Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
68 § 4.2. 1578-1590-cı illərdə Səfəvi-Osmanlı müharibəsi Məhəmməd Xudabəndənin dövründə baş verən kəskin daxili ziddiyyətlər, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi, qızılbaş əmirləri arasında çəkişmələr, dövlət xəzinəsinin boşaldılması, ölkədə yaranmış qeyri-sabitlik osmanlı hakimlərini Azərbaycan torpaqlarına işğalçı yürüşə cəsarətləndirdi. Osmanlı Sultanı III Murad (1574-1596) Xəzər dənizinə kimi Azərbaycan ərazilərini ələ keçirmək, Orta Asiya xanlıqları ilə birbaşa əlaqə yaratmaq, Asiyanın mühüm ticarət yollarına nəzarət etmək, xüsusilə Təbrizə sahib olmaq, Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək, şimaldan gələn müstəmləkə təhlükəsinin qarşısını almaq niyyətində idi. Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətində yaranmış ağır daxili vəziyyətdən istifadə edərək Van hakimi Xosrov paşaya sərhəd ərazilərdə yaşayan kürd tayfalarının Səfəvi dövləti əleyhinə üsyan qaldırmalarını təşkil etməyi tapşırdı. 1577-ci il noyabrın 25-də Anadolu, Rum, Qaraman və Zülqədər bəylərbəylərinə Səfəvilərlə döyüşə ciddi hazırlaşmaları haqqında göstəriş verildi. 1578-ci il yanvarın 2-də III Sultan Murad Səfəvi dövləti üzərinə yürüş etmək haqqında qərar verdi. Osmanlı Sultanı III Murad Osmanlıdan vassal asılılığında olan Krım xanı I Məhəmməd Gəraya (1577-1584), Dağıstanın K umik və Qaytaq hakiminə, Tabasaran və Avar hakimlərinə Səfəvilərə qarşı yürüşdə iştirak etmələrinə göstəriş verdi. 1578-ci ildə Mustafa Lələ paşanın rəhbərliyi ilə yüz minlik Osmanlı ordusu Qarsdan Gürcüstan istiqamətində yürü- şə başladı. Çuxursəd bəylərbəyi Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xan Qacarı və Azərbay- canın cənub hissəsinin hakimi Əmir xanTürkmanı köməyə çağırdı. Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı və İmamqulu xan Qacarın 15 minlik qoşunu Çıldır gölü yaxınlığında Əmir xan Türkmanıın qoşununu gözlədilər. Lakin, ustaclı və türkman tay- faları arasında düşmənçilik olduğuna görə Əmir xan köməyə 69 getmədi. Məqsəd Osmanlı ordusunun Gürcüstana yürüşünün qarşısını almaq idi. Çıldır gölü sahilində Osmanlı ordusu ilə ilk döyüşdə qızılbaşlar üstünlük qazansa da osmanlıların əlavə qüvvələrinin gəlməsi qızılbaşların məğlubiyyəti ilə nəticələndi. 1578-ci il avqustun 9-da Qarsın şimal-şərqində yerləşən Çıldır gölü sahi- lində baş vermiş döyşdə osmanlıların qələbəsi onların Gür- cüstana daxil olmalarına şərait yaratdı. Osmanlılar Axaltsıxı ələ keçirib Kaxetə daxil oldular. Avqustun 24-də Tiflisi, sonra Qorini və Zəyəmi tutdular. Bu vaxt gürcü feodalları arasında birlik yox idi. Bəzi gürcü feodalları öz mülk lərini qorumaq naminə osmanlıların tərəfinə keçirdilər. Mesxi vəliəhdi Mənu- çöhr və qardaşı Kvarkvare osmanlı tərəfinə keçdilər. Kartli çarı osmanlılara tabe olmadığına görə Tiflis osmanlıların hücumuna məruz qaldı, Tiflis və Qori işğal edildi. Kaxetiya çarı Aleksandr isə Mustafa paşanın təslim olma tələbini qəbul etdi. 1578-ci il sentyabrın əvvəllərində Osmanlı ordusu Qanıq (Alazan) çayına çatdı. Sentyabrın 9-da Qoyun ölümü keçidi döyüşündə qızılbaşlar bir neçə dəfə düşmənə zərbə vurub tələfat versə də məğlubiyyətə uğradılar. Sentyabr ayının 16-da Mustafa paşa Ərəşi ələ keçirdi. Şirvan bəylərbəyi Araz xan Rumlu Mustafa paşanın çoxlu sayda qoşunu qarşısında Kür çayının cənub sahilinə çəkilməyə məcbur oldu. Bu vaxt Əbu- bəkir Mirzə ləzgi və şirvanlılardan ibarət dəstə ilə Şirvana yürüş etdi. Osmanlı ordusu Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Salyanı işğal etdi. Şirvan ələ keçirildikdən sonra Azərbaycanın cənu-bunda yaşayan bir sıra kürd tayfaları və Şimali Azərbaycan əyan- larının bir hissəsi osmanlılar tərəfinə keçdilər. Şirvan ələ keçirildikdən sonra yeni hərbi-inzibati sistem yaradıldı. Şirvan Şamaxı və Dərbənd bəylərbəyliyinə bölündü. Hər iki vilayətə osmanlı hakimi təyin edildi. Mustafa paşa Şirvanda Osmanlı qoşunlarına komandanlıq etmək vəzifəsini Osman paşaya həvalə edərək Ərzuruma qayıtdı. Osman paşa Gəncə üzərinə 70 yürüş edərək qarət və talanlar törətdi. O, Salyanda hazırlıq işləri ilə məşğul olan Araz xan Rumlunun üzərinə hərbi hissə göndərdi. Araz xan müqavimət göstərərək Osman paşanı geri çəkilməyə məcbur etdı. Bu vaxt İmamqulu xan Qacar Ərəş üzərinə hücuma keçərək Osmanlı qoşununu darmadağın etdi. 1578-ci il sentyabrın axırlarında Həmzə Mirzə otuz minlik qoşunla Ərdəbildən Qarabağa gəldi. Araz xan qızılbaşlar ordusunun gəlməsi xəbərini aldıqda K ür çayını keçərək Şamaxıya doğru hərəkət etdi. Şamaxını ələ keçirmək uğrunda mübarizədə Araz xanın üstünlük qazandığı vaxt Krım xanının qardaşı Məhəmməd Çirey və varisi Adil Çirey iyirmi minlik qoşunla Dağıstandan keçərək osmanlılara köməyə gəldi. Osmanlı qoşunu, Krım tatarları, ləzgilər və Əbubəkirin üsyançı dəstələrinin birləşməsi Araz xanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Araz xan ələ keçirilərək edam olundu. Bu vaxt Qarabağa gəlmiş Qızılbaş qoşunu vəzir Mirzə Salmanın rəhbərliyi ilə Şirvana doğru irəliləyərək Şamaxı qala- sını mühasirəyə aldı. Osman paşa Salyanda olan Adil Çireyə xəbər göndərərək köməyə çağırdı. Qızılbaş əmirləri Şimal isti- qamətində Şamaxıya Osman paşaya köməyə gələn Krım tatar- larından ibarət qoşunu qarşılamaq üçün böyük hərbi hissə ilə cənuba doğru hərəkət etdilər. 1578-ci il noyabrın 28-də Ağsu çayı sahilində, Mollahəsən adlı yerdə Adil Çireyin qoşunu ilə qarşılaşdılar. Səhər tezdən axşama kimi davam edən döyüşdə tatarlar darmadağın edildi. Adil Çirey və Ərəş hakimi təyin edilmiş Piyalə bəy əsir alındılar. Tatarların ələ keçirdikləri qənimət geri alındı. Ə lavə köməkdən məhrum olan Osman paşa Şamaxı qalasının mühasirəsindən geri çəkilərək Dərbəndə doğ- ru hərəkət etdi. Qızılbaşlar osmanlıları Şabrana qədər təqib edib geri qayıtdılar. Osmanlı qoşunu böyük itkilər verərək Dərbəndə daxil oldu. Lakin Qızılbaş əmirləri Osman paşanı təqib etməyib Qarabağa qayıtdılar. Mollahəsən döyüşündə böyük şücaət göstərmiş Həmzə xan Ustaclının Şirvan hakimi vəzifəsinə namizədliyi əmirlər arasında, xüsusilə Məhdi Ülyanın narazı- 71 lığına səbəb oldu. Şah Məhəmməd Xudabəndənin arvadı Məhdi Ülya da oğlu Həmzə Mirzə ilə Qarabağa gəlmişdi. Onun göstərişi ilə Mirzə Salman və əmirlər Mollahəsən döyüşündəki qələbədəln sonra Qarabağa qayıtdılar. Şah qərargahının Dərbəndin tutulması haqqında göstərişinin əksinə olaraq Məhdi Ülya Qızılbaş qoşununa Şirvandan Qarabağa qayıtması haqqında əmir verdi və əsir alınmış Adil Çireylə Qarabağdan Qəzvinə qayıtdı. Beləliklə, Mollahəsən qələbəsinə baxmayaraq, Səfəvi- lər Şirvanda möhkəmlənə bilmədilər. Osman paşanın Dər- bənddə möhkəmlənməsi ilə Şirvan üzərinə yeni yürüş təhlükəsi yaranırdı. Onun göndərdiyi hərbi hıssələr bir neçə dəfə Şirvan ərazisinə soxulsa da, Şirvan hakimi Məhəmməd Xəlifə Zül- qədər tərəfindən məğlub edildilər. 1579-cu ilin yayında Krım xanı Məhəmməd Çirey Osmanlı Sultanın təhriki və qənimət əldə etmək məqsədilə Şimali Qafqazdan keçib 100 min nəfərlik qoşunla Dərbənddə Osman paşanın qüvvələri ilə birləşdi. Tatar qoşunları oktyabrın 23-də Şamaxını ələ keçirdilər. Şamaxı və Bakı yürüşündən sonra Ərəş, Gəncə, Qarabağ və Muğana hücum edərək Qızılağaca qədər ərazilərdə dağıntılar və qarətlər törətdilər. Samur çayı sahilində Şirvan hakimi Məhəmməd Xəlifə qeyri-bərabər qüvvə ilə tatar qoşunları ilə döyüşə girərək həlak oldu. Qızılbaş ordusunun Şirvana çatması xəbərini eşidən Məhəmməd Çirey Şirvan ərazisindən geri çəkildi. Onlar çoxlu qənimət və əsir edilmiş insanlar apardılar. Qazi Çireyin baş- çılığı ilə Osman paşaya kömək məqsədi ilə Dərbənddə bir dəstə saxlayıb Krıma qayıtdılar. Qızılbaşlar Şamaxıya çataraq şəhəri mühasirəyə aldılar. Bir neçə gün müqavimətdən sonra şəhər alındı. Əmir xanın rəhbərliyi ilə qızılbaşlar Xaçmazda yerləşmiş şirvanlı və dağıstanlılardan ibarət dəstəyə qarşı döyüşdə müqavimətlə rastlaşaraq geri qayıtdılar. Əmir xanın bu uğursuzluğu şamlı və ustaclı əmirlərinin narazılığı ilə qarşılandı. Tərəflər arasında 72 düşmənə qarşı birləşərək mübarizə aparmaq əvəzinə bir-birləri ilə çəkişmə və didişməyə səbəb olan qarşıdurma yarandı. Qızılbaş əmirləri iki düşmən cəbhəyə bölündülər. 1578-1579-cu illərdə Osmanlı və Krım tatarlarının yürüşü Azərbaycanda çoxlu dağıntılara, talan və qarətlərə səbəb olmuşdu. Ölkəni aclıq və xəstəlik bürümüşdü. Ölənlərin sayı- hesabı yox idi. Ac insanlar köhnə sümükləri bişirir, dəri, yırtıq ayaqqabı yeyirdilər. Səlnaməçinin verdiyi məlumata görə dilənçilər çöllərə səpələndilər, keçi və qoyun sürüləri kimi yabanı tərəvəz və göy ot yeməyə başladılar. Belə bir şəraitdə ustaclı və şamlı tayfaları ilə türkman tayfası arasında qarşıdurma yaranmış, Xorasanda əmirlərin bir- biri ilə düşmənçilik edən Herat və Məşhəd dəstəsi yaranmış, bu dəstələr bir-birinə qarşı qanlı toqquşmalar aparırdılar. Bütün bunlar Xorasanın bir hissəsinin dövlətin tərkibindən çıxmasına və 1581-ci ildə şahzadə Abbasın Xorasanda şah elan edilməsi ilə nəticələndi. 1580 və 1581-ci illərdə Krım tatarları Şirvan ərazisinə dağıdıcı yürüşlər edərək əhalini soyub taladılar. Dördüncü yürüş zamanı tatar ordusu Peykər xan Qacarın rəhbərliyi ilə Şabranla Şamaxı arasında məğlub edildi. Qazi Çirey əsir alındı. Sağ qalan tatar və türk döyüşçüləri və Əbubəkir Mirzə qaçdılar. Qızılbaşlar Şirvan ərazisindən gedəndən sonra Dərbənddən Osman paşa hücum edərək həmin əraziləri ələ keçirdi. 1583-cü ilin yazında Gəncə hakimi İmamqulu xan Qacar Şirvan ərazisinə daxil olaraq Şamaxıya çatdı. Osmanlı ordusunun Niyazabadda olması haqqında məlumat aldıqda Rüstəm xanın başçılığı ilə ora qoşun göndərdi. Tərəflər arasın- da baş verən döyüşdə osmanlılar məğlub edildi və türk sərkərdələri öldürüldü. Qızılbaşlar Dərbəndə qədər irəlilədi.- lər. Osman paşanın Dərbənddən gələn dəstəsi ilə Samur çayı sahilində Baştəpə adlanan döyüş bir neçə gün davam etdi. Gecələr də davam edən bu döyüş “Məşəl savaşı” kimi tarixə düşdü. Döyüşün dördüncü günü osmanlılar üstünlük qazandılar. 73 Qızılbaş döyüşçüləri geri çəkildi. “Məşəl döyüşündə” Əbubəkir Mirzə Qızılbaşlar tərəfindən Osmanlılara qarşı vuruşmuşdu. Bu Şirvan dövlət müstəqilliyini bərpa etmək uğrunda mübarizədə Əbubəkir Mirzənin ümidinin sona çatması ilə əlaqədar idi. 1583-cü ilin yayında Fərhad paşanın komandanlığı ilə Osmanlı ordusu Qarsdan Çuxursədə hücuma keçərək oranı tut- dular. Çuxursəd hakimi Məhəmməd xan Toxmaq Naxçıvana çəkildi. Xorasan əmirlərinin separatizm hərəkətlərinə qarşı şahın əsas qüvvələrinin Xorasanda olması, Qarabağ və Azər- baycanın cənub hissəsinin hakimlərinin kömək etməmələri Çuxursədin asanlıqla tutulmasına səbəb oldu. Azərbaycanı ələ keçirmək məqsədilə Osmanlı sultanı Özdəmir oğlu Osman paşanı Dərbənddən geri çağıraraq Şərq yürüşünün komandanı təyin etdi. Osman paşa 1585-ci il avqustun 12-də Ərzurumdan Pasinabad-Çıldıran-Xoy-Mərənd- Sufiyan-Təbriz istiqamətində yürüş etdi: Bu zaman şah və Həmzə Mirzə Qarabağda dincəlirdilər. Şah Qarabağdan Nax- çıvana getdi. Həmzə Mirzəni 20-min nəfərlik qoşunla Mərənd- dən Təbrizə doğru gələn Osman paşaya qarşı göndərdi. Sufiyan ərazisində Məhəmməd xan Toxmağın başçılığı ilə qızılbaşların qabaqda gedən dəstəsi Sufiyan ərazisində Osmanlı hissələri ilə qarşılaşdı. 1585-ci il sentyabrın 18-də baş vermiş döyüşün başlanğıcında qızılbaşlar üstünlüyü ələ alsalar da çoxsaylı Osmanlı ordusu qarşısında tab gətirə bilməyib geri çəkildilər. Osmanlılar Təbrizə yaxınlaşdılar, 1585-ci il sentyabrın 20-də Təbrizə qarşı hərbi əməliyyata başladılar. Osman paşanın təslim olma tələbi Təbriz əhalisinin inadlı müqaviməti ilə qarşılandı. Osmanlılar şiddətli artıleriya atəşi ilə təbrizlilərin müqavimətini qıraraq şəhərə daxil ola bildilər. Şəhər əyanları şəhəri talan və qarətdən xilas etmək üçün Osman paşanın yanına öz nümayəndələrini göndərdilər. Şəhər əhalisi müqavi- məti dayandırmadıqlarına görə Osman paşa talan və qarət əmrini verdi. Təbrizdə gözəl binalar, məscidlər dağıdıldı. 74 “Qeysəriyyə” bazarı yandırıldı. “Həştbehişt” sarayının yerində qala ucaldıldı. Qorçıbaşı Qulu bəy Ə fşarın başçılığı ilə qızılbaşlar Os- manlı qoşununa ağır zərbə vurdular. Həmzə Mirzənin hücumu ilə Qaraman hakimi Murad paşa və Diyarbəkir hakimi Məhəm- məd paşa əsir alındı, Trabzon paşası və bir sıra Osmanlı sərkər- dələri öldürüldü. Osmanlılarla bu döyüş də Oruc bəy Bayat (Don Juan) da iştirak etmişdi. Osmanlı qoşunu bir aydan sonra tikdikləri qalada 7 min nəfərlik hərbi hissə saxlamaqla Təb- rizdən geri çəkildilər. Həmzə Mirzə onları təqib edərək Şənbi- Qazanda onlara ağır zərbə vurdu. Həmzə Mirzə osmanlıların Təbrizdə qaldıqları qalanı dəfələrlə almağa cəhd etsə də bu baş tutmadı. Belə bir vaxtda Azərbaycanın hakimi Ə mir xan Türk- manın Həmzə Mirzə tərəfindən Qəhqəhə qalasına salınaraq öldürülməsi nəticəsində üsyan qaldırmış türkman və təkəli əmirlərinin Təbrizə yaxınlaşması ilə əlaqədar Osmanlı qala qarnizonuna qarşı mübarizə dayandırıldı. Qiyamçılarla danışıqlar heç bir nəticə vermədi, ustaclı və şamlı tayfası ilə türkman və təkəli tayfaları arasında qarşıdurma daha da dərinləşdi. Q iyamçılar Həmzə Mirzənin on yaşlı qardaşı Təhmasibi oğurlayaraq Qəzvinə aparıb şah elan etdilər. 1586-cı ilin yayında Həmzə Mirzə türkman və təkəli tay- falarının qiyamını çox çətinliklə yatıraraq Təbrizə qayıtdı. Lakin, Təbrizdə türk qarnizonuna qarşı qüvvələri səfərbərliyə almaq istəyəndə onun ətrafına çox az qüvvə gəldi. Çünki təkəli və türkman əmirləri ondan üz döndərmiş, İsfahan, Yəzd, Gir- manda yaşayan əfşar tayfaları Qulu bəylə Osmanlılar tərəfinə keçmiş, şamlı və ustaclı Xorasan əmirləri Həmzə Mirzənin əleyhinə çıxaraq Abbas Mirzəni taxt tac varisi kimi müdafiə edirdilər. Həmzə Mirzə Osmanlı qoşunu gələnə qədər Təbrizdəki türk qarnizonunu məğlubiyyətə uğratmağa çalışırdı. Lakin Fərhad paşanın əlavə qüvvələrlə Təbrizə daxil olması vəziyyəti 75 dəyişdi. O, qaladakı qarnizonu ərzaq və sursatla təmin edib daha da möhkəmləndirdi. Həmzə Mirzə mühasirəni dayan- dırılıb Dizmara doğru geri çəkildi. 1586-cı ilin sentyabr-ok- tyabr aylarında Təbrizdə olduğu vaxt ələ keçirdikləri ərazilər Osmanlılarda qalmaq şərti ilə sülh təklif etdi. Həmzə Mirzə Təbriz istisna olmaqla ələ keçirilən torpaqların verilməsinə razılaşırdı. Şah və Həmzə Mirzə Qarabağa gəldilər. Gəncədə Həmzə Mirzə Osmanlı elçisi Vəli bəylə görüşdü. Vəd etdi ki, yaxın günlərdə oğlu ilə bərabər elçisini Osmanlı sultanının yanına göndərəcəkdir. Əhməd bəy Ustaclını isə Fərhad paşa ilə danışıq aparmağa yola saldı. Əhməd bəy Ustaclı təklif olunmuş şərtlərlə sülh danışıqlarına başlamağa razı olduqlarını bildirdi. Osmanlılarla yaranmış dinc şəraitdən istifadə edərək Həmzə Mirzə mərkəzi hakimiyyəti daha da möhkəmləndirmək, qızılbaş əmirlərinin mərkəzdən qaçma meyllərinin qarşısını almaq, sonra isə bütün qüvvələri birləşdirib tutulmuş əraziləri osmanlılardan təmizləmək üçün tədbirlər görməyə başladı. Lakin, Həmzə Mirzənin əmirlərin rolunu azaltmaq siyasəti qızılbaş əmirlərini qane etmirdi. Həmzə Mirzənin 1586-cı ildə dekabrın 10-da Xoy ermənisi olan dəllək Xudaverdi tərəfindən yatan zaman öldürülməsi ölkədə ara müharibələrinin və feodal özbaşnalığının yenidən genişlənməsinə şərait yaratdı. Əsasən üstaclı və şamlı əmirlərinin təsiri ilə şah Məhəm- məd Xudabəndə 13 yaşlı oğlu Abutalıb Mirzəni özünün varisi təsdiq etdi. Hakimiyyətin faktiki olaraq ustaclı əmirlərinin əlinə keçməsi digər qızılbaş tayfa başçılarının narazılığını daha da artırdı. Onlar Qəzvin sarayından üz döndərib şahlıq taxtına varis kimi Abbas Mirzəni müdafiə edən Xorasan əmirləri ilə birləşdilər. Murtuzaqulu xan başda olmaqla türkman tayfası, Kaşan hakimi, Kirman və Yəzd hakimləri, İsfahan və Kuh Gilyədə olan ərəşli və əfşar tayfalarının əmirləri, Farsda zülqədər tayfa başçıları Abbas Mirzəni müdafiəyə qalxdılar. 76 Səfəvilər dövlətində yaranmış daxili çəkişmələrdən isti- fadə edərək Cəfər paşa Təbrizdən çıxaraq Azərbaycanın cənub ərazilərinin əksər hissəsini ələ keçirdi. Cəfər paşa Ərdəbildən Təbrizə gələn qızılbaş dəstəsini məğlub etdi. Qaradağ hakimi osmanlılar tərəfə keçdi. Ordubad, Mərənd, Dizmar, Gərgər və ətraf əraziləri Cəfər paşa asanlıqla tutdu. 1588-ci ildə Sinan paşa Bağdaddan Həmədan üzərinə yürüş edərək Nihavəndi ələ keçirdi. Osmanlı qoşunları Qarabağı tutdular, Fərhad paşa Gürcüstan ərazisindən keçərək Gəncə və Bərdəni işğal etdi. Naxçıvan da Osmanlılar tərəfindən ələ keçirildi. 1586-1589-cu illərdə demək olar ki, bütün Azərbaycan torpaqları işğal edildi. 1587-ci ildə hakimiyyətə gələn I Abbas yaranmış ağır vəziyyəti nəzərə alaraq Həmzə Mirzə tərəfindən başlanmış sülh danışıqlarını davam etdirmək qərarına gəldi. İki ilə yaxın davam edən danışıqlardan sonra Ərdəbil hakimi Mehdiqulu ağa Ustaclının rəhbərliyi ilə elçi heyəti İstanbula göndərildi. Elçi heyətinin tərkibində Həmzə Mirzənin oğlu Heydər Mirzə də var idi. 1590-cı il yanvarın 28-də III Sultan Murad elçi heyətini qəbul etdi. 1590-cı il mart ayının 21-də Osmanlı və Səfəvi dövlətləri arasında sülh müqaviləsi imzalandı. İstanbul sülh müqaviləsinə görə Qaradağ, Ərdəbil və Talış vilayətlərindən başqa Azərbaycanın bütün əraziləri Os- manlı dövlətinin nəzarətinə keçdi. Həmçinin Cənubi Qafqazın digər əraziləri, İranın qərb vilayətləri – N ihavənd, Luristan, Şəhrizur Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Sülhün şərtlərinə görə məzhəb ayrılığına görə insanlar incidilməməli, Hz.Peyğəmbərin əshabına və xəlifələrinə tənə edilməsinə son qoyulmalı, heç kimsəyə nifrət təlqin edilməməli idi. |