Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 4.5. XVII əsrin 20-30-cu illərində Səfəvi-Osmanlı münasibətləri Mərənd sülhünün bağlanmasından sonra tərəflər arasında sülhün və dostluğun davam etdirilməsi məzmununda mək- tublaşmalar olsa da, 1622-ci il mayın 19-da Sultan Osmanın öldürülməsi və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək I Şah Abbas Ərəb İraqında möhkəmlənməyə çalışdı. Belə bir şəraitdə Osmanlının Bağdad bəylərbəyi Yusif paşa ilə sərhəddəki Osmanlı qoşunlarının başçısı Bəkir Subaşı arasında ədavət zəminində toqquşmanın olması və bəylərbəyinin öldürüməsi Bağdadda qeyri-sabitlik yaratdı. Bundan istifadə edən I Şah Abbas Qarçuqay xanın başçılığı ilə Bağdada qoşun göndərdi. Üç aylıq mühasirədən sonra 1624-cü il yanvarın 14- də Bağdad şəhəri təslim oldu. I Şah Abbas Səfiqulu xanı Bağ- dad hakimi təyin etdi. Səfəvi ordusu tərəfindən Kərbəla, Nəcəf, Mosul, Kərkük şəhərləri ələ keçirildi. Eyni zamanda Çuxursəd bəylərbəyi Ə mirgünə xan Qacar osmanlıların tabeliyində olan Axıskanı ələ keçirdi. Səfəvilərin bu uğurları ilə barışmayan IV Murad (1623- 1640) Hafiz Əhməd paşanı Diyarbəkirə hakim təyin edərək Səfəvilər tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilərin geri qaytarılması haqqında tapşırıq verdi. Bu zaman Georgi Saakadzenin (“Böyük Murov bəy”) rəhbərliyi ilə gürcülərin Səfəvi hakimiyyətinə qarşı silahlı 94 üsyan qaldırması çox mühüm hadisə idi. Üsyançılar I Şah Abbas tərəfindən göndərilmiş qoşun hissəsini məğlubiyyətə uğratdılar, Səfəvi ordusunun baş komandanı Qarçuqay xan və Şirvan bəylərbəyi Yusif xan üsyançılar tərəfindən öldürüldü. Georgi Saakadzenin rəhbəriyi ilə üsyançılar Gəncə bəylərbəyi ərazisinə yürüş edərək qarət və talanlar törətdilər. 1625-ci il iyun ayının 30-da İsa xan Qorçibaşının komandanlığı ilə Səfəvi ordusu Gümüşlü adlanan yaşayış yerində gürcülər üzərində qələbə çaldı. Eyni zamanda Azərbaycanın cənub-qərbində kürdlər də Səfəvilərə qarşı üsyan qaldırdılar (1624-1626). Şah qoşunları tərəfindən üsyan yatırıldı. I Şah Abbas müharibələrdəki uğurları ilə bərabər asılı bölgələrdə mərkəzdənqaçma hallarının da qarşısını alaraq Səfəvi dövlətini daha da möhkəmləndirdi. 1625-ci il noyabrın 13-də Osmanlı ordusu tərəfindən Bağdad mühasirəyə alındı. Lakin yeniçərilər üsyan qaldır- dıqlarına görə baş vəzir Hafiz Əhməd Paşa Bağdadın 8 aylıq mühasirəsindən sonra 1626-cı ilin iyununda mühasirəni dayan- dırıb geri çəkilməyə məcbur oldu. I Şah Abbas Osmanlı sarayına Təhmasibqulu xanın başçılığı ilə elçi göndərərək Bağdadın Səfəvi dövlətinə veril- məsi şərti ilə sülh bağlanmasına çalışsa da buna nail ola bil- mədi. Buna baxmayaraq hərbi əməiyyatlar nəticəsində Bağdada daxil olmaqla Ərəb İraqını Səfəviərin nəzarətində saxlamağa nail oldu. 1629-cu il yanvarın 19-da I Şah Abbas vəfat etdi. I Şah Abbasın ölümü və nəvəsi Şah Səfinin hakimiyyətə keçməsi Osmanlı dövlətinin yenidən hərbi əməliyyatlara başlamasına səbəb oldu. 1629-cu ilin iyulunda Xosrov paşanın başçılığı ilə Os- manlı qoşunu Bağdad istiqamətində hərəkət etdi. Bağdad mü- hasirəyə alındı. Şəhər möhkəm müdafiə olunduğuna görə Xosrov paşa onu ələ keçirə bilmədi. Osmanlı ordusu çoxlu itki verərək geri çəkildi. 95 Zur paşanın komandanlığı ilə osmanlı ordusu Cuxur-Səd istiqamətində hərəkət edərək 1630-cu il aprelin 30-da İrəvanı döyüşsüz ələ keçirdi. I Şah Səfinin Osmanlı ordusunun hücumu ilə əlaqədar ciddi tədbir görməməsi İrəvanın işğalından sonra osmanlıların Həmədana doğru irəliləməsinə şərait yaratdı. 1630-cu ilin iyun ayında Həmədan tutuldu. Lakin tezliklə Səfəvi ordusu Rüstəm xanın başçılığı ilə osmanlıları Həmədan bölgəsindən geri çəkilməyə məcbur etdi. Osmanlı ordusu Bağdadı ələ keçirməyə çalışırdı. 1630 -cu il oktyabrın 6-da Xosrov paşanın komandanlığı ilə Osmanlı ordusu Bağdadı yenidən mühasirəyə aldı. Osmanlı ordusunun Bağdadı tutmaq cəhdi baş tutmadı, noyabrın 14-də geri çəkildilər. 1631-ci ildə hərbi əməiyyatlar yenidən başladı. IV Murad Zur paşanı yenidən Bağdad üzərinə göndərdi. 1631-ci il oktyabrın 2-də Rüstəm xanın rəhbərliyi ilə Səfəvi ordusu ilə - Osmanlı ordusu arasında döyüş baş verdi. Osmanlılar çoxlu itki verərək geri çəkildilər. Osmanlı ordusunun bu məğlubiy- yətindən sonra iki il Səfəvi-Osmanlı cəbhəsində sakitlik hökm sürdü. Hərbi əməliyyatarın kəsilməsinə baxmayaraq sərhəd bölgələrində vəziyyət mürəkkəb olaraq qalırdı. 1634-cü ilin yazında IV Sultan Murad hərbi əməiyyatların yenidən başlan- ması üçün böyük hazırlıq işləri gördü. Polşa və Rusiya ilə sülh müqaviləsi bağlayaraq bütün qüvvələri Səfəvilərə qarşı yönəlt- di. Ərzurumdan İrəvan istiqamətində hərəkət edərək İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Qala müdafiəçiləri ciddi müqavimət göstərsələr də ağır toplardan açılan atəşə tab gətirə bilmədilər. 10 gün müqavimət göstərdikdən sonra Təhmasibqulu xan təslim oldu. IV Murad İrəvan qalasını ələ keçirdikdən sonra Təbrizə doğru irəlilədi. Bu vaxt Təbriz bəylərbəyi Rüstəm xan şəhəri tamamilə boşaltdı. IV Murad Təbrizə döyüşsüz daxil oldu. Ancaq boşaldılmış şəhərdə ərzaq, sursat yox idi, qış yaxın- 96 laşırdı, Səfəvilər hücum edə bilərdilər. Ona görə də, sentyabrın 15-də IV Murad Təbrizdən geri çəkilməyə məcbur oldu. Osmanlı ordusu Təbrizi tərk etdikdən sonra I Şah Səfi İrəvan qalasını geri almaq haqqında göstəriş verdi. Rüstəm xanın başçılığı ilə Səfəvi ordusu İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Azərbaycanın Qarabağ və Şirvan əmirləri də İrəvan qalasını geri qaytarmaq üçün köməyə gəldilər. Şah özü də İrə- van qalası ətrafına yaxınlaşdı. 1635-ci il aprelin 2-də İrəvan qalası osmanlılardan geri alındı. Şah Səfi Novruz bayramını İrəvan qalasında keçirdikdən sonra Ərdəbilə qayıtdı. Beləliklə, 1634-1635-ci ilin hərbi əməiyyatları səfə- vilərin qələbəsi ilə başa çatsa da, IV Murad Bağdadın Səfəvilər tərəfindən ələ keçirilməsi ilə razılaşa bilmirdi. 1637-ci ildə Osmanlı Sultanı Bağdada hücumla bağlı ciddi hazırlıq işlərinə başladı. Bağdad üzərinə irəliləyən Osmanlı ordusunun qarşısını qızılbaşların 12 minlik ordusu ala bilmədi. IV Murad 1638-ci il noyabrın 20-də Bağdadı mühasirəyə aldı. Mühasirə dekabrın 25-nə qədər davam etdi. Bağdad uğrunda gərgin döyüşlər getdi. Baş verən döyüşlərin birində Osmanlı dövlətinin baş vəziri Təyyar Mehmet paşa və İsmayıl əfəndi öldürüldü. Lakin Bektaş xanın xəyanəti nəticəsində Osmanlı ordusu Bağdadı ələ keçirdi. IV Murad Bağdadı ələ keçirdikdən sonra hərbi əməliyyatları davam etdirməyib İstanbula qayıtmaq haqqında əmr verdi. IV Muradın hərbi əməliyyatları dayandırıb sülh danı- şıqlarına başlamağı təklif etməsi Osmanlı dövlətində IV Mu- radın qardaşlarının hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda müba- rizəsi və Avropa dövlətərinin osmanılara qarşı yeni hərbi əmə- liyyata başlamaq niyyəti ilə əlaqədar idi. Səfəvi dövlətində də daxili siyasi vəziyyətin mürəkkəb olması, tez-tez baş verən üsyanlar və Moğol dövləti ilə başla- nan hərbi əməliyyatar Şah Səfini sülh bağlamağa vadar edirdi. Ona görə Şah Bağdadın itirilməsi ilə razılaşaraq Osmanlı sul- tanının sülh təklifini qəbul etdi. 97 1639-cu il mayın 17-də Səfəvi elçisi Sarı xanla Osmanlı Qara Mustafa paşa arasında Qəsri-Şirində üç günlük müza- kirədən sonra sülh müqaviləsi imzalandı. Beləliklə, osmanlı- larla Səfəvilər arasında uzun sürən müharibəyə son qoyuldu. Sülhə görə Ərəb İraqı osmanlıların nəzarəti altına düşdü. Zəncir qalasından qərbdəki ərazilər osmanlıların, şərqdəki ərazilər isə Səfəvilərin əlində qalırdı. Səfəvilər Arazın sağ sahilindəki Maku, Qotur, Mağazburd qala divarlarını dağıtmalı idilər. Osmanlı tərəfi Urmiya və Mehriban qalaları yerləşən ərazilərə, Səfəvilər isə Qars, Axışka, Van, Şəhrizor, Bağdad və Bəsrə ərazilərinə hücum etməyəcəklərinə söz verdilər. Müqavilə I Şah Səfi tərəfindən 40 il müddəti üçün təklif edilsə də, IV Sultan Murad 20 il müddətinə bağlamağa razılıq verdi. Beləliklə, 1578-ci ildən fasilələrlə davam etmiş Səfəvi- Osmanlı müharibələri tərəflərin hər birinə böyük itkilər, dağın- tılar, əlavə xərclərdən başqa heç nə vermədi. Müqavilə imzalandıqdan az sonra, 1639-cu ildə Səfəvi dövləti Osmanlı sarayına Məhəmmədqulu xan Ciğatayı gön- dərmiş və o, 1640-cı ildə geri döndükdə, elə həmin il Sultan İbrahim (1640-1648) də 1639-cu il andlaşmasının şərtlərinə uyğun olaraq qarşılıqlı münasibətləri möhkəmləndirmək üçün İsfahana elçi göndərdi. I Şah Səfı də Osmanlı elçisi ilə Maqsud Sultan adlı elçisini Sultan İbrahimi hakimiyyətə keçməsi münasibəti ilə təbrik etmək üçün İstanbula yola saldı. 1642-ci ildə sultanın Yusif ağa adlı elçisi diplomatik danışıqlar və II Şah Abbası təbrik etmək üçün Səfəvi dövlətinə gəldi. Yusif ağa ilə II Şah Abbas Qəzvində görüşmüş və iki ölkə arasında dostluq, qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi məsələ- lərini müzakirə etdilər. 1648-ci ildə Osmanlı sultanı dostluq münasibətlərini möhkəmləndirmək məqsədi ilə II Şah Abbasın yanına öz elçi- lərini göndərmiş və tərəflər arasında sülhün qorunub saxlan- masının vacibliyini bildirmişdi. II Şah Abbas elçisi ilə yola saldığı Məhəmmədqulu bəylə Osmanlı sultanına ünvanladığı 98 məktubda hər iki dövlət arasında sülhün və dostluq əlaqələrinin möhkəmləndiriləcəyini qeyd etmişdi. 1650-ci ilin əvvəllərində osmanlı İbşir paşanın təhriki ilə Pinyaniş kürdləri dəfələrlə Səfəvi ərazisinə basqınlar edib qarət və qətllər törətdilər. Urmiya xanı cavab tədbiri görərək 20 min nəfərlik ordu ilə Pinyaniş sərhəddini keçərək Pinyanişliləri cəzalandırmış və 40 min baş qoyun sürüsünü ələ keçirmişdi. Bu zaman Urmiya xanı 1639-cu il müqaviləsinin “tərəflər bir- birinin ərazisinə top və tüfəngdən istifadə edərək basqın etmə- yəcək” öhdəliyini pozmuşdu. Ona görə Osmanlı dövləti yaran- mış vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün Elviya Çələbini Təbrizə göndərdi. Tərəflər arasında aparılan danışıqlar nəticəsində yaranmış gərginlik aradan qaldırıldı və münasibətlər qaydaya salındı. Bəsrə hakimi Hüseyn paşa ilə əmirləri arasında hakimlik uğrunda baş vermiş çəkişmədən istifadə edərək Bağdad paşası yürüş edərək Bəsrəni ələ keçirmişdi. Bu zaman Bəsrə hakimi Hüseyn paşa II Şah Abbasa məktub göndərərək onun tabeliyinə keçməsini bildirərək hərbi yardım göstərməsi ilə əlaqədar müraciət edir. Lakin II Şah Abbas 1639-cu il əhdnaməsini pozmaq istəmədiyinə görə Hüseyn paşaya hərbi yardım gös- tərməmişdi. 1661-ci ildə Kartili-Kaxetiya varisi Şahnavaz xan Qərbi Gürcüstana yürüş edərək İmeteriyanı (Başı Açıq) ələ keçirir. Bu Səfəvi-Osmanlı dövlətləri arasındakı 1639-cu il müqaviləsinə zidd olduğuna görə II Şah Abbas Şahnavaz xandan geri çəkilməsi və ələ keçirdiyi əraziləri geri qaytarması haqqında göstəriş vermişdi. Göründüyü kimi istər II Şah Abbas, istərsə də Osmanlı Sultanı baş vermiş hadisələri diplomatik danışıqlar və digər tədbirlərlə qaydasına salmaqla 1639-cu il Qəsri-Şirin sülh müqaviləsindəki öhdəlikləri qoruyub saxlamışlar. |