Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VI FƏSİL
SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN XARİCİ ÖLKƏLƏRLƏ SİYASİ-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ § 6.1. Qərbi Avropa dövlətləri ilə münasibətlər Hələ 1472-1473-cü illərdə Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı dövləti ilə apardığı müharibələr və XV əsrin sonlarında Azər- baycanda baş vermiş hadisələr göstərdi ki, güclü mərkəz- ləşdirilmiş dövlət və müasir ordu, silah olmadan ölkənin təh- lükəsizliyini və müstəqilliyini qorumaq mümkün deyil. Şah İsmayıl qarşıya qoyduğu hərbi-siyasi planlarını həyata keçirmək üçün şiəlikdən bir vasitə kimi istifadə edərək geniş xalq kütlələrini öz tərəfinə çəkərək güclı mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmağı həyata keçirirdi. Bu, bir tərəfdən osmanlıların şərq istiqamətində ərazilərinin genişləndirilməsi sahəsində ciddi maneələrə çevrilirdisə, digər tərəfdən Anadolunun şərq hissəsində, Qaramanda şiə tərəfdarlarının sürətlə artması və onların Səfəvilər tərəfindən müdafiə olunması Səfəvi Osmanlı qarşıdurmasını daha da artırırdı. Osmanlı dövləti Avropa ilə şərq dövlətləri arasındakı ticarət yollarında öz mövqeyini daha da möhkəmləndirmək, Cənubi Qafqazı öz təsir dairəsinə keçirmək, Azərbaycan ipəyinə sahib olmaq üçün bu əraziləri ələ keçirmək niyyətində idi. Hər iki dövlətin qarşıya qoyduqları planları onların qarşıdurmalarını labüd edirdi. Odur ki, Şah İsmayıl Osmanlı dövlətinin qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq üçün Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqə yaratmağa meyl edirdi. Belə bir şəraitdə Venetsiya hökuməti Osmanlı dövləti ilə müharibə apardığından Səfəvi dövlətinə elçilik göndərərək bundan yararlanmaq istəyirdi. Venetsiya hökuməti öz elçisi Konstantino Laşkarini Qaramana və Azərbaycana Səfəvi dövləti ilə əlaqə yaratmaq üçün yola saldı. Venetsiya hökuməti Səfəvilərlə Qaraman bəyliyi vasitəsi 126 ilə əlaqə yaratmağı planlaşdırırdı. Çünki Qaraman bəyliyi II Mehmetin işğalçılıq yürüşünə qarşı ciddi müqavimət göstərmiş, Qaraman sahzadələri vaxtilə Uzun Həsənin yanına pənah aparmış, İsmayılın hakimiyyətə gəlməsində mühüm rol oyna- mışdılar. Həmçinin Qaramanda şiə tərəfdarlarının çox olması Səfəvilərin bu bölgə ilə əlaqələrini daha da yaxınlaşdırırdı. Venesiya elçisi Konstantino Laşkari əvvəl Qaramana və oradan Qaraman şahzadəsi Mustafa Qaramanlı ilə birlikdə Səfəvilərdən kömək almaq üçün Şah İsmayılın yanına gəlmiş və onunla danışıqlar aparmışdır. O, Şah İsmayıla artileriya və odlu silahla kömək etmək təklifini çatdırmışdır. Şah İsmayıl da Venetsiya elçisini çox hörmətlə qarşılamışdır. Lakin Şah İsmayıl Venetsiya hökumətinin təklif etdiyi kimi Qaraman isti- qamətində yürüşə keçmədi. Çünki bu Osmanlı döləti ilə mü- haribəyə səbəb ola bilərdi. Yeni yaranmış Səfəvi dövləti üçün bu çox təhlükəli nəticələrlə qurtara bilərdi. 1501-ci ilin sonunda Venetsiya hökuməti tərəfindən göndərilən bu elçilik Səfəvi dövlətinə Avropa dövlətləri tərəfindən göndərilən ilk diploma- tik nümayəndəlik idi. Venetsiya hökuməti 1503-cü və 1504-cü illərdə Səfəvi sarayına diplomatik əlaqələri yaxşılaşdırmaq üçün elçi göndərmişdi. Azərbaycan Səfəvi dövləti yarandığı dövrdən fəal xarici siyasət yeritməyə başladı. I Şah İsmayıl hakimiyyətinin əvvəl- lərindən Avropa dövlətləri ilə Osmanlı imperiyasına qarşı müt- təfiq axtarışında oldu. 1505-ci ildə Venetsiya doju Leonardo Loredanoya məktub göndərərək Türkiyəyə qarşı ittifaq yaratmağı təklif etdi. 1507-1508-ci illərdə Venetsiyada olmuş Səfəvi elçiləri Venetsiya hökuməti ilə Osmanlı dövlətinə qarşı birgə müharibə aparmağı, venetsiyalıların dənizdən Osman- lılara qarşı hücuma keçdikləri halda qızılbaşların qurudan Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə başlayacağını təklif edir- dilər. Lakin Venetsiya hökuməti Osmanlı dövləti ilə bağladığı 1503-cü il sülh müqaviləsini pozmaq istəmədi. Avropa 127 dövlətləri arasında mövcud olan çəkişmələr də Səfəvi dövlə- tinin Venetsiya ilə yaxınlaşmasına mane oldu. 1515-ci ildə I Şah İsmayıl Rodos adasına xaçpərəst İoan- nitlərin başçısının yanına öz elçisini gönd ərdi. I Şah İsmayıl hesab edirdi ki, Rodos adasının dini hakimi Avropa dövlə- tlərinin Osmanlıya qarşı hərbi ittifaqını təşkil edə bilər. Avropa dövlətlərinin 1518-1520-ci illərdə Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi dövlətinin də iştirakını nəzərdə tutduqları plan onların öz arasında baş verən siyasi və iqtisadi ziddiyyət nəticəsində baş tutmadı. Mərkəzi Asiya ölkələrini, Hindistan və Çini Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzəsi vasitəsilə Avropa ilə bağlayan əsas beynəlxalq karvan yolları Azərbaycan və İran ərazisindən keçirdi. 1498-ci ildə Afrika çevrəsindən Hindistana dəniz yolunun kəşfi Avropa ilə Şərq arasında dünya ticarət yolunu dəyişsə də XVII əsr boyu quru karvan yolu əhəmiyyətini itirməmişdi. XVI əsrdə Azərbaycan ipəyi də Avropaya Hörmüz vasitəsi ilə, yəni okean yolu ilə ixrac olunmağa başlayırdı. 1501-ci ildə Portuqaliya donanması Hörmüz sahillərinə gəlmiş və hərbi qüvvə işlədərək Hörmüzü ələ keçirmişdi. I Şah İsmayılın başı ölkənin qərb sərhədlərində aparılan müharibəyə qarışdığından Hörmüzü işğaldan azad edə bilməmişdi. 1512-ci ildə portuqallar İran körfəzi sahillərində işğallarını geniş- ləndirərək indiki Bəndər Abbasın yerindəki Cərim bəndərini (limanını) tutmuş, onu Hambrun adlandırmışdılar. Körfəzdə Portuqal işğalına görə İngiltərə, Hollandiya şirkətləri və baş- qaları Səfəvi ərazilərinə daxil ola bilmirdilər. Osmanlı impe- riyasının da İran körfəzində olan maraqları Portuqaliyanın Hind okeanında möhkəmlənməsinə qarşı idi. Osmanlı dövləti ilə müharibə vəziyyətində olan I Şah İsmayıla Qoa adasında yer- ləşmiş portuqal vitse-kralı Albukerke müasir odlu silah vermək təklifi ilə danışıqlar apararaq Hörmüzün portuqallara güzəştə getməsi şərti ilə hərbi yardım göstərmək haqqında müqavilə bağladı. Beləliklə, 1508-ci ildə Hörmüzü tərk etməyə məcbur 128 olmuş portuqallar Hörmüzdə möhkəmləndilər. Onlar Hind okeanında Səfəvi-Hindistan ticarətini öz nəzarətləri altına aldılar. XVI əsrin 30-50-ci illərində Səfəvi-Osmanlı qarşı- durması Portuqaliyanın siyasi və iqtisadi maraqlarına uyğun gəlirdi. I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə (1524-1576) Por- tuqaliya kralı Don Sebastian 1551-ci və 1574-cü ildə öz elçi- lərini qiymətli hədiyyələrlə I Şah Təhmasibin sarayına göndərmişdi. Portuqaliya Səfəvilərlə Osmanlı dövləti arasında yaranmış düşmənçilikdən istifadə edərək hər iki Şərq dövlətini zəiflətmək, İran körfəzində möhkəmlənmək, Fərat və Dəclə boyunca mühüm iqtisadi, hərbi-strateji əhəmiyyəti olan əraziləri ələ keçirmək istəyirdi. 1549-cu ildə Portuqaliya Səfəvi dövlətinə 10 min qoşun və 20 top vermişdi. XVI-XVIII əsrlərdə Səfəvi dövlətinin daha çox siyasi- iqtisadi əlaqə saxladığı Qərbi Avropa dövlətlərindən biri Venetsiya Respublikası idi. I Şah İsmayılın dövründ ə (1501- 1524) Venetsiyadan Səfəvi sarayına elçi və tacirlər gəlib-gedir- dilər. Səfəvi ölkəsinə gəlmiş naməlum Venetsiya taciri 1507-ci ildə Ərzincanda dörd gün Şah İsmayılın ordu qərargahında qalmış, şahın Şirvan yürüşünə qatılmış və dəfələrlə Təbrizdə rəsmi dövlət məclislərində iştirak etmişdir. Səfəvi dövləti ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr haqqında uzun müddət danışıqlar aparmış və 1520-ci ildə Venetsiyaya qayıtmışdır. XVI əsrin birinci yarısında Venetsiya ilə ticarət əlaqələri zəifləsə də ikinci yarısında Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqəsində Venetsiya tacirləri mühüm rol oynayırdılar. Osmanlı dövlətinin 1570-ci ildə Kiprə qoşun yeridərək Venetsiyaya qarşı müharibəyə başlaması ilə Venetsiya höku- məti Səfəvi dövləti ilə münasibətləri yenidən canlandırdı. 1570- ci ilin payızında Venetsiyadan qayıdan Səfəvi taciri Xoca Əli I Şah Təhmasibə məktub gətirdi. Məktubda məqsəd I Şah Təhmasibi Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə cəlb etmək idi. 129 1571-ci il avqustun 14-də Venetsiya elçisi Vinçentso Aleksandri Senatın xüsusi məktubu ilə Qəzvinə gəldi. O, I Şah Təhmasibin oğlu Heydər Mirzə tərəfindən qəbul edildi, mək- tubu Heydər Mirzəyə təqdim etdi. Məktubda Roma papasının, İspaniya kralının artıq Türkiyəyə qarşı Venetsiya ilə birləşərək müharibəyə başlamaları, digər Avropa dövlətlərinin də qoşulacağı haqqında doğru olmayan məlumat verilir və I Təh- masib Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə başlamağa təhrik edilirdi. Təklif edilirdi ki, belə bir şəraitdə Səfəvi dövləti Osmanlılara qarşı müharibəyə başlasa çox asanlıqla qələbə çalar. Lakin I Şah Təhmasib Venetsiya elçisi ilə görüşü uzadaraq Səfəvi taciri Xoca Ə linin Venetsiyadan qayıtmasını gözlədi. 1571-ci il noyabrın 3-də Xoca Əli Venetsiyadan qayıtdı. O, I Şah Təhmasib tərəfindən qəbul olundu və Avro- padakı vəziyyət haqqında məlumat verdi. Şah Saray əyanları və qoşun başçılarının iştirakı ilə Venetsiya hökuməti tərəfindən göndərilən məktubu müzakirə edərək Osmanlı dövləti ilə sülh münasibətlərini saxlamağı qərara aldı. Beləliklə, Venetsiya hökumətinin Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini pozmaq cəhdi baş tutmadı. XVI əsrdə Qərbi Avropada kapitalist münasibətlərinin yaranması Şərqin xammal və satış bazarlarına tələbatı artır- mışdı. Bu zaman Hind okeanından keçən yollara Portuqaliya, Aralıq və Qara dəniz yollarına isə Osmanlı dövləti nəzarət edirdi. Ona görə də ingilis tacirləri Volqa-Xəzər yolu ilə Azər- baycana və buradan Hindistana doğru hərəkət etmək istəyirdi. İngiltərə dövləti üçün Azərbaycanın xam ipəyi və satış bazarı maraq dairəsində olsa da bu yolla Hindistanda ədviyyat tica- rətini ələ keçirmək niyyətində idi. İngiltərə kraliçası Yelizaveta Tüdor (1558-1603) su yollarına nəzarət edən Portuqaliyadan çəkindiyinə görə Volqa-Xəzər yolu ilə öz maraqlarını təmin etmək istəyirdi. Bu məqsədlə də 1561-1563-cü illərdə Antoni Cenkinsonun rəhbərliyi ilə Volqa-Xəzər yolu ilə ekspedisiya göndərdi. Lakin ingilislərin “Moskva” ticarət şirkətinin 130 təmsilçisi Antoni Cenkinson hökumətinin rəsmi ticarət yarat- maq tapşırığını uğurla həyata keçirə bilmədi. Osmanlı dövləti ilə münasibətləri pozmaq istəmədiyinə görə I Şah Təhmasib ingilislərlə ticarət müqaviləsi bağlamadı. Geriyə dönərkən Cenkinson Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclı ilə danışıqlar apardı. Abdulla xan verdiyi fərmanla ingilis tacirlərini Azərbaycanda aldıqları mallar üçün, eyni zamanda Avropadan gətirdikləri mallar üçün vergi və gömrük ödəməkdən azad etdi. 1563-1565-ci illərdə ingilis tacirləri Tomos O lkok, Corc Renn və Riçard Cini Azərbaycanda oldular. Onlar aldıqları xam ipəyi Rusiya vasitəsi ilə öz ölkələrinə göndərdilər. 1565-1567- ci illərdə Artur Edvardsın köməkliyi ilə gələn nümayəndə heyətini I Şah Təhmasib qəbul etdi. I Şah Təhmasib kompa- niyanın sədri Lores Çepmenə ingilis tacirləri üçün imtiyazlı ticarət hüququ verdi. 1568-1569-cu illərdə yenə Volqa-Xəzər yolu ilə Artur Edvards, Lorens Çepmen, Xristofor Dovest başda olmaqla gələn nümayəndələrə də I Şah Təhmasib ticarət imtiyazı verdi. 1569-1574-cü illərdə Tomas Benisfer və Ceffri Deketin rəhbərliyi ilə gələn beşinci, 1580-ci ildə Xristofor Berronun başçılığı ilə gələn altıncı ticarət nümayəndələrinin gəlişləri uğursuz oldu. Belə ki, Tomas Bensfer və Ceffri Deketi geri qayıdarkən Volqa kazakları tərəfindən qarət olundular, Xristofor Berru gələndə Səfəvi-Osmanlı müharibəsi başlamışdı, döyüş əməliyyatları Azərbaycanın şimal hissəsində getdiyi üçün ticarət baş tutmadı. XVI əsrin 60-70-ci illərindəki Səfəvi-İngiltərə əlaqələri uzun sürən siyasi və iqtisadi əlaqələrə çevrilmədi. Rusiya çarı IV İvan tərəfindən Livoniya müharibəsində (1558-1583) İngiltərəni öz tərəfinə çəkə bilmədiyinə və rus tacirlərinin ingilis kapitalının Rusiya bazarlarında möhkəmlənməsinə etiraz etmələri səbəbindən İngiltərənin “Moskva” kompaniyasına Rusiya ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu ilə Şərqə ticarət etməsi qadağan olundu. 131 1578-ci ildə Osmanlı dövləti ilə müharibəyə başlayanda Şah Məhəmməd Xudabəndə Portuqaliya və Venetsiya dövlətlərinə elçi göndərib kömək göndərmələrini istədi. Lakin bu dövlətlərin heç biri Osmanlılarla müharibəyə başlamadı. İspaniya kralı 1582-ci ildə və 1585-1586-cı illərdə Osmanlı dövlətinə qarşı müqavilə bağlamaq üçün Qəzvinə öz elçilərini göndərsə də, heç bir nəticəsi olmadı. Xristian dövlətləri müəy- yən vədlər verməklə kifayətlənir, hər iki müsəlman dövlətini bir-biri ilə vuruşdurmaqla zəiflətmək istəyirdilər. I Şah Abbas hakimiyyətə gələndən sonra fəal xarici siyasət yeridərək üç mühüm vəzifəni həyata keçirməyə çalı- şırdı. Birinci, Xorasanı Şeybanilərdən geri almaq; ikinci, os- manlılar tərəfindən ələ keçirilmiş əraziləri qaytarmaq; üçüncü, Portuqaliyanın İran körfəzindəki ağalığına son qoyaraq Hind okeanına çıxmaq. Xüsusilə Osmanlılara qarşı Qərb dövlətlə- rinin gücündən istifadə etmək istəyirdi. Ona görə də I Şah Abbasın dövründə Qərbi Avropa dövlətləri ilə Səfəvi dövlətinin əlaqələri əvvəlki dövrlərə nisbətən daha da genişlənmişdi. Şah Abbas hakimiyyətinin ilk illərində, 1587, 1590-1591-ci illərdə Venetsiya dojuna elçilər göndərmişdi. 1599-cu ildə ingilis elçisi Antoni Şerli və Hüseyn Əli bəy Bayatın başçılığı ilə Avropaya göndərdiyi nümayəndə heyəti digər ölkələrlə yanaşı Venetsiyada da danışıqlar aparmalı idi. 1603-cü ildə Fəthi bəyin (Xoca Fətullah) başçılığı ilə 12 nəfərlik nümayəndə heyəti Venetsiyaya göndərilmişdi. Şah Abbas tərəfindən göndərilən elçilər Venetsiya ilə ticarət və siyasi əlaqələr qurmaqla əsasən odlu silah alıb gətirməli idilər. Venetsiya hökumətinin qərarı ilə Şah Abbasın elçilərinə sərbəst ticarət etmək və odlu silah almalarına icazə verilmişdi. Xoca Səfərin rəhbərliyi ilə göndərilən nümayəndə heyəti 1610-cu il yanvarın 22-də Venetsiya hökuməti tərəfindən qəbul edildi. Görüş zamanı Venetsiya dojuna Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin gedişi barədə məlumat verildi. 132 Səfəvi elçiləri vasitəsi ilə Venetsiya hökuməti tərəfindən göndərilən məktubda əvvəlki məktublarda olduğu kimi təmtəraqlı ifadələr və vədlər verilirdi. Venetsiya hökuməti isə əslində Osmanlı dövləti ilə münasibətləri pozmaq istəmir, bu ölkənin ərazisindən keçərək Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqələrini bərpa etmək istəyirdi. I Şah Abbas 1599-cu ildə Antoni Şerli ilə Hüseynəli bəy Bayatın başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini Almaniya, İn- giltərə, Fransa, İspaniya, Şotlandiya, Polşa və Skandinaviya ölkələrinin hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün yola saldı. Bu elçilikdə Şah Abbasın məqsədi Osmanlılara qarşı müha- ribədə hərbi ittifaq bağlamaqla yanaşı Qərbi Avropa dövlətləri arasındakı münasibətləri aydınlaşdırmaq idi. Çünki gələcəkdə İspaniyanı və Portuqaliyanı İran körfəzində işğal etdiyi ərazi- lərdən çıxarmaq üçün Qərb dövlətlərinin aralarındakı çəkiş- mələrdən istifadə etmək lazım gəlirdi. I Şah Abbas Avropa hökmdarlarına göndərdiyi məktublarda bu dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə müharibə etməyə çağırırdı. Şah Abbas məktublarında Qərb dövlətlərinə ticarət imtiya- zından əlavə öz ölkəsində xristianlara öz dinlərini təbliğ etmək, kilsə tikmək vədi verdi. 1600-cü ilin oktyabr ayında Almaniya imperatoru II Rudolf, 1601-ci ilin aprelində Roma papası VIII Klement elçiləri təntənə ilə qəbul edib xoş vədlərlə yola saldılar. İspaniya kralı III Filipp tərəfindən də nümayəndə heyəti yüksək səviyyədə qarşılandı. Venetsiya hökuməti Os- manlı dövləti ilə sülh danışıqları apardığına görə elçiləri qəbul etmədi. Almaniya imperatoru öz elçisi Stefan Kakaşı danışıqları davam etdirmək üçün Səfəvi sarayına göndərdi. Osmanlılarla müharibə ərəfəsində Antonio de Qouveanın başçılıq etdiyi elçilər I Şah Abbasla danışıqlar aparmağa gəldilər. İspaniya dövlətinin məqsədi yalnız Osmanlılara qarşı deyil, həm də İran körfəzində İngiltərə və Hollandiyanın mövqeyinə qarşı Səfəvi dövləti ilə yaxınlaşmaq idi. 133 I Şah Abbas 1603-cü il fevralın 11-də İspaniya və Roma papasının elçilərini qəbul etdi. İspaniya elçisi Antoni de Qouvea ilə birlikdə öz elçisi Allahverdi bəy Türkmanı İspaniya ilə hərbi ittifaq bağlamaq üçün Avropaya yola saldı. 1604-cü ildə I Şah Abbasın hərbi düşərgəsinə İspaniya və Portuqaliya kralının elçiləri gəldilər. Onlarla birlikdə İmamqulu xan Pakizə Türkman İspaniyaya yola salındı. Lakin Almaniya imperatoru II Rudolf 1606-cı ildə Os- manlı dövləti ilə separat sülh bağladı. 1608-ci ilin iyununda Allahverdi bəy Türkman Antonio de Qouvea ilə birlikdə vətənə qayıtdı. İspaniya kralı göndərdiyi məktubda Osmanlılar üzərində qələbə münasibəti ilə I Şah Abbası təbrik edir və öz ərazisində katolik keşişlərinə “mərhəmətini əsirgəməməyi” xahiş edirdi. Səfəvi dövlətinin Osmanlı dövlətinə qarşı İngiltərəni müharibəyə cəlb etmək planı baş tutmadı. Beləliklə, Avropa dövlətlərini müharibəyə cəlb etməyin baş tutmadığını başa düşən I Şah Abbas 1612-ci il noyabrın 26- da Osmanlı dövləti ilə İstanbul sülh müqaviləsini imzaladı. Hindistandan Avropaya okean yolu ilə ədviyyat daşınması Portuqaliyanın nəzarətində olsa da İspaniya Hind okeanı hövzəsində və İran körfəzində möhkəmlənməyə çalışırdı. I Şah Abbas İran körfəzində, o cümlədən Hörmüzdə Portuqal ağalı- ğını aradan qaldırmaq üçün İspaniyanın qüvvəsindən istifadə etməyə çalışırdı. I Şah Abbasın 1607-ci il noyabrın 7-də İspaniya kralı III Filippə göndərdiyi məktubdan aydın olur ki, Hörmüz limanının Portuqaliyanın əlində olduğu bir vaxtda ispanları ora dəvət etməklə I Şah Abbas körfəz üzərində Portuqal ağalığını sarsıtmaq istəyirdi. XVI əsrdə Hind okeanından keçən yollara Portuqaliya və İspaniyanın, Aralıq və Qara dənizdən keçən yollara Osmanlı dövlətinin nəzarət etdiyi bir şəraitdə İngiltərə və Hollandiya Hindistan və Səfəvi ölkəsinə çıxmaq üçün yeni yollar axtarırdılar. Ona görə də XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti 134 ilə birbaşa ticarət əlaqəsi qurmaqda maraqlı olan ingilis “Ost- hind” şirkəti İran körfəzində Portuqal inhisarına qarşı açıq mübarizəyə girərək, I Şah Abbasın sarayına elçilər göndərməyə başlamışdı. I Şah Abbas 1615-ci ildə“Ost-hind” şirkətinin nümayəndəsi Stil və Qlouzerə Cəskdə faktoriya təsis etməyə icazə verdi. 1615-ci ildə Səfəvi- İngilis əlaqələrinin güclənməsi İngil- tərənin dünya okeanlarında rəqibi olan İspaniyanı bərk narahat edirdi. İspaniya kralı II Filipp proseslərin axarını öz xeyrinə dəyişmək, diplomatik və iqtisadi sahədə danışıqlar aparmaq üçün 1617-ci ildə xüsusi elçisi Don Qarsiya de Silvanı Səfəvi dövlətinə göndərdi. I Şah Abbas 1618-ci ilin yazında Qəzvində onu qəbul etdi. Don Qarsiya de Silvanın Səfəvi dövlətinin Osmanlı, İngiltərə dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrini pozmaq ruhunda Şah Abbasla apardığı danışıqlar nəticəsiz qurtardı. Danışıqlarda heç bir uğur əldə etməyən İspan elçisi 1619-cu ildə Səfəvi dövlətini tərk etməyə məcbur oldu. Bunun əsas səbəbi İspaniyanın körfəz məsələsində yalnız öz mənafeyindən çıxış etməsi oldu. İngiltərə isə öz məna- feyindən çıxış etsə də, körfəz məsələsində Səfəvilərin möv- qeyini müdafiə edirdi. İngiltərə sərbəst ticarət əlaqələrinin qarşısında əsas maneə olan Portuqaliya donanması 1620-ci ildə ingilis “Ost-hind” şirkətinin hərbi donanması tərəfindən İran körfəzinin Cəsk adlı yerində məhv edildi. 1621-ci il noyabrın 21-də Səfəvi dövləti ilə İngiltərə arasında bağlanmış müqa- viləyə görə İran körfəzində iki ölkə arasında qurulacaq iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi qaydası müəyyən olundu. 1622-ci ildə Səfəvi dövləti ilə İngiltərənin birgə səyləri nəticəsində Hörmüz və Kiş adaları portuqallardan geri alındı. 1625-ci ildə portuqallar Hörmüzü yenidən ələ keçirmək istəsələr də, bu, baş tutmadı. XVII əsrin əvvəllərində İran körfəzində ticarət üstünlüyü qazanmaq uğrunda mübarizəyə Hollandiya da qoşulmağa çalışırdı. 1602-ci ildə təsis edilmiş (bünövrəsi isə 1597-ci ildə 135 qoyulmuşdu) Hollandiyanın Şərqi Hindistan (Ost-hind) şirkəti okeanda ingilis “Ost-hind” şirkətinin əsas rəqibinə çevrilmişdi. Bu dövrdə Səfəvi dövləti ilə Hollandiya Respublikası arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələr güclənirdi. 1683-cü ildə Hollandiyadan İsfahana gələn səfir Hobert Visnixanın I Şah Abbasla apardığı danışıqlar nəticəsində 1623-cü il noyabrın 21- də 23 maddədən ibarət müqavilə bağlandı. Həmin müqaviləyə görə Hollandiya tacirlərinə Səfəvi dövlətində sərbəst ticarət etmək hüququ verilir, ölkəyə gətirdik- ləri və buradan apardıqları mallara görə vergi verməkdən azad edilir, hollandiyalılara öz çəki vahidlərindən istifadə etmək və ticarət evlərinə toxunulmazlıq hüququ verildi. Müqaviləyə görə hollandiyalılar Səfəvi dövlətində xristianlar üçün kilsə tikə bilərdilər. 1626-cı ildə Hollandiya ilə rəsmi danışıqlar aparmaq üçün Musa bəyin rəhbərliyi ilə Səfəvi elçiləri Hollandiyaya getdi. Əsas məqsəd Hollandiya-Osmanlı münasibətlərini pozmaqdan və portuqalları Maskatdan sıxışdırıb çıxarmaq üçün Hollandiyadan hərbi yardım almaq idi. 1630-cu ildə I Şah Səfi (1629-1642) İsfahanda yaşayan holland Jan Van Hasseri Hollandiyaya göndərmiş, iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirmək məqsədi ilə 1631-ci il fevralın 7-də Hollandiya-Səfəvi müqaviləsi bağlanmışdı. Bu müqaviləyə görə Səfəvi tacirləri Hollandiyada sərbəst alış-veriş etmək, alqı-satqıda öz çəki vahidlərindən istifadə etmək və digər xarici ölkə tacirlərinə verilən imtiyazlardan istifadə edə bilərdilər. 1642-ci ildə Hollandiya ilə Səfəvi dövləti arasında 16 maddədən ibarət yeni bir ticarət müqaviləsi də bağlanmışdı. Bu müqavilədə əsasən 1623-cü il ticarət müqa- viləsinin təkrarı öz əksini tapırdı. Səfəvi dövlətinin Hollandiya Respublikası ilə güzəştli ticarət müqavilələri bağlamaqda məqsədi İngiltərənin İran körfəzindəki tam nüfuzuna qarşı çevrilmişdi. 136 Hollandiya tacirləri onlara verilən imtiyazlardan istifadə edərək İran körfəzində xam ipəyin satışı üzərindəki inhisar hüququndan sui-istifadə edir, xarici ölkə tacirləri ipək almaq istədikdə ipəyin qiymətini süni surətdə qaldırıb salırdılar. Onların bu özbaşınalığının qarşısını almaq üçün I Şah Səfi bağlanmış müqavilənin şərtlərini pozaraq Hollandiya tacirlə- rindən gömrük rüsumu və rəhdari alınması haqqında göstəriş vermişdi. Hollandiya hökumətinin I Şah Səfinin həyata keçirdiyi tədbirə etirazı nəticə vermədikdə onlar Səfəvi dövlə- tindən xam ipək almalarını dayandırdılar. Bu siyasətin Səfəvi dövlətini narahat etmədiyini gördükdə güc üsuluna əl atdılar. Çünki xam ipək alışının dayandırılması hollandiyalıları böyük qazancdan məhrum etmişdi. Ona görə də K işə hücum edərək İran körfəzinin ticarət yolunu kəsdi. Məcburiyyət qarşısında qalan II Şah Abbas 1645-ci ildə Holland “Ost-hind” şirkətinə Səfəvi dövlətinin bütün məntəqələrindən ipək almaq və heç bir gömrük ödəmədən xaricə ixrac etmək, habelə sərbəst ticarət etmək hüququ verdi. Hollandiyaya verilən bu ticarət imtiyazları ingilis tacirlərinin mövqeyinə mənfi təsir göstərdi. İngilis tacirləri öz ticarət məntəqələrini Bəndər Abbasdan Bəsrəyə köçürmək məcburiyyətində qaldılar. Hollandlar ingilislərin Bəsrədəki ticarət faktoriyalarını da dağıtdılar. 1660-cı illərdən ingilislər Səfəvi məmləkətində ipək ticarətini genişləndirsələr də üstünlüyü hollandiya tacirləri saxladılar. XVII əsrin ikinci yarısında da Hollandiya ilə Səfəvi dövlətində ticarət əlaqələrində ipək ticarəti əsas rol oynayırdı. Hollandiya “Ost-hind” şirkətinin I Şah Süleymanla bağladığı ticarət müqaviləsi hollandlara verilmiş imtiyazları qoruyub sax- layırdı. Hətta Hollandiya hökuməti Arxangelsk-Volqa-Xəzər yolu ilə Səfəvilər dövlətinin Şirvan, Gilan və başqa vilayətləri ilə də ticarət əlaqələri qurmaq istəyirdi. 1680-ci ildə Rusiya dövlətindən Səfəvi məmləkətinə gedən ticarət yollarından istifadə etməsi ilə əlaqədar apardığı danışıqlar uğursuzluqla 137 nəticələndi. Çar hökuməti holland elçisinin bu təklifinə razılıq vermədi. XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərində Hollandiya ilə İngiltərə arasında İran körfəzində rəqabət daha da kəskinləşdi. İngilislər körfəzdə hollandları getdikcə sıxışdırırdılar. Sultan Hüseynlə ingilislərin bağladıqları 1699-cu il müqaviləsi ilə ingilis “Ost-hind” şirkətinə Səfəvi dövlətində gömrüksüz ticarət etmək imtiyazı verildi. XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi dövləti ilə Qərbi Avropa ölkələri arasında iqtisadi əlaqələrin qurulmasında böyük əhəmiyyətə malik olan İran körfəzinin mühüm məntəqələrini tutmaq və Şərq ticarətini ələ keçirmək uğrunda Portuqaliya, Hollandiya və İngiltərə arasında gedən mübarizəyə gec də olsa, Fransa da qoşuldu. Fransızlar ilk dəfə 1664-cü ildə Səfəvi dövlətindən Bəndər Abbasda faktoriya təsis edib ticarət imtiyazı aldılar. XVIII əsrin əvvəllərində öz fəaliyyətlərini daha da geniş- ləndirən fransızlar 1708 və 1715-ci illərdə Şah Hüseynin hakimiyyəti illərində (1694-1722) əlverişli müqavilələr imza- ladılar. 1708-ci ildə 31 maddədən ibarət ticarət müqaviləsi ilə fransız tacirləri gömrük və vergilərdən azad edilir, onların mal- larının təhlükəsizliyinə təminat verilir, fransız şirkətləri üçün xüsusi karvansaralar müəyyənləşir, müəyyən olunmuş miq- darda qızıl və gümüş alıb-sata bilər, fransız tacirlərinin sayı 20 nəfərə çatarsa karvansara xərclərindın azad edilirdilər. Müqavilədə malları oğurlanan tacirlərə dəyən zərərin ödə- nilməsi də göstərilirdi. Fransız din xadimlərinin dini ayinlərini azad icra etmək hüquqları da müqavilədə əksini tapırdı. Şah Hüseynin holland və ingilislərə nisbətən Fransa ilə iqtisadi və siyasi əlaqələrə üstünlük verməsinin əsas səbəbi Fransa donanmasından istifadə edərək Maskat və İran körfə- zində quldurluq edən, ticarət yollarındakı gediş-gəlişə mane olan dəniz quldurlarını məhv etmək idi. Çünki hollandlar və 138 ingilislər bu sahədə Sultan Hüseynə kömək etmək istəmirdilər. Sultan Hüseynin Fransaya göndərdiyi elçisi Məhəmməd Rza bəyi 1715-ci ildə Fransa kralı XIV Lüdovik özü qəbul etmişdi. Fransa ilə bağlanan 1715-ci il müqaviləsində 1708-ci il müqaviləsinə beş maddə əlavə edilmişdi. Bu müqavilədə əksini tapan əlavələr – fransız tacirləri idxal və ixraca görə vergi vermədən Səfəvi dövlətində hind və digər xarici ölkələrin mallarını ala bilərdilər; fransız səfirləri Səfəvi ölkəsində başqa ölkələrin səfirlərindən nüfuzlu olmalı idi; fransız tacirlərinin malları yoxlanılmamalı idi; fransızlar istədikləri qədər at ala bilərdilər; fransız tacirləri karvansaralarda pulsuz təmin olunmalı idilər — Fransa tacirlərinə verilən imtiyazlar daha da artırdı. Lakin XVII əsrin sonu — XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövlətində baş vermiş iqtisadi tənəzzül ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinə mənfi təsir göstərirdi. Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|