Nizami SÜleymanov

 
§ 6.3. Böyük Moğol dövləti ilə əlaqələr 
XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi dövlətinin ipək ticarətində 
Avropa ölkələri ilə yanaşı Hindistan da mühüm rol oynayırdı. 
Hindistan Səfəvi ipəyinin əsas alıcılarından biri sayılırdı. Bu 

---

146 
ölkələr arasında ticarət birtərəfli qaydada aparılmır və qarşılıqlı 
faydaya əsaslanırdı. Hindistanla Səfəvi dövləti arasında iq-
tisadi-ticarət əlaqəsi quru karvan yolu ilə yanaşı okeandan 
keçərək İran körfəzinə daxil olan su yolu ilə də aparılırdı. Bu 
dövrdə İran körfəzində əsas ticarət məntəqəsi Hörmüz idi. 
Hindistanla qarşılıqlı iqtisadi-ticarət əlaqələrinin genişlənməsi 
Səfəvilərə böyük gəlir gətirirdi. Hindistan tacirlərinin Səfəvi 
ölkəsinə gətirdikləri məhsullar içərisində ədviyyat əsas yer 
tuturdu. Portuqaliya Hörmüzü tutduqdan sonra Səfəvi dövləti 
ilə Hindistan arasında ticarət başlıca olaraq quru karvan yolları 
vasitəsi ilə aparılırdı.
Səfəvi dövlətinin cənub-şərqində həmsərhəd olduğu 
Moğol dövləti ilə I Şah İsmayılın dövründə dostluq münasibəti 
yaradılmışdı. Bu münasibətlərin əsasında yalnız əlverişli iqti-
sadi əlaqələr deyil, həmdə Ə fqanstana və Şimali Hindistana tez-
tez hücüm edən Şeybanilər dövləti ilə ümumi düşmənçilik 
münasibətləri dayanırdı. I Şah İsmayıl Baburun Türküstan və 
Mavəraünnəhrdə möhkəmlənməsinə kömək göstərdi. I Şah 
İsmayılın ölümündən sonra bu münasibətlər daha intensiv 
xarakter aldı. Babur I Şah Təhmasib hakimiyyətə gələndən 
sonra onu təbrik etmək üçün öz elçisi Hacəyi Əsədi 1527-ci 
ildə Səfəvi sarayına göndərdi. I Şah Təhmasib də Moğol dövləti 
ilə əlaqələri yaxınlaşdırmaq məqsədi ilə 1529-cu ildə Həsən 
Çələbini Babur sarayına səfir göndərdi. 
Moğol hökmdarı Humayunun dövründə (1530-1555) bu 
əlaqələr daha da yaxşılaşdı. Lakin bu iki dövlət arasında 
mübahisəli Qəndəhar məsələsi mövcud idi. Qəndəhar Hindis-
tanla Səfəvi dövləti arasında mühüm ticarət məntəqəsi rolunu 
oynamaqla həmdə Xorasanın təhlükəsizliyi üçün hərbi-strateji 
əhəmiyyətə malik idi. Buna görə də Qəndəhar hər iki dövlət 
arasında münaqişəyə səbəb olur və tez-tez əldən ələ keçirdi. 
1537-ci ilin sonunda I Şah Təhmasib Qəndəharı tutmasına 
baxmayaraq, 1538-ci ildə Moğol dövləti bu şəhəri geri qaytardı. 
Az sonra Ə fqan hökmdarı Şirxanla döyüşdə məğlubiyyətə 

---

147 
uğrayıb hakimiyyətdən salınan Dehli hökmdarı 1544-cü ildə 
Səfəvi ölkəsinə gələrək kömək istədi. I Şah Təhmasib 
Humayunu hökmdar kimi qarşıladı və ona hərbi yardım 
göstərərək yenidən hakimiyyəti ələ almasına kömək etdi. Bu 
köməyə görə Şah Humayun Qəndəharı Səfəvilərə güzəşdə 
getdi. I Şah Təhmasib Humayun şahla sıx diplomatik əlaqə 
saxlayırdı. Bu əlaqələr Humayun şahın oğlu Əkbər şahın 
döründə də (1556-1605) davam etdirilmişdir.
Lakin Kabulun və Xorasanın təhlükəsizliyi üçün mühüm 
strateji əhəmiyyətə malik Qəndahar üstündə münasibətlər 
dəyişdi.
Əkbər şahın ölkə daxilində baş vermiş çəkişmələrə ba-
şının qarışmasından istifadə edərək 1558-ci ildə I Şah Təh-
masib Qəndəharı ələ keçirdi. Bu Səfəvilərlə Moğol dövləti 
arasında münasibətlərə mənfi təsir göstərdi. I Şah Təhmasib 
Əkbər şahla münasibətləri qaydaya salmaq üçün 1559-cu ildə 
Seyid bəy Səfəvini, 1564-cü ildə yenə öz elçisini Əkbər şahın 
sarayına göndərdi. Əkbər şah isə I Şah Təhmasibin elçilərlə 
göndərdiyi məktubları cavabsız qoydu. 
Şah Məhəmməd Xüdabəndənin hakimiyyəti dövrünə 
qədər əslində Qəndəhar məsələsinə görə siyasi münasibətlər 
kəsilmişdi. Məhəmməd Xudabəndə, həmçinin I Şah Abbas 
Osmanlılara qarşı mübarizə aparmaq üçün Əkbər şaha yardım 
göstərməsi üçün kömək etməsini xahiş etmişdilər. Hər iki 
müraciətlə əlaqədar Əkbər şah öz elçiləri vasitəsi ilə məsləhət 
və fikirlərini bildirərək tövsiyə verməklə kifayətləndi. 
1591-ci ildə I Şah Abbas Xorasanı özbəklərdən azad 
etmək üçün yardım göstərməsi ilə əlaqədar Yadigar Ə li Sultan 
Rumlunu Əkbər şahın sarayına göndərdi. Səfəvi elçisi yaxşı 
qəbul edilsə də I Şah Abbasın təklifi qəbul olunmadı. 1595-ci 
ildə Qəndəharı Moğollar ələ keçirdilər. I Şah Abbas Mənucöhr 
bəy vasitəsi ilə göndərdiyi məktubda Qəndəharın qaytarılmasını 
tələb etsə də, bu heç bir nəticə vermədi. 1596-cı ildə Əkbər şah 
öz elçilərini hədiyyələrlə Səfəvi sarayına göndərdi. Elçilər I Şah 

---

148 
Abbas tərəfindən yaxşı qarşılandı. 1597-ci ildə I Şah Abbas öz 
elçilərini hədiyyələrlə Moğol sarayına göndərdi. I Şah Abbas 
Əkbər şahın özbəklərlə sülh bağlamaq təklifinə cavab olaraq 
itirilmiş torpaqları geri qaytaracağını bildirirdi. 
I Şah Abbas Əkbər şahın oğlu Cahangirlə (1605-1627) də 
dostluq əlaqələrini davam etdirməyə çalışdı. 1611, 1613, 1614, 
1615, 1618-ci illərdə qarşılıqlı elçilik münasibətləri Səfəvi-
Moğol əlaqələrinin yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu. 1619-cu 
ildə I Şah Abbas Osmanlı dövləti ilə müharibənin başa çat-
masını nəzərə alaraq Moğol elçisi Xanaləmlə birlikdə Zeynal 
bəy Şamlını Moğol sarayına göndərdi və Moğol hərbi hissə-
lərinin Qəndəhardan çıxarılmasını tələb etdi. I Şah Abbasın 
1620-ci ildə göndərdiyi elçilər Moğol hökmdarı tərəfindən 
yaxşı qarşılandı. I Şah Abbas tərəfindən 1622-ci il iyunun 21-
də Qəndəhar ələ keçirilənə qədər davam edən qarşılıqlı elçilik 
münasibətləri pozulmamışdı. 
I Şah Abbas Qəndəharı ələ keçirməsi ilə əlaqədar ya 
ranmış gərginliyi aradan qaldırmaq üçün öz elçilərini xüsusi 
məktubla Moğol sarayına göndərdi. Moğol hökmdarı elçiləri 
qəbul etdi və I Şah Abbasa göndərdiyi məktubda öz narazılığını 
ifadə etdi. 
I Şah Abbas 1624, 1625, 1626-cı illərdə öz elçilərini 
Moğol sarayına göndərməklə Moğol dövləti ilə münasibətləri 
qaydasına salmağa çalışırdı. Moğol dövlətində yaranmış daxili 
çəkişmə və Şah Cahanın atasına qarşı qiyamı Şah Cahangirin 
Qəndəharı geri qaytarmasına mane olmuşdur. 
1627-ci ildə Cahangirin ölümündən sonra hakimiyyətə 
Şah Cahan keçdi (1627-1658). Şah Cahanla I Şah Səfi (1629-
1642) arasında elçilik münasibətləri davam etdi. Osmanlılarla 
Səfəvilər arasında müharibənin başlanmasından istifadə edən 
Moğol hökmdarı Səfəvilərlə Moğol dövləti arasında mühüm 
iqtisadi-ticarət əhəmiyyəti daşıyan Qəndəharı yenidən ələ 
keçirdi. 1638-ci ildə Qəndəhar hakimi Əlimərdan xan qalanı 
Moğollara təslim etdi. I Şah Səfi Qəndəhara yürüş təşkil etsə də 

---

149 
Kaşanda vəfat edir. 1642-ci il mayın 16-da hakimiyyətə oğlu 
Sultan Məhəmməd II Şah Abbas (1642-1666-cı illər) adı ilə 
gəldi. II Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərində Moğol 
dövləti ilə diplomatik əlaqələr davam etsə də, Səfəvi dövləti 
Qəndəharı güzəştə getmək istəmirdi. Moğol dövlətində daxili 
çəkişmələrin artdığı, əfqanların və özbəklərin Moğol dövlətinin 
şimal-qərb sərhədlərində fəallaşmasından istifadə edən II Şah 
Abbas 1649-cu ilin fevral ayında Qəndəharı ələ keçirdi. Moğol 
hökmdarı Şah Cahanın 1649, 1652və1653-cü illərdə Qəndəhar 
üzərinə təşkil etdiyi yürüşlər heç bir nəticə vermədi. Moğol 
hökmdarı Qurən-greybin hakimiyyəti illərində (1658-1707) 
Səfəvi dövləti ilə sülh və dostluq əlaqələri qorunub saxlan-
mışdı. XVII əsrin sonunda Moğol dövləti Qəndəharın veril-
məsini tələb etsə də Səfəvi sarayı rədd cavabı verdi. 
Beləliklə, XVI-XVII əsrlərdə Qəndəhar məsələsi Səfəvi 
və Moğol dövlətləri arasında sülh və dostluq münasibətlərini 
poza bilmədi. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanla Hindistan ara-
sında geniş ticarət əlaqələri mövcud olmuşdur. XVII əsrdə Hin-
distan malları Qərbi Avropa və Rusiyaya əsasən Volqa-Xəzər 
yolu ilə daxil olurdu. Bu yolla bağlı əsas ticarət mərkəzləri isə 
Bakı, Şamaxı, Şabran, Ərdəbil və Təbriz şəhərləri idi. 
XVII əsrdə Azərbaycanla Hindistan arasındakı mal 
mübadiləsinin genişlənməsindən istifadə edən hind tacirləri 
Şamaxıda, Bakıda böyük kapital sahibi olmaqla, Azərbaycan 
şəhərlərində yerləşib möhkəmlənmişdilər. Təbriz, Ərdəbil, Sal-
yan və Ərəşdə çoxlu Hind tacirləri yaşayırdı.
XVII əsrin ikinci yarısında Hind tacirləri Səfəvi bazar-
larında digər ölkə tacirləri ilə müqayisədə tam üstünlük qazan-
mışdılar. Hind tacirləri Şərq ölkələri ilə, xüsusilə Çinlə 
ticarətidə tamamilə öz əllərinə keçirmişdilər. 
Göründüyü kimi, Səfəvi dövləti ilə Böyük Moğol dövləti 
arasında yaranmış dostluq münasibətləri iqtisadi-ticarət 
əlaqələrinin də genişlənməsinə və sabit səciyyə daşımasına 
müsbət təsir göstərmişdir. 

---

150