Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VIII FƏSİL
XVI-XVII ƏSRLƏRDƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN TƏSƏRRÜFAT HƏYATI § 8.1. Kənd təsərrüfatı XVI əsrin əvvəllərində mərkəzləşmiş dövlətin yaranması, vahid iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi kənd təsərrüfatının inkişafına səbəb oldu. I Şah İsmayılın (1501-1524), I Şah Təhmasibin (1524-1576), I Şah Abbasın (1587-1629) həyata keçirdikləri iqtisadi tədbirlər kənd təsərrüfatının inkişafına müsbət təsir göstərirdi. XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi dövlətinin iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət sahələrindən ibarət idi. Azərbaycanın bütün bölgələrində buğda, arpa, düyü, paxla, darı, mərci, noxud və s. əkilirdi. Şərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da kənd təsərrüfatı istehsalı suvarma siteminin vəziyyətindən asılı idi. Bu dövrdə təbii çaylar və onlardan çəkilən su arxları, kanallar, kəhrizlər və su quyuları suvarma sisteminin əsasını təşkil edirdi. Səfəvi hökmdarları suvarma şəbəkələrinin normal fəaliyyət göstərməsinə nəzarət edir, köhnə və dağılmış suvarma qurğularının bərpa edilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər. I Şah Təhmasibin və I Şah Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar nəticəsində bir sıra vergilərin ləğv edilməsi, bəzi ver- gi və rüsumların azaldılması kənd təsərrüfatının inkişafına müsbət təsir göstərmiş və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Kənd təsərrüfatı bölgələri ilə şəhərlər arasında ticarət əlaqələrinin güclənməsi daxili bazarın inkişafına, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafına səbəb olurdu. Ölkədə kənd təsərrüfatı inkişafı, əkin sahələrinin geniş- lənməsi və yeni təsərrüfat sahələrinin yaranması ilə suya tələbat artdığına görə dövlət suvarma sisteminin qurulmasına xüsusi 167 diqqət yetirirdi. Hələ I Təhmasibin dövründə Zəyəndərud çayının suyu ilk dəfə iki hissəyə bölünərək ətraf ərazilərdə təsərrüfat su ilə təmin edilmişdi. Sonralar bu istiqa mətdə iş aparılaraq çayın suyu daha çox təsərrüfatları əhatə etmişdi. Suyun bölünməsi divan dəftərində qeydə alınaraq şahın möhürü ilə təsdiq edilmişdi. Həmin bölgüyə uyğun olaraq hər bir kəndə təyin edilmiş mirab (su məmuru) su bölgüsünə düzgün əməl olunmasına nəzarət edirdi. İsfahan və onun ətrafında yaşayan əkinçilər suvarılan torpağın hər cəbiri (bir cəbir 5 min kvmetrə bərabərdir) üçün 20 su dəyərində pul ödəməli idilər. İsfahanın dövlətin paytaxtı olması ilə əlaqədar şəhər ətrafı məskənlərin artması, əkinçilik təsərrüfatının genişlənməsi nəticəsində bu bölgədə su qıtlığı problemi yarandı. Dövlət bu problemi həll etmək üçün, yəni təsərrüfatı su ilə təmin etmək üçün Zəyəndərud çayından həmin sahələrə arxlar çəkdirmiş, suyun təsərrüfatlar arasında düzgün bölüşdürülməsini nəzarətə götürmüşdü. Dövlət tərəfindən su bölgüsünə mirab adlanan su məmuru nəzarət edirdi. Bu İsfahan şəhərinin dövlətin pay- taxtına çevrilməsindən sonra şəhərdə əhalinin artması və onların kənd təsərrüfatı mallarına olan tələbatının artması ilə əlaqədar idi. Kənd təsərrüfatı istehsalında ipəkçilik mühüm yer tutur- du. İpəkçiliyin inkişafı daxili və xarici bazarda xam ipəyə tələbatın çox olması ilə bağlı idi. Barama istehsalı sahəsində Şirvan, Qarabağ, Gilan, Xorasan bölgələri xüsusi ilə fərqlənirdi. Azərbaycanın baramaçılıq təsərrüfatı qapalılıqdan çıxaraq əmtəə-pul münasibətləri sisteminə cəlb olunmuşdu. İpəkçilik ölkəyə, dövlət xəzinəsinə böyük gəlir gətirdi- yindən, Səfəvi hökmdarları bu sahəni inkişaf etdirmək üçün hətta həmin bölgələrə müxtəlif yerlərdən əhali köçürürdülər. Bu məqsədlə I Şah Abbasın dövründə Qafqazdan Mazandarana 30 min xristian əhali köçürülmüşdü. İpəkçilik ölkə iqtisadiyyatının çox mühüm sahəsi kimi ümumölkə miqyasında inkişaf edirdi. Səyyahların verdiyi 168 məlumata görə XVII əsrin 30-40-cı illərində ölkədə ildə 20-22 min tay xam ipək istehsal edilirdi. Həmin ipəyin 10 min tayı Gilanın, 2 min tayı Mazandaranın, 3 min tayı Xorasanın, 3 min tayı Azərbaycanın cənub hissəsinin, 2 min tayı Qarabağın, 2 min tayı isə Gürcüstanın payına düşürdü. Əlbəttə bu rəqəm göstəriciləri Azərbaycanda istehsal edilən ipəyin dəqiq göstə- riciləri deyildi. Çünki səyyahlar bu rəqəmləri dövlət struk- turunda çalışan məmurlardan aldıqları məlumatlara əsasən yazırdılar. Dövlətin vilayətlərində becərilən ipəyin heç də hamısı, xüsusilə yerli bazarların ehtiyacını ödəyən hissəsi dövlət orqanlarında qeydiyyatdan keçmirdi. Fransız səyyahı Şarden Səfəvi dövlətində Ardeş (Ərəş), Legiya və ya Legian (Leji – Gilanda kiçik şəhər), Kədxodapəsənd, Şərbaf adlı dörd növ ipəyin istehsalı haqqında məlumat vermişdir. Səfəvi dövlətinin ərazisində istehsal edilən xam ipəyin təqribən üçdə bir hissəsi Şirvan və Qarabağ vilayətlərinin pa- yına düşürdü. Gəncə və Şəki bölgələrinin təsərrüfatında da baramaçılıq mühüm rol oynayırdı. XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi dövlətinin kənd təsərrüfa-tında pambıqçılıq da mühüm yer tuturdu. Təsadüfü deyil ki, Avropa səyyahları pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar maraqlı məlumat vermişlər. Pambıqçılıq təsərrüfatının inkişafı bu məhsula tələbatın çox olması və pambıq parça istehsalının artması ilə əlaqədar idi. Səyyahların verdiyi məlumatlara görə Rəvan, Naxçıvan, bütün Qarabağ və Azərbaycanda, habelə Xorasanda pambıq becərilirdi. Pambıq əsas sənətkarlıq və ticarət bitkisi hesab edilirdi. Səfəvi dövlətində bir neçə çeşiddə pambıq parça toxunurdu. Osmanlı elçisi və səyyahı Elviya Çələbi Azərbaycanda pam- bıqçılıq haqqında geniş məlumat verərək Təbriz və Naxçıvan bölgələrində 7 növ pambıq becərilməsi haqqında məlumat vermişdir. XVI-XVII əsrlərdə kənd təsərrüfatında meyvəçilik və üzümçülük sahələri xüsusi yer tuturdu. Ölkənin, demək olar ki, 169 əksər bölgələrində əhali bağçılıq və üzümçülüklə məşğul olurdu. Üzümçülük ölkənin gəlirli təsərrüfat sahələrindən biri olmaqla, daha çox daxili tələbata uyğun şəkildə inkişaf edir və əsasən yerli bazarla bağlı idi. Üzümçülüklə yanaşı bağçılıq, bostançılıq və tərəvəzçilik sahələri də inkişaf etmişdi. Üzümçülük təsərrüfatın əhəmiyyətli və gəlirli sahələrin- dən biri idi. Ən çox daxili bazarın tələbatını ödəyirdi. Üzüm şirəsindən çox faydalı məhsullar hazırlanmasında istifadə edi- lirdi. Üzüm emaledici istehsal sahəsi üçün çox mühüm xammal bazası təşkil edirdi. Ondan halva, konfet və başqa şirniyyat məhsulları hazırlanırdı. Səyyahlar Təbriz və Ordubadda “kəsəyi”, ”xələc”, “əli dərəsi”, ”xırda”, “raziki”, “mələki”, “təbərsad” kimi üzüm növlərinin hazırlandığını göstərmişlər. XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda olmuş Şarden burada 12- 15 növ üzümün yetişdirildiyini qeyd etmişdir. Səyyahların verdiyi məlumatlara görə İsfahan və Nəcəfabad yaxınlığında yaşayan zərdüştilər və gaurlar üzümçülüklə məşğul olaraq şərab istehsal edirdilər. Üzümçülük həm daxili, həm də xarici bazarın tələbatını nəzərə alaraq inkişaf etdirilirdi. Qeyd edilən dövrdə tütün də yetişdirilirdi. Tütün Azərbaycanın cənub və cənub qərb bölgələrində, xüsusilə Ma- rağada becərilirdi. XVII əsrin birinci yarısı və ortalarında Səfəvi məmləkətində tütün məmulatlarına tələbat böyük idi və bu tələbata uyğun olaraq tütün istehsalı və emalı artırdı. Səfəvi dövlətinin iqtisadiyyatında taxılçılıq təsərrüfatı mühüm yer tuturdu. Ölkədə müxtəlif dənli bitkilər əkilib be- cərilirdi. Burada becərilən dənli bitkilər içərisində düyü, arpa və buğda üstünlük təşkil edirdi. Kənd təsərrüfatında əkinçilik kimi heyvandarlıq təsərrü- fatı da mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda maldarlıq daha çox yarım köçəri formada idi. Burada geniş miqyaslı klassik köçəri maldarlıqdan söhbət gedə bilməzdi. Səfəvi dövlətində ordunun əsasını süvari qoşunları təşkil etdiyindən, cins döyüş atlarına tələbat böyük idi. Bu tələbata 170 uyğun olaraq ölkədə heyvandarlıq təsərrüfatının atçılıq sahəsi yüksək inkişaf etmişdi. Beləliklə Səfəvi dövlətinin iqtisadiyyatında kənd təsərrü- fatı istehsalı xüsusi yer tuturdu. Kənd təsərrüfatı məhsulları daxili tələbatı ödəməklə bərabər qonşu ölkələrə və Avropa dövlətlərinə ixrac edilməklə ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin formalaşmasında mühüm rol oynayır və dövlət xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi. Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|