Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 8.2. Torpaq sahibliyi
Orta əsrlər dövründə istər Şərq, istərsədə Qərbi Avropa ölkələrində olduğu kimi Səfəvi dövlətində də aqrar sahə iqtisadiyyatın əsasını təşkil edirdi, ölkənin əsas sərvəti torpaq idi. Dövlətin və onun iqtisadiyyatının başlıca gəlir qaynağını da torpaq təşkil edirdi. Səfəvilər dövründə torpaq mülkiyyəti formaları əvvəlki dövrlərdə mövcud olmuş torpaq mülkiyyəti formalarından çox fərqlənmirdi. Səfəvilər dövründə dövlət və xassə torpaqları əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha da geniş- lənmiş, mülki və hərbi qulluqçulara verilən irsi torpaq sahib- liyini xidmətə görə verilən şərti mülklərlə əvəz etməyə başla- mışdıar. XVII əsrdə torpaq sahibliyinin aşağıdakı formaları möv- cud olmuşdur: 1. Dövlət torpaqları (ərazeyi-divan). Bu torpaq mülkiyyəti Səfəvilər dövründə aparıcı torpaq sahibliyi forması olmuş, Səfəvi şahları ələ keçirdikləri ərazilərdə torpaqları keçmiş sahiblərinin əlindən alaraq divan və ya xassə əmlakına çevirir- dilər. Divandan gələn gəlirlər dövlət xərclərinə sərf olunurdu. 2. Şah nəslinə məxsus olan torpaqlar – xassə, ərazeyi xassə. Xassə torpaqları da dövlət torpaqları kimi başlıca torpaq mülkiyyəti olmuşdur, hər iki mülkiyyət forması şahın sərən- camında olaraq çox böyük torpaq fondunu təşkil edirdi. Şahın özünə məxsus xassə əmlakından gələn gəlirlər xəzinəyə daxil 171 olur və şahın icazəsi ilə müəyyən olunmuş sahələrə xərclənirdi. Şah sülaləsinin ayrı-ayrı üzvlərinə məxsus xassə əmlakından gələn gəlirlər isə onların istəklərinə uyğun xərclənirdi. 3. Şərti xarakter daşıyan torpaqlar – soyurqal və tiyul. Bu torpaqlar mülki və hərbi qulluqçulara, habelə din xadimlərinə xidmətləri müqabilində verilirdi. Soyurqal xüsusi əmlak növü olub, nəsildən-nəsilə ötürülür, şahın fərmanları ilə bağışlanırdı və həmin torpağın irsən ötürülməsi üçün yeni fərman tələb olunurdu. XVI əsrdə XV əsrdəki kimi geniş əraziyə malik soyurqallar verilmirdi. Səfəvi dövlətində şərti torpaq sahibliyinin ən geniş yayıl- mış növü tiyul idi. Dövlətin sosial-iqtisadi dayaqlarını möh- kəmləndirmək üçün tiyul torpaq sahibliyindən geniş istifadə edilirdi. Tiyul adı altında müəyyən ərazidən alınan verginin bir hissəsinin və yaxud hamısının qulluqda olan məmura məvacib şəklində bağışlanması nəzərdə tutulurdu. Bəzən tiyul bu və ya digər vəzifəyə təhkim edilirdi, tiyul verilən məmura irsi sahibkarlıq və inzibati idarə hüququ verilmirdi. Tiyullar əsasən dövlət qulluğunda olan şəxslərə verilirdi. 4. Dini müəssisələrə məxsus olan torpaqlar – vəqf. Ölkə- nin torpaqlarının bir hissəsi dini-vəqf idarələrinə məxsus idi. Vəqf torpaqları dini məqsədlər və savab işləri üçün ayrılırdı, dini müəssisələrin sərəncamında olan əmlak növü idi. Bu əmlak növü dövlət vergilərindən azad idi, onun alqı-satqısı və bağışlanması şəriətlə qadağan edilmişdi. Vəqf əmlakı vəqfi- xeyriyyə və vəqfi-əhli adlanan iki qrupa bölünürdü. Vəqfi- xeyriyyə dini idarələrin, vəqfi-əhli isə din xadimlərinə məxsus mülklər hesab olunurdu. 5. Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar – mülk. Azərbaycan Səfəvi dövlətində torpağın bir hissəsi mülk əmlakı kimi ali zümrənin əlində cəmlənmişdi. Mülkün əsas fərqləndirici xüsu- siyyəti onun xüsusi əmlak olması idi. Mülk adlanan torpaqları və digər əmlakları almaq, satmaq, bağışlamaq, irsən ötürmək 172 olardı. Xüsusi mülkiyyət institutları mülk, ərbabi və xırda malek (xırda mülk) terminləri ilə ifadə edilirdi. 6. İcma torpaqları – camaat. Belə torpaqlar kənd icması- nın istifadəsində idi. İcma üzvləri istifadə etdikləri torpaq müqabilində vergi ödəyirdilər. Həmin vergilər icma başçısı tərəfindən yığılırdı. Azad icmalarla bərabər dövlətə və əyanlara tabe olan icmalar da mövcud idi. Yuxarıda qeyd olunan ilk iki mülkiyyət forması dövlətə məxsus olan çox böyük torpaq fondunu təşkil edirdi. Həmin fond şahın sərəncamında idi. Bu iki torpaq mülkiyyəti arasında əsas fərq ondan ibarət idi ki, dövlət torpaq sahibliyinə aid torpaqlardan gələn gəlirlər qoşunun, mərkəzi və yerli dövlət aparatının saxlanılmasına, xassə torpaq sahibliyinə aid olan torpaqlardan əldə olunan gəlirlər isə əsasən şah sarayının və şahın ailəsinin saxlanılmasına sərf olunurdu. Təsadüfi deyil ki, dövlət və xassə torpaqları iki müxtəlif idarənin əlində cəmlən- mişdi: dövlət torpaqlarından gələn gəlirlərə sərkari-divan nəzarət edirdisə, sülalə torpaqlarından vergilərin toplanmasına nəzarəti sərkari-xassə həyata keçirirdi. Dövlət torpaqları mahal və vilayət hakimləri tərəfindən idarə olunurdu. Xüsusi iqtisadi əhəmiyyət daşıyan geniş ərazilər bu torpaq fondunun tərkibinə daxil idi. Müsəlman şərqində xassə torpaqları xilafət dövründən mövcud idi. Abbasi xəlifələri vaxtilə sultani adlanan çox geniş sülalə torpaqlarına malik olmuşdular. XI əsrdə səlcuq türkləri fəth etdikləri bütün torpaqları hakim sülalə üzvləri arasında bölmüşdülər. XIII əsrdə monqollar ən yaxşı torpaqları və otlaqları “incu” və ya “xassincu” adlandırdıqları sülalə mül- kiyyətinə daxil etmişdilər. Səfəvilər dövründə şaha və onun ailəsinə məxsus tor- paqları “xassə” və ya “xalisə” adlandırırdılar. Səfəvilər sülalə- sinin hakimiyyəti dövründə hökmdarların həyata keçirdikləri iqtisadi və aqrar siyasəti nəticəsində xassə və divan torpaq fondları arasında olan nisbət dəyişkən səciyyə daşımışdır. 173 Xüsusilə I Şah Abbasın həyata keçirdiyi iqtisadi islahatlar bu iki torpaq sahibliyi forması arasındakı nisbətə əsaslı təsir etmiş- dir. Nəticədə, xassə torpaqları görünməmiş dərəcədə artmış, dövlət torpaqları isə xassə torpaqları ilə müqayisədə az art- mışdır. I Şah Abbasın dövründə ölkənin bir sıra mahalları, hətta vilayətləri bütünlüklə xassə əmlakına çevrilmişdi. Bu siyasət Şah Səfinin və II Şah Abbasın dövründə də davam etdirilmişdir. Göründüyü kimi, hakim sülalə xassə torpaqlarını genişləndirməklə yeni gəlir qaynaqları əldə edir və iqtisadi imkanlarını daha da artırırdı. Səfəvi şahları həyata keçirdikləri aqrar siyasətdə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməyə çalışmış və torpaq üzərində irsi sahibkarlıq hüququna malik yeni bir sosial zümrənin meydana çıxmasına imkan verməməyə çalışırdılar. Ölkənin iqtisadi sərvətlərinin bir hissəsi vəqf əmlakı hesab olunurdu. Səfəvi hökmdarlarına dini müəssisələrin sə- rəncamına ayırdıqları torpaq sahələri vəqf əmlakı adlanırdı. Vəqf əmlakına torpaqla yanaşı kəhrizlər, dükanlar, bazarlar və sair də daxil idi. Vəqf olmuş əmlakın gəliri məscidlərin, mək- təblərin, mədrəsə və xəstəxanaların saxlanılmasına, yoxsullara, sahibsiz yetimlərə və kasıb tələbələrə xərclənirdisə, belə əmlak vəqfi-ammə adlanırdı. Vəqf əmlakının gəliri seyidlərə, şeyx- lərə, övladlara, qardaşa verildikdə belə əmlak vəqfi- xas adla- nırdı. Səfəvi hökmdarları ayrı-ayrı müqəddəs ocaqlara vəqf əmlakı bağışlayırdılar. Vəqf verilmiş belə əmlaklar dövlət ver- gilərindən və rüsumlarından azad edilirdi. Hətta vəqfin yer- ləşdiyi ərazilərin hakimlərinə və məmurlarına vəqfə daxil ol- maq, onun daxili maliyyə və iqtisadi məsələlərinə qarışmaq, ondan vergi tələb etmək qadağan idi. Belə müqəddəs ocaq- lardan biri olan Bibiheybət məqbərəsinə 1547-ci ilin fevral ayında I Təhmasib Zığ kəndini vəqf etmişdi. 1650-ci ilin yanvar ayında verdiyi fərmanla II Şah Abbas Bibiheybət məqbərisinin vəqf əmlakını vergilərdən azad etmişdi. Bu fər- 174 manlardan da aydın olur ki, vəqf əmlakı xüsusi statusa malik olmuşdur. Vəqf əmlakının idarə olunmasına mütəvəlli adlanan və- zifəli şəxs başçılıq edirdi. Mütəvəlli vəzifəsi çox zaman irsi səciyyə daşıyır və atadan oğula keçirdi. Mütəvəlli vəzifəsinin irsən ötürülməsi şah fərmanı ilə təsdiq olunurdu. Ölkənin vəqf əmlakları ali dini səlahiyyətli sədrə tabe idi və vəqf məmurları onun nəzarəti altında işləyirdilər. Səfəvi dövlətində torpağın böyük bir hissəsi və həmin torpaqlardan gələn gəlir sülalənin və dövlətin əlində cəmləşsə də, gəlirin bir hissəsi vilayətlərdəki məmurlara, xidmətçilərə və hərbçilərə maaş şəklində verilirdi. Ümumiyyətlə, istər xassə, istərsə də dövlət torpaqlarının xidmət müqabilində ayrı-ayrı şəxslərə lenlər şəklində bağışlanması təcrübəsi dövlətin sosial- iqtisadi dayaqlarının möhkəmləndirilməsi məqsədi daşıyırdı. Səfəvilər dövləti yarandığı dövrdə hökumətə tabe olmayan əyanların irsi soyurqal torpaqları müsadirə edilərək qızılbaş əsilzadələrinə soyurqal deyil, tiyul hüququ ilə verilirdi. Səfə- vilər dövründə soyurqal verilməsi praktikası davam etdirilsə də, soyurqal verilməsi məhdud şəkildə kiçik torpaq sahələrindən ibarət olmuş və əsasən ruhanilərə və dövlət məmurlarına (mülki şəxslərə) paylanırdı. Soyurqallar bir qayda olaraq şahın xüsusi fərmanları ilə bağışlanırdı və həmin torpağın irsən ötürülməsi şahın yeni fərmanı ilə mümkün olurdu. Din xadimlərinə bağışlanan soyurqal torpaqları isə irsi səciyyə daşıyırdı. Maliyyə məmurları həmin ərazidən vergi toplaya bilməz və soyurqal sahibinin vergi toplamasına mane ola bilməzdi. İrsi soyurqal hüququ almış şəxslər sadəcə olaraq dövlətin tələb etdiyi sayda döyüşçü verməli idi. Döyüşçülərin saxlanma xərc- lərinin soyurqal gəlirləri hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulurdu. Səfəvilər dövründə verilmiş soyurqallar XV əsrdəki soyur- qallardan təmamilə fərqlənir və geniş əraziləri əhatə etmirdi. Səfəfvi hökmdarları soyurqal torpaq sahibliyini məhdud- laşdırırdılar. Çünki soyurqalın irsi sahibkarlıq statusu, inzibati- 175 məhkəmə və vergi immuniteti dövlətin maraqlarına uyğun gəlmirdi. Səfəvi dövlətində şərti torpaq sahibliyinin ən geniş yayılmış növü tiyul idi. Səfəvi hökmdarları mərkəzləşmə siya- sətinə uyğun olaraq və dövlətin sosial- iqtisadi dayaqlarını möhkəmləndirmək üçün tiyul torpaq sahibliyindən geniş isti- fadə edirdilər. Tiyul müəyyən bir ərazidən dövlət xəzinəsi üçün yığılan torpaq vergisinin və bəzən başqa bir verginin ayrı-ayrı qulluq adamlarına xidmət müqabilində bağışlanan hissəsi idi. Tiyul faktiki olaraq müəyyən ərazidən yığılan verginin bir hissəsinin və yaxud hamısının qullluqda olan məmura məvacib şəklində bağışlanmasını nəzərdə tuturdu. Bəzən tiyul bu və ya digər vəzifəyə təhkim olunurdu. Bu zaman həmin vəzifəni daşıyan məmura onun gəlirindən yalnız xidmət dövründə mə- vacib şəklində istifadə hüququ verilirdi. Tiyul alan məmura irsi sahibkarlıq və inzibati idarə hüququ verilmirdi. Tiyul əsasən divan torpaqlarından verilirdi. Tiyul müvəqqəti verilməklə iki cür olurdu. Birincisi, bir qayda olaraq vəzifəyə əlavə edilib, və- zifə ilə birlikdə verilib alınırdı. İkincisini isə şah divan adından ömürlük bağışlayırdı. Səfəvi dövlətində aşağı rütbəli qulluq adamlarına gəliri az olan kiçik torpaqlar bağışlanırdı. Belə tiyullar həmesale adlanırdı. Həmesale bir neçə il üçün, yeksale isə bir il üçün nəzərdə tutulurdu. Soyurqal və tiyul sahibləri öz şərti torpaqlarında ya- şamırdılar. Tiyul torpaqlarının sahibi olan hərbiçilər çox vaxt yürüşlərdə olur, şah sarayında qulluq edən əyanlar isə mərkəzdə yaşayırdılar. Onların bir hissəsi yerli əyalətlərin maliyyə idarələrindən və digər hissəsi isə dövlət dəftərxanasından müəyyən olunmuş miqdarda maaşlarını pulla alırdılar. Bu, təsərrüfatla məşğul ola bilməyən və az məvacib alan xidmət adamlarını tam təmin edirdi. Məvacibin tiyuldan belə qayda əsasında ödənilməsi ilə dövlət torpağın cüzi əməkhaqqı alanlar 176 arasında xırda hissələrə bölünməsinin qismən də olsa qarşısını alırdı. Beləliklə, tiyuldar soyurqal sahibinin malik olduğu geniş hüquqlardan istifadə edə bilmirdi. Onun böyük inzibati-məh- kəmə səlahiyyəti və irsi sahibkarlıq hüququ yox idi. Soyurqal sahibi ilə müqayisədə tiyuldar böyük iqtisadi imkanlara malik deyildi, yəni onun vergi immuniteti yox idi. Tiyullar daha çox şərti xarakter daşıyırdı. Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|