Nisa Surəsi 77-80

Birincisi: Sapdırma, aldatma və bunlar kimi ilahi qəzəblərin bütünü,

hər şeydən əvvəl qulların əməllərindən qaynaqlanan açıq-aşkar

bir dəlildən ötəri diqqətə çarpanlaşar. Bu, qarşılıqda ol/tapılma və əməlin

qarşılığını vermə qanununa söykənən olaraq reallaşan bir yüz/üz üstü,

köməksiz buraxma vəziyyətindən başqa bir şey deyil. Haşa,

uca Allah, onlar tərəfindən tələb edici bir əməl olmadan insanlara

pisliklə rəftar etməkdən, onları bədbəxt etməkdən münəzzəhdir,

ucadır. Bu baxımdan, "Allaha, əleyhinizdə açıq-aşkar bir

dəlilmi vermək istəyirsiniz?" ifadəsi, "Onunla yalnız fasiqləri

sapdırar." (Bəqərə, 26) ifadəsiylə eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir.

Nisa Surəsi 136-147 ........................................................ 205

İkincisi: Cəhənnəmdə cəhənnəmliklər üçün mərtəbələr vardır.

Bunlar alçaqlıq səviyyələri etibarilə fərqlilik ifadə edərlər. Təbii olaraq

mərtəbə alçaldıqca əzabın şiddəti də artar. Uca Allah bunlara

"dereke" adını verər.

"Ancaq tövbə edənlər, (hallarını) islah edənlər, Allaha sıx sarılanlar

və dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa." Bu ifadə, "Şübhə yox

ki münafiqlər atəşin ən alt təbəqəsindədirlər..." cümləsində, münafiqlərə

istiqamətli olaraq yer verilən əzab təhdidindən bir istisnadır.

Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i də onların münafiqlər birliyindən ayrılıb

möminlər safına qatılmalarıdır. Buna görə istisnanın davamında

onların möminlərlə birlikdə olduğundan danışılmış, bütün

möminlərin savaba nail olacaqları ifadə edilmişdir: "İşdə onlar (gerçək)

möminlərlə bərabərdirlər. Allah da yaxında möminlərə böyük

bir mükafat verəcək."

Bu vaxt uca Allah, münafiqlərdən istisna etdiyi bu kəslər

haqqında bir neçə ağır xüsusiyyət zikr etməkdədir. Nifaqın kökləri ancaq

bu xüsusiyyətlərlə qazıntına bilər çünki. Başda tövbədən danışılır, Allah-

'a dönməkdən yəni. Amma ağıllanmadıqca, nəfsdə və əməldə pozulan

ünsürlər islah olmadıqca, şəxsiyyət və davranışları düzəlmədikcə,

tək başına dönmək və tövbə etmək çatmaz. Allaha sıx sarılıb

yapışmadıqca, yəni Kitabına və Peyğəmbərinin (s. a. a) sünnəsinə

təbii/tabe olmadıqca, islah olmaq da qazanc əldə etməz. Çünki Allaha getmək

üçün ONun təyin etdiyindən başqa yol yoxdur. ONun təyin etdiyinin xaricindəki

yollar/göndərər şeytana aiddir.

Ancaq, dini sırf Allaha xas etmədikcə, Allaha sarılmaq da -ki

Allaha sarılmaq dinin əhatəs(n)i içindədir- fayda verməz. Çünki

şirk, zülmdür; bağışlanılmaz, bağışlanmaz. Bunlar tövbə edib Allaha

dönsələr, bütün pozuqluqlarını islah etsələr, Allaha sarılsalar

və dinlərini sırf Allaha xas etsələr, bu vəziyyətdə mömin olarlar;

imanları şirk ləkəsindən təmizlənər, nifaqdan yana zəmanətdə olub

doğru yolu taparlar. Uca Allah, bir ayədə belə buyurmuşdur: "Işte

güvən onlarındır və dogru yolu bulanlar da onlardır." (Ən'am, 82)

Ayənin axışından anladığımız qədəriylə, möminlərdən məqsəd,

206 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

imanlarında səmimi tam möminlərdir. Uca Allah onları tövbə edənlər,

hallarını islah edib düzəldənlər, sıx Allaha sarılanlar və

dinlərini Allaha xas edənlər olaraq təyin etmişdir. Bu xüsusiyyətlər,

uca Allahın kitabında, onlarla əlaqədar olaraq sıraladığı bütün detalları

də əhatə edəcək mahiyyətdədir. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik:

"Həqiqətən möminlər qurtuluşa çatmışlar. Onlar ki,

namazlarında huşu içindədirlər. Onlar ki, boş və faydasız

şeylərdən üz çevirərlər..." (Mu'minun, 1-3) "Rəhmanın qulları elə

kəslərdir ki, yer üzündə təvazökar olaraq gedərlər və cahillər

özlərinə söz attıgında 'Salam' deyərlər. Gecələrini Rəblərinə

səcdə edərək və qıya bilmə dayanaraq keçirərlər..." (Furqan, 63-64)

"Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıq

barəsində səni hakim edib, sonra da verdigin hökmü içlərində

heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcə

inanmış olmazlar." (Nisa, 65)

Quranda mömin xüsusiyyəti, əksinəni göstərən bir karineyle qeydli

olmadan mütləq olaraq istifadə edildiyində yuxarıdakı tablo/cədvəldə təsvir

edilən mənas(n)ı ifadə edər.

Uca Allah, "İşdə onlar, (gerçək) möminlərlə bərabərdirlər."

buyurmuş; buna qarşı, "Onlar möminlərdəndir." buyurmamışdır.

Bunun səbəbi budur: Onlar ilk başda bu xüsusiyyətləri reallaşdırmaq

surətiylə möminlərə qatılmağı hakkediyorlar, amma bu xüsusiyyətlər onlar

üzərində qalıcı bir xüsusiyyətə çevrilmədikcə onlardan ola bilməzlər.

Nə demək istədiyini artıq varın siz anlayın!

"Əgər şükr edər və inansanız, Allah sizə nə üçün əzab etsin?" Ayənin

zahiri göstərir ki, xitab möminlərə istiqamətlidir. Çünki ayələrin axışı,

onlara istiqamətli xitab üzrə sürüyür. Onlara bu şəkildə xitab edilir

və tamamilə imandan mücərrədlənmişlər kimi iman xüsusiyyətləri

görməzlikdən gəlinir. Çünki, bu tərz xitabların xüsusiyyəti budur.

Bu, uca Allahın onlara əzab etməyə ehtiyacının olmadığından

kinayədir. Demək istənir ki: Onlar, şükr etməyi və inanmağı tərk

etmək surətiylə əzabı həkk etməzlərsə, uca Allah onlara əzabı ge-

Nisa Surəsi 136-147 ................................................... 207

rekli edəcək deyil. Çünki onlar əzabı tələb edici davranışları

seçsələr belə, Allahın bu əzabdan bir faydas(n)ı söz mövzusu olmaz.

Onların varlığı Allaha zərər verməz ki, əzab yoluyla onları bertaraf

etmə, özündən rədd etmə istiqamətinə getsin. Buna görə belə bir məna

çıxır qarşımıza: "Siz, lazım olan haqqını vermək surətiylə Allahın

bəxş etdiyi nemətlərə qarşı şükr etdiyiniz və ona iman etdiyiniz

müddətcə, sizə əzabı tələb edən bir vəziyyət olmaz. Allah, şükrün qarşılığını

verəndir; özünə şükr edənlər və inananlara qarşılığını verər

və (hər şeyi) biləndir; onları başqalarıyla qarışdırıb səhv etməz."

Bu ayə göstərir ki, əzaba düçar olanların çarpıldıqları əzab

onların özlərindən qaynaqlanır, Allahdan deyil. Yenə əzabı tələb edici

pozğunluq, şirk və günah kimi faktlar üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Əgər bunlar, Allahdan olsadılar, bunların gərəyi olaraq

gündəmə gələn əzab da ONdan olardı. Çünki müsebbep, səbəbin

söykən/dözdüyü qaynağa söykən/dözər.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Ayyaşidə, Zürare, Hamran və Məhəmməd b. Müslim

Imam Mis (ə.s) və Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Iman edib sonra

inkar edən, sonra yenə iman edib təkrar inkar edən, sonra da inkarları

artmış olan kəsləri..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduqlarını

rəvayət edərlər: "Bu ayə, Osmanın Misirə göndərdiyi

Abdullah b. Əbi Sarh haqqında enmişdir. Sonra bu adamın orada

küfrü artmış, sonunda iman adına bir şeyi qalmamışdı." [c. 1,

s. 280, h: 287]

Yenə eyni əsərdə, Əbu Basardan belə rəvayət edilər: Imam Sadiğin

(ə.s) belə dediyini eşitdim: "Iman edib sonra inkar edən...

ayəs(n)i, şərab içmənin haram olduğunu söyləyib sonra şərab içən,

zinanın haram olduğunu söyləyib ardından zina edən, zəkat vermənin

fərz olduğunu söyləyib də verməyən kəslər haqqında enmişdir."

[c. 1, s. 280, h: 289]

208 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə, ayənin küfrün bütün mərtəbələrinə

ümumiləşdirilməsi əsas alınmışdır. Küfrün bir mərtəbəsi də fərzləri

tərk etmək və haramları işləməkdir. Bu, eyni zamanda əvvəlki şərhləri

də dəstəklər mahiyyətdədir.

Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Fudayl vasitəsilə Imam Razılıqdan

(ə.s), "O, kitabda sizə belə endirmişdi ki: Allahın ayələrinin inkar

edildigini... işittiginizde... kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsa siz

də onlar kimi olarsınız." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər:

"Bir adamın haqqı inkar etdiyini, haqqı yalanladığını, haqq əhlinə dil

uzatdığını duy/eşitdiyin zaman, dərhal yanından qalx, onunla birlikdə

oturma." [c. 1, s. 280, h: 290]

Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır.

Yatılı Ahbar-ir Razılıq (ə.s) adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə

Əbu Tam Harevi vasitəsilə Imam Razılıqdan (ə.s), "Allah...

möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol verməyəcək." ayəsiylə əlaqədar

olaraq belə rəvayət edər: "Yəni, uca Allah möminlərə qarşı kafirlərə

bir dəlil, bir hüccet verməyəcək. [Bu səbəbdən ayədəki

"yol"dan məqsəd, dəlil və dəlildir.] Uca Allah, kafirlərin özlərinə

göndərilən elçiləri haqsız yerə öldürdüklərini xəbər vermişdir.

Onların peyğəmbərlərini haqsız yerə öldürmələrinə baxmayaraq, uca

Allah, onlara peyğəmbərlərə qarşı istifadə edə biləcəkləri bir hüccet

verməmişdir." [c. 2, s. 204]

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Cərir Hz. Əlidən (ə.s), "və

möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol verməyəcək." ayəsiylə əlaqədar

olaraq belə rəvayət edər: "Yəni, [möminlərə qarşı kafirlərə]

axirətdə [yol verməyəcək]."

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl, ifadənin zahirinin axirətə işarə etdiyini

ifadə etmişdik. Lakin cümləni əvvəlindən və sonrasından müstəqil

olaraq ələ alsaq, dünya həyatındakı dəlili də əhatə edəcək

şəkildə ümumilik qazanar.

Yatılı Ahbar-ir Razılıq adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə

Həsən b. Faddaldan belə rəvayət edər: Imam Əli b. Musa Razılıqdan

(ə.s) "Münafiqlər Allahı aldatmaga işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldat-

Nisa Surəsi 136-147 .................................................. 209

maktadır." ayəsini soruşdum. Imam belə buyurdu: "Uca Allah aldatma

hərəkətinə baş vuracaq deyil. Ancaq özünü aldatmaq istəyən

bu münafiqləri, aldatma istiqamətindəki cəhdlərinə qarşılıq

cəzalandıracaq."

Təfsir-ul Ayyaşidə Mes'ade b. Ziyaddan, o da Cəfər b. Məhəmməddən,

o da atasından belə rəvayət edər: Rəsulullaha (s. a. a),

"Sabahkı (axirətdəki) əzabdan xilas olmaq üçün nə etmək lazımdır?"

deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Qurtuluş, Allahı aldatmamanızdır. Əksinə

təqdirdə O, sizi aldadar. Çünki bir kimsə Allahı aldatsa, Allah onu

aldadar; iman xüsusiyyətini üzərindən çəkib çıxarar. Belə biri gerçəkdə,

əgər fərqinə varsa, özünü aldatmış olduğunu görər."

Biri dedi ki: "Allah necə aldadılar?" Buyurdu ki: "Adam Allahın

əmr etdiklərini edər, lakin onunla başqa birini məqsədlər. Allahdan

qorxun, riyadan da qaçının. Çünki riya, Allaha ortaq qaçmaqdır.

Riyakar insan, qiyamət günü dörd adla çağırılar: Ey kafir! Ey günahkar!

Ey xain! Ey hüsrana uğramış! Boşa getdi əməllərin, yox oldu

əcrin. Bu gün sənə bir pay yox. Get əcrini, kimin üçün əməl etdinsə

ondan istə." [c. 1, s. 283, h. 295]

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbul Muaza

Hassafdan merfu olaraq belə rəvayət edər: Əmr-ül Möminin Əli

(ə.s) buyurdu ki: "Kim Allahı gizlicə xatırlasa, ONU çox anmış olar.

Münafiqlərsə, Allahı açıqdan xatırlayarlar və gizlicə xatırlamazdılar. Bu

yüzdən uca Allah onlar haqqında belə buyurmuşdur: Insanlara

nümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 501,

h. 2]

Bu rəvayətdə Allahı az zikr etməyə, xatırlamağa bağlı son dərəcə

lətif, incəlikli bir başqa məna təqdim edilir.

et-Dürr-ül Mensurda, Ibni Münzir Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Təqva ilə birgə işlənən bir əməl az olmaz. Qəbul görən bir

əməl az olarmı heç?"

Mən deyərəm ki: Bu da incəlikli və lətif bir mənadır. Özü etibarilə,

əvvəlki rəvayətin məzmununa dönükdür.

210 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Eyni əsərdə Müslim, Əbu Davud və Beyhaki -öz Süneninde-

Ənəsdən ["Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar..."

ayəs(n)i haqqında] belə rəvayət edərlər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:

"İşdə bu, münafiqlərin namazıdır. Münafiq yerində oturar və günəşi

müşahidə edər. Günəş şeytanın buynuzları arasına gəlincə, yerindən qalxar

və dörd dəfə yeri dənləyər kimi başını yerə dəydirər. O sırada da

Allahı çox az zikr edər."

Mən deyərəm ki: Bu hədisdə, Allahı az zikr etmənin ifadə etdiyi bir

digər anlama işarə edilir. Çünki namaz qılan bu kimi kəslərin

zikri yalnız namaza qalxaraq Allaha yönəlməkdən ibarətdir. Halbuki

hüzur/dincliki ürək, könül rahatlığı, tam bir sükunət və zəmanətlə namaz

edərək Allahı xatırlamağa dalmaları mümkündür.

Hədisdə keçən, günəşin şeytanın buynuzları arasına gəlməsi

ifadəsi ilə, qərb üfüqünə doğru batmağa yüz/üz tutmas(n)ı nəzərdə tutulmuşdur.

Bu ifadədə gecə və gündüz, Adəm oğulunu dürtükleyen ya da gecə

gündüzdə özünü ona göstərən şeytanın iki buynuzuymuş kimi

təsvir edilir.

Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Buxari öz Tarixində, Müslim,

Ibni Cərir və Ibni Münzir, Ibni Ömərdən belə rəvayət edərlər:

Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Münafiq iki sürü arasında çaşıb

qalan (tək gözü kor) bir qoyuna bənzər. Bəzən ona, bəzən buna

xəbərdar et; hansını izləyəcəyini bilməz."

Eyni əsərdə, Abdurrezzak, Ibni Münzir, Ibni Əbu Xatəm və Ibni

Mürdeveyh, Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Quranın hər

haranda 'sultan' sözü keçirsə, hüccet, dəlil mənasını ifadə

edər."

Yenə eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Mervezi -Zevaidik Zuhd adlı

əsərdə- və Əbu Şeyx b. Hibban, Mekhuldan belə rəvayət edərlər:

Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu xəbər aldım: "Allahın qulu

qırx gün dini Allaha xas etmiş ixlaslı biri olaraq oyansa, ürəyindən

dilinə doğru hikmət mənbələri fışqırar."

Mən deyərəm ki: Bu hədis məşhurdur. Eyni lafızlarla və ya eyni mənas(n)ı

ifadə edən başqa lafızlarla bir çox rəvayət kanalından köçürül-

Nisa Surəsi 136-147 ............................................................ 211

mıştır.

Eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə Hakim, Tirmizi -Nevadir-ul Üsul

adlı əsərdə- Zeyd. b. Erkam kanalıyla Rəsulullahın (s. a. a) belə

buyurduğunu rəvayət edər: "Kim səmimiliklə, ixlaslı olaraq 'la ilahə

illəllah' (Allahdan başqa ilah yoxdur) dərsə/desə, cənnətə girər." Orada

ol/tapılanlar dedilər ki: "Ya Rəsulullah, bunda ixlasın əlaməti nədir?"

Buyurdu ki: "Bu sözün, söyləyən adamı haramlardan qaçındırmasıdır."

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən (müstefiz həddində) bir çox

rəvayət vardır. Gərək Ehlisünnet, gərəksə Şiə qaynaqlarda

Rəsulullahdan (s. a. a) və Ehlibeyt Imamlarından (ə.s) rəvayət edilmişdir.

Inşallah yeri gəlincə, naklolan bu rəvayətlərin ümumisi üzərində

dayanacağıq.

Bu ayələrin eniş səbəbləri məzmununda, bir-birindən fərqli dəyişik

rəvayətlər köçürülmüşdür. Daha çox uyğunlaşdırma və konkret bir faktla

üst-üstə düşdürmə növündən rəvayətlər olduqları üçün, -hərçənd doğrusunu

Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- burada yer verməyi uyğun hesab etmədik.

212 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Nisa Surəsi 148-149 ....................................................... 213

148- Allah pis sözün deyilməsini sevməz; ancaq haqsızlığa

uğrayan başqa. Allah eşidəndir, biləndir.

149- Bir yaxşılığı aşkar edər və ya gizləsəniz yaxud bir pisliyi