdə

zikr edilməsi, hər iki məzmunda da "muhsanat" anlayışının eyni mənada

istifadə edildiyini göstərər. Ancaq bununla "Müsəlman olmaq"

şəklində bir məna nəzərdə tutulmuş ola bilməz. Çünki, "sizdən əvvəl

özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsi istifadə edilmişdir.

Bununla yalnız azad qadınların nəzərdə tutulmuş olması da söz

mövzusu deyil. Çünki ayədən qəbul etdiyimiz minnət havası, nökərləri

çöldə buraxan və sırf azad qadınlarla məhdud qalan bir halal

etməklə uyğun gəlmir və "muhsan"ın iffətli olma mənas(n)ı geridə

qalır. Bu səbəbdən "muhsenat" ifadəsindən qəsd-edilən, iffətli qadınlardır.

Bütün bunların kənarında ayəs(n)i kərimə, Ehlikitabın namuslu

qadınlarının möminlərə halal olduğunu vurğulayır. Ödənişin verilməsinin

və onlardan faydalanmanın iffəti qorumağa istiqamətli olmasının

gizli dost əldə etmə və aşna tutma şəklində bir əlaqə yaradılmamasının

şərt qaçılması xaricində, nikahın davamlı və ya keçici olması

kimi hər hansı bir qeydə yer verilmir. Təfsirimizin 4. dərisində,

"O halda nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə..." (Nisa, 24)

ayəsini təfsir edərkən müt'anın da eynilə daimi nikah kimi qanuni bir

evlilik şəkli olduğunu açıqlamışdıq. Daha çox məlumat üçün fiqh elminə

baş vurula bilər.

"İffətli olub zina etməməniz və gizli dostlar tutmamanız üzrə