Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
156 VII FƏSİL DÖVLƏT QURULUŞU § 7.1. İdarə sistemi Səfəvi dövlətinin idarə sistemi Qaraqoyunlu və Ağqo- yunluların dövlətçilik ənənələri əsasında yaradılmışdı. I İsmayıl Lahicanı tərk etdikdən bir qədər sonra Şamlı Hüseyn bəylərin təklifi ilə siyasi məram və məqsədlərini planlı şəkildə həyata keçirmək məqsədi ilə saray təşkilatı yaratmışdılar. İsmayıl hakimiyyətə keçənə qədər yüksək hərbi zümrənin sayəsində yeni dövlət aparatının əsasını qoymuş, ələ keçirilmiş ərazilərdə yerli idarəçilik forması yaradılmışdı. I Şah İsmayıl Azərbaycanda hakimiyyətini bərqərar etdikdən sonra bir sıra qonşu ölkələri də ələ keçirərək güclü imperatorluq yaratdı. Bu imperiyanın ərazisində yaşayan xalqları ortaq siyasi və ideoloji əqidə birliyinə qovuşdurdu. Türk tayfa əsilzadələrini mərkəzi və yerli idarə orqanlarında yerləşdirib onlara geniş səlahiyyətlər verdi. Səfəvi sülaləsinin hakimiyyəti ilə formalaşmış dövlət əslində dini hakimiyyətlə dünyəvi hakimiyyətin birləşmiş forması idi. I Şah İsmayıl dünyəvi başçı olmaqla yanaşı ruhani- mənəvi təşkilatlara da nəzarətçi və həm də mürşid- i kamil vəzifəsini özündə saxlayırdı. Şah qeyri- məhdud hakimiyyətə malik olmaqla ölkənin dini idarələrinin başçısı hesab olunurdu. Azərbaycan Səfəvi dövləti mütləq monarxiya idi. Mərkəzi idarə sistemində on iki nəfərdən ibarət məşvə- rətçi hüquqa malik ali məclis də fəaliyyət göstərirdi. Lakin son sözü Şah deyir və onun rəyi əsasında qərar qəbul olunurdu. I Şah İsmayıl imperatorluğun bütün bölgələrində türk- qızılbaş tayfalarını yerləşdirir və dövlətin hərbi-siyasi dayaq- larını onların hesabına möhkəmləndirirdi. Şiraz vilayətinə Zülqədər, Diyarbəkir vilayətinə Ustaclı, Herat vilayətinə Şamlı, 157 Bəlx vilayətinə Rumlu, İsfahan, Həmədan və Əcəm İraqına Təkəli, Bağdada Türkman tayfaları köçürülərək, həmin böl- gələrin idarə edilməsi onlara tapşırılmışdı. I Şah Təhmasibin, I Şah İsmayılın və Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətləri dövründə də ölkənin digər etnoslar yaşadığı ərazilərdə qızılbaş tayfalarının hesabına yerli dayaqların möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir və həmin bölgələrə qızılbaş əyanlarından bəylərbəyi təyin edilirdi. Lakin I Şah Abbasın dövründə ölkədə baş verən seperatizmin qarşısını almaq, mərkəzi hökuməti möhkəmləndirmək üçün qeyri-türk tayfa nümayəndələrindən dövlət idarəetmə orqanlarında müxtəlif vəzifələrə təyinatlar olmuşdur. Bu siyasət söz yox ki, dövlətin mahiyyətinin dəyiş- məsi deyil, bəzi qızılbaş tayfalarının hərbi- iqtisadi qüdrətini zəiflətmək və mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədi daşıyırdı. I Şah Abbas Mazandaran və Fars bölgələrində dövlətin dayaqlarını türk etnoslarının hesabına möhkəmlən- dirmək üçün Qarabağdan və Azərbaycanın digər ərazilərindən əhalinin bir hissəsini ora köçürmüşdü. Səfəvi nəslinin nümayəndələri Azərbaycan Səfəvi dövləti yaranana qədər səfəviyyə cəmiyyətinə pir, yaxud mürşid-i kamil ünvanı ilə rəhbərlik edərək şeyx titulu daşıyırdılar. 1501 ci ildə hakimiyyətə gələn Şah İsmayıl və sonrakı Səfəvi şahları mürşid- i kamillik titulunu özlərində saxlayıdılar. Xəlifət əl- xüləfa isə dini məsələlər üzrə onların müavini idi. Sufi, dərviş, mürid, qazi və abdallar qızılbaş döyüşçüləri kimi cəmiyyətin sosial- hərbi dayağını təşkil edirdilər. Xəlifət əl- xüləfanın əsas fəaliyyəti cəmiyyətin tərəfdarlarının sayını artırmaq və möhkəmləndirmək idi. Ona görö də cəmiyyətin müridlərinin sayını artırmaq və onlara rəhbərlik etmək üçün cəmiyətin ideologiyasını öyrətməkdə xüsusi təlim keçmiş, inanılmış sufilərdən vilayətlərə vəkil, yaxud xəlifələr də təyin edilirdi. Xəlifət əl- xüləfa birbaşa şaha tabe idi və səfəviyyə cə- miyyətinin başçısı kimi çox yüksık statusa malik idi. O, vaxtlı- 158 vaxtında dini yığıncaqların keçirilməsinə, məscidlərin, müqəd- dəs məzarların və mədrəsələrin təmir edilməsinə, dini məra- simlərin icrasına nəzarət edirdi. Beləliklə, Xəlifət əl-xüləfa vəzifəsi səfəvilərin hakimiyyəti dövründə mürşid- i kamillə müridlər arasında əlaqə yaratmaqla dövləti möhkəmləndirmək işinə yönəlmişdi. Dövlət quruluşunda baş vəzir şahdan sonra ikinci şəxs hesab olunurdu. I Şah İsmayılın dövründə baş vəzir və digər dövlət məmurlarına əlavə mənsəb kimi vəkillik verilirdi. Vəkil şahın dünyəvi və dini işlər üzrə müavini olub böyük nüfuza malik olurdu. Şah Təmasibin hakimiyyətinin ilk illərində qızılbaş tayfa başçıları arasında vəkillik vəzifəsi uğrunda qanlı mübarizə vəkillik mənsəbinin ləğv olunması ilə nəticələndi. Baş vəzir mülki və maliyyə işlərinə rəhbərlik edirdi. Mərkəzi dövlət aparatı strukturuna daxil olan bütün idarələrin və əyalət orqanlarının fəaliyyətinə başçılıq və nəzarət edən baş vəzir həm də xarici ölkələrlə diplomatik danışıqlar aparıb müqavilə bağlamaq səlahiyyətinə malik idi. Bütün dövlət ver- gilərinin yığılması, xəzinənin mədaxili, xəzinə üçün alınan vəsaitlərin haqq-hesabı ilə bağlı bütün məsələlər baş vəzirin əmr və təliqəsi (şərhnaməsi) olmadan icra edilə bilməzdi. Yüksək vəzifələrə məmurlar təyin edilməsinə, tiyul və soyur- qalların verilməsinə dair sənədlər baş vəzirin möhürü olmadan etibarsız hesab olunurdu. Amillərin (vergi işinə baxan məmur) mühasibat he- sablarının nüsxələri və bütün vilayətlərin divan hesabını apa- ranların, yəni bəylərbəyilərin, hakimlərin, sultanların, vəzirlərin (əyalət vəzirləri), kiçik və böyük vergi təhvildar- larının, xırda iş sahiblərinin, zabitlərin və başqalarının haqq- hesab nüsxələri baş vəzirin yazılı təliqəsindən sonra baş musto- filər (maliyyə məmuru) tərfindən hesablanıb mərkəzi maliyyə dəftərinə köçürülürdü. Dövlətin maliyyə strukturunda baş vəzirin tabeçiliyi altında altı vəzirdən ibarət vəzarət divanı fəaliyyət göstərirdi. 159 Səfəvilər dövründə yığma qoşunların başçısı əmir- ül- üməra adlanırdı. Hərbi iş bütünlüklə qızılbaşların əlində oldu- ğuna görə bu vəzifəyə Azərbaycan tayfa başçılarından təyin olunurdu. Şahın xüsusi hərbi hissəsinə isə qorçubaşı rəhbərlik edirdi. Bu hərbi hissənin də döyüşçüləri Azərbaycan tayfaların- dan təşkil olunurdu. Dini təsisatların, yəni dini müəssisələrin idarə edilmə sinə sədr rəhbərlik edirdi. O, ali dini idarənin başçısı idi. Sədr şiəliyin yayılmasına çalışmalı, şəriət və dünyəvi qanunları mükəmməl bilməli idi. Çünki dövlətin adından verilən hökm və qərarlar sədr tərəfindən şəriət qanunlarına müvafiq olaraq əsaslandırılmalı idi. Yalnız din xadimlərinin deyil, dövlətdə hər bir şəxs çətinə düşərkən sədrə müraciət etdikdə, ona doğru- düzgün cavab verməli idi. Sədr şəriət qanunlarına nəzarət edirdi. Ölkənin idarə edilməsi, ordu, vergi, mükəl ləfiyyət və cərimələrin miqdarını müəyyənləşdirmək üçün 1555-1556-cı illərdə 96 maddədən ibarət hazırlanmış Dəstür- ül-əməl (qanun) sədr vəzifəsində çalışan Mir Zeynəddin Seyidəli tərəfindən tərtib olunmuşdu. Səfəvilər dövründə bəzən vəzir və sədr vəzifəsini eyni zamanda iki şəxs idarə edirdi. Onlardan biri divan ərazisinə, o biri xassə mülklərinə nəzarət edirdi. Ə yalət vəzirləri şah tərə- findən təyin olunsa da bəylərbəyinə tabe idi. Baş vəzirin maliyyə məsələləri üzrə müavini mustoufi əl- məmalik adlanıb, böyük əmirlər sırasına daxil idi. O, maliyyə idarəsinin rəisi hesab edilirdi. O, vergi toplanmasına nəzarət edir, vergi siyalıılarını, hərbi və mülki şəxslərin maaşlarını təsdiq edirdi. Hakimlərin, yəni bəylərbəyilərin, xanların, sul- tanların tiyulları, həmsaleləri, vəzirlərin, mustoufilərin, kələn- tərlərin, hərbiçilərin maaşları, soyurqalları da mustoufi-əl- mə- malik dəftərxanasında qeydiyyata alınır, onun möhürü ilə təsdiq olunurdu. Saray dəftərxanasının darğası da maliyyə məsələləri üzrə maddi məsul dövlət məmuru olub, nazirlə birlikdə maliyyə 160 məmurlarının haqq-hesablarına nəzarət etmək funksiyasına malik idi. Ancaq vergilərin toplanması, mədaxilə aid bütün sənədlər mustoufi-əl- məmalik tərəfindən möhürlənib təsdiq edilməli idi. Naziri-buyutat saray təsərrüfatı rəhbəri olub şah və hakim sülalə üzvlərinin, saray əyanlarının mənzil, paltar, zi-nət əşyalarına tələbatının ödənilməsinə nəzarət edirdi. O, həmçinin şah karxanalarının işinə rəhbərlik edirdi. Xəlifət əl-xüləfa Ərdəbil ordeni müridlərinin başçısı idi. Şaha tabe olmaqla Səfəviyyə cəmiyyətinin rəhbəri kimi çox geniş hərbi statusa malik idi. Xəlifət əl- xüləfa dini yığıncaqlar keçirməli, məscid binalarını, mədrəsələri, müqəddəs məzarları təmir etdirməli və müsəlmanları dini vəzifələri yerinə yetirməyə yönəltməli idi. Kələntər şəhərlərdə şəhər idarəçiliyinə, maliyyə işlərinə, vergilərin toplanmasına rəhbərlik edirdi. Bəzi böyük şəhərlərdə kələntərlər bəylərbəyilərə deyil, bilavasitə şaha tabe idilər və şah tərəfindən təyin olunurdular. Dövlət aparatında eşikağası – yavərlər, yasavullar, qapıçı- lar, carçıların rəhbəri, mir-şikərbaş – şahın ov tədbirlərinin başçısı, mühtəsib əl-məmalik-şəhər bazarlarını nəzarətdə sax- layan, əmtəələrə qiyməti təsdiq edən dövlət məmuru, münşi əl- məmalik – dövlət katibi, müəyyer əl- məmalik – pul işinə rəh- bərlik edən, möhrdar – şahın möhürünü saxlayan, minaxur başı – mehtərlərin rəisi, mehmandar başı – xarici səfirlərin və qonaqların qəbuluna baxan şəxs, münəccim başı və s. vəzifə sahibləri çalışırdılar. Geniş ərazini əhatə edən bu ölkə İnzibati-ərazi prinsipi əsasında 4 valilik və 13 vilayətə (bəylərbəyliyə) bölünmüşdü. Şah mərkəzi hakimiyyəti və vilayətləri xan, sultan, kələntər, darğa, vəzir ünvanı ilə məlum olub hakimiyyət funksiyasını yerinə yetirən şəxslərlə idarə edirdi. Şah igidliyi və şücaəti ilə fərqlənən adamlara xan titulu verib vilayətlərə onları hakim təyin edirdi. 161 XVI-XVII əsrlərdə bəylərbəyliklərin ərazisi sabit qalma- mış, ayrı-ayrı inzibati vahidlərin ərazisi dəfələrlə dəyişmişdir. Vilayətləri şah tərəfindən təyin olunan hakimlər idarə edirdilər. Vilayətə hakim xan, sultan titulu ilə əmir əl-üməra, yaxud bəylərbəyi rütbəsi ilə təyin olunurdu. Təhmasibin haki- miyyətinin əvvəlki illərinə qədər vilayət hakimləri ən çox əmir əl-üməra adlanırdılar. I Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində əmir əl-üməra hərbi rütbə kimi də verilirdi. Ancaq əsilzadə hər hansı vilayətə əmir əl-üməra rütbəsi ilə hakim təyin edildikdə, burada əmir əl- üməra rütbəsi bəylərbəyi ünvanına sinonim olub, mülki inzibati və hərbi mahiyyət kəsb edirdi. Vilayətə təyin olunan şəxsin həmin vilayətdə yaşayan türk tayfalarından birinin ağsaqqalı olması vacib idi. XVI əsrin 30-cu illərinə qədər vilayət hakimləri sultan, sonralar isə xan adlandırıldı. Bəylərbəyi şah tərəfindən müəyyən edilmiş sayda hərbi hissə saxlamalı və həmin qoşun hissəsinin saxlanma xərcini ödəməli idi. Nüfuzlu qızılbaş əyanları çox vaxt bəylərbəyi kimi vilayətləri irsi olaraq idarə edirdilər. Məsələn, mərkəzi Gəncə olan Qarabağ bəylərbəyliyini kiçik fasilələrlə Qacarlar tayfasının ziyadoğlular nəsli XVI əsrin 40-cı illərindən XIX əsrin əvvəlinə qədər idarə etmişlər. Bəylərbəyliklər mahallara bölünürdü. Mahal hakim- ləri də şah tərəfindən təyin olunurdu. Mahal hakimləri (sultan və məliklər) vergi və mükəlləfiyyətləri yığmalı, mahal daxilində sabitliyi qorumalı və müharibə şəraitində öhdəsinə düşən hərbi hissə ilə tabe olduğu bəylərbəyinin sərəncamına getməli idi. Mərkəzi dövlət aparatındakı vəzarət divanı ilə yanaşı, əyalətlərə bəzən şah tərəfindən vəzirlər təyin edilirdi. Əyalət- lərə təyin olunan vəzirlər əyalətin maliyyə məsələlərinə, xüsusi ilə vergilərin vaxtında yığılması və aidiyyatı üzrə sərf olun- masına nəzarət edirdilər. Onlar bəylərbəylərə tabe idilər, lakin mərkəzi maliyyə idarəsinə hesabat verirdilər. Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|