Nizolarning ijtimoiy psixologik tavsifi

Asosiy qism 
Nizo bu-qarama-qarshi maqsadlar, pozisiyalar va qarashlardir. 
Nizoning kelib chiqishi 
Har qanday nizoning negizida nizoli vaziyat yotadi. Nizoli vaziyat bu — tashkilot 
jamoasining manfaatlari va xodimlar guruhi yoki ayrim xodimlar o‘rtasida 
nomuvofiqlik natijasida vujudga keladigan jamoadagi psixologik holatdir. Nizoli 
vaziyat ikkita tarkibiy qism — nizo qatnashchilari (opponentlar) va nizo predmeti 
mavjudligini nazarda tutadi. 
Nizoning rivojlanishi uchun to‘qnashuv zarur bo‘lib, bunda tomonlardan biri 
harakat qila boshlaydi. To‘qnashuv nizo sub’yektlarining istagi bo‘yicha yoki ularning 
hohish-istagidan qat’i nazar mustaqil ravishda vujudga kelishi mumkin. 
Nizo turlari 
Nizolar turlari va ularni yuzaga kelish sabablari. 
Ichki shaxsiy nizo burch va vijdon o’rtasidagi, ishlab chiqarish talablari va shaxsiy 
ehtiyojlar o‘rtasidagi farq natijasi hisoblanadigan nizo; 
Shaxslararo nizo ishlab chiqarishda keng tarqalgan nizo turi. Uning mohiyati 
(moddiy, moliyaviy, mehnat) taqsimlashda rahbariyat oldida bo‘linmaning 
manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Bunday nizo vertikal nizo deb ham ataladi. 
Shaxslararo nizo turli sabablar – nuqtai nazarlarning bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi, 
xarakterlarning har xilligi va hokazolar tufayli shaxslar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarda 
namoyon bo‘ladi; 
Guruh va shaxs o‘rtasida nizo guruh xulq-atvor me’yorlari, qadriyatlari guruh 
a’zolar ularni qabul qilmagan holatda bu a’zolarning o‘z qadriyatlari va xulq-atvor 
me’yorlari bilan farq qilganda vujudga keladi; 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 202
1165 
Guruhlararo nizo tashkilotning ikkita tarkibiy bo‘limi yoki bo‘linma ichidagi 
norasmiy guruhlar o’rtasida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan nizodir. 
Tashkiliy nizo bu- xodimlar, tashkilot jamoalari o‘rtasida ularning birgalikdagi 
mehnat faoliyati jarayonida manfaatlar qarama-qarshiligi, kelishuvning yo‘qligi, 
hattoki biron-bir ishbilarmonlik masalasini hal etish jarayonida qarama-qarshiliklar 
tufayli vujudga keladi. 
Nizolar ko‘p tomonlama, dinamik, rivojlanayotgan jarayonni ifodalaydi. 
Nizolar rivojlanishining uchta asosiy bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
nizodan oldingi vaziyat 
nizoning o‘zi 
nizoning hal etilishi. 
Nizolarni vujudga keltiruvchi sabablar ayrim bo‘linmalar va xodimlarning 
maqsad va vazifalari muvofiqlashtirilmaganligi va bir-biriga qarama-qarshiligi 
rahbariyatning funsional xizmat bilan, masalan, mehnat intizomining buzilishi sababli 
to‘qnashuvi); 
huquq va majburiyatlarning aniq cheklanmaganligi; 
resurslarning cheklanganligi (resurslarni taqsimlash jarayoni uchun nizolarning 
vujudga kelishi xarakterli); 
ijrochining professional tayyorgarlik darajasi pastligi; 
«arzanda»larga asoslanmagan (ayniqsa, ommaviy) tanbeh berish yoki ularni 
maqtash; 
xulq-atvor va hayotiy tajribadagi farqlar; 
o‘sish istiqbollarining noaniqligi; 
ish sharoitlarining yomonligi (bino harorati, noto‘g‘ri joylashtirish va h.k.); 
menejer tomonidan e’tiborning yetarli emasligi (qo‘l ostidagi xodimlarning 
muhtojliklariga e’tiborsizlik, ayrim xodimlarga nisbatan yaxshilikni ravo ko‘rmaslik, 
tanqidni qabul qilmaslik va b.); 
boshqa muvaffaqiyatga erishgan shaxslarga hasad, ishni adolasiz baholashdan 
xafa bo‘lish (psixologik fenomen). 
Nizo oqibatlari 
Funsional oqibatlar tashkilot, mehnat jamoasi, xodim uchun foydali, ijobiy 
Nizoni hal qilishda har ikkala tomon uchun ma’qul qaror qabul qilinishida 
namoyon bo‘ladi. Qarama – qarshi tomonlar nizo yechimiga teng manfaat nuqtai 
nazaridan yondashilganda mamnun qoladigan. Bunday oqibat o‘z navbatida nizo 
yechimi bo‘yicha qabul qilinadigan qaror to‘siqlarini, ya’ni qarama – qarshi 
tomonlarning bir – biriga bo‘lgan: 
adovatni ; 
xusumatni; 
dushmanlikni; 
adolasiz kabi g‘arazli to‘siqlarni yumshatishga yoki butunlay yo‘qotishga imkon 
beradi. 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 202
1166 
Funsional oqibatning boshqa ko‘rinishida qarama – qarshi tomonlarning ko‘proq 
hamkorlik qilishga, hattoki kelgusida ham o‘rtada nizo chiqmaslikka bo‘lgan 
moyilliklari namoyon bo‘ladi. 
Disfunsional oqibatlar salbiy va hatto vayron qiladigan 
Agar nizolarni boshqarishning samarali yo’llari topilmasa, u holda maqsadga 
erishishga xalaqit beruvchi quyidagi ko’rinishdagi disfunsional oqibatlar yuzaga kelishi 
mumkin ya’ni: 
qoniqmaganlik, mamnun bo‘lmaslik, norozilik; 
yomon ruhiy holat; 
qo‘nimsizlikning oshishi; 
mehnat unumdorligining pasayishi; 
kelajakda hamkorlikning susayishi; 
o‘zining guruhiga ko‘proq sadoqat va boshqa guruhlar bilan raqobatni 
susaytirish; 
qarshi tomonni faqat “dushman” deb gumonsirash, o‘zining maqsadini ijobiy, 
qarshi tomonning maqsadini esa faqat “salbiy” deb o‘ylash; 
hamkorlikka chek qo‘yish va qarama – qarshi tomonlar bilan nizoga chiqish; 
o‘zaro munosabat va hamkorlikni sussaytirib, adovatni, xusumatni kuchaytirish; 
urg‘uni o‘zgartirish: diqqat e’tiborni ko‘proq real muammoni yechishga emas, 
balki nizo jarayonida “g‘olib” chiqishga qaratish. 
Nizolarni boshqarish 
Eng ideal holatda menejer nizolarni hal qilibgina (bartaraf etib) qolmasdan, 
ularni boshqara olishi ham lozim deb hisoblanadi. 
Nizolarni boshqarish nizoli vaziyatni o‘zgartirish, zarurat tug‘ilganda esa 
umuman bartaraf qilishdan iborat. Nizoni hal etishning hal qiluvchi belgisi 
to‘qnashuvni, ya’ni nizo predmeti, maqsadi, ob’yektini bekor qilishdir 
Nizoli vaziyatlarni boshqarishning bir qator samarali usullari mavjud. Ularni 
quyidagi yirik guruhga bo‘lish mumkin. 
Tarkibiy – tashkiliy usullarga quyidagilar kiradi. 
Ishga bo‘lgan talabni tushuntirish usuli. Bu usul disfunsional usulga mutlaqozid 
bo‘lib, bunda har bir xodim va bo‘limlardan qanday natija kutilishi tushuntiriladi. 
Muvofiqlashtirish va integrasiyalash usuli. Bu usul og‘zaki buyruq (amr) zanjiri 
deb yuritiladi. 
Tarkibiy-tashkiliy usullar 
Ishga bo‘lgan talabni tushuntirish 
Muvofiqlashtirish va integrasiyalash 
Umumtashkiliy kompleks maqsadlar 
Mukofatlashning tarkibiy tizimini takomillashtirish 
Strategik usullar 
Uzoqlashish 
Silliqlashish 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 202
1167 
Majburlash 
Kelishuv 
Muammoni xal etish 
Nizoli vaziyatlarning oldini olish yoki ziddiyatni yumshatishning beshta strategik 
usuli ma’lum. 
Uzoqlashish. Komil inson janjaldan uzoqlashishga harakat qiladi. Kelishmovchilik 
avjiga chiqqanda u muhokamaga qatnashmaydi. Bunday usul nizoli vaziyatning 
yechilishiga manfaatdor bo‘lmagan va o‘zaro manosabatlarning zohiriy yaxshiligicha 
qolishini istashgan hollarda tomonlar tarafidan qo‘llaniladi. Bunday xolatli zaruriyat 
hali yetilmagan yoki ziddiyatga chiqyvchilarning lavozim darajalari yaqin bo‘lgan 
hollarda kuzatiladi. 
Silliqlanish. Bu usul kishilarni yaxshilikka undash yo‘li bilan nizoni bartaraf 
qilishga qaratilgan. Ziddiyatli vaziyatda qarama-qarshi tomonlar bir-biri bilan 
hushmuomalali bo‘lishga, arzimagan napsaga achchiqlanish, umuman bir vaqtning 
o‘zida birga suzayotgan qayiqni “qaltis tebratish” yaramasligiga chaqirishadi. 
Majburlash - bu tomonlardan birining xohish-irodasini, so‘zini majburan, zo‘rlab 
qabul qildirish. So‘zini o‘tkazmoqchi bo‘lgan tomon qarshi tomonning fikri bilan 
hisoblashmaydi, uni inkor etadi. Bunday strategiyani qo‘llaydigan tomon tajavuzkorlik 
bilan o‘z xohishini qarshi tomonga majburlab o‘tkazadi. Bu usulni ko‘proq rahbarlar 
qo‘l ostida ishlaydiganlarga nisbatan qo‘llashadi 
Kelishuv. Nizoli holatdan muvaffaqiyatli chiqishning eng muhim sharti - bu 
murosaga kela olish. Kelishuv bilan nizolarni hal etish, bu yuqori baxolanuvchi 
strategik usul bo‘lib, bunda ikkala tomonni qanoatlantiruvchi yechimga kelinadi. 
Muammoni xal qilish. Bu usul barcha tomonlarni qanoatlantiruvchi yechimni 
topish uchun nizoni chaqiruvchi sabablarni chyqyp tahlil qilish va barchaning fikrlarini 
inobatga olishga asoslanadi. Bu usul tarafdorlari o‘z maqsadiga boshqalar maqsadi 
orqali emas, balki nizoning eng oqilona yechimini topish evaziga erishishni 
hushlaydilar. 
Rahbarning sa’y-harakatlari mehnat jamoalarida nizolarni hal etishning asosiy 
vositasi hisoblanadi. Nizoni hal etish uchun rahbar quyidagilarni bajara olishi lozim: 
yuzaga kelgan vaziyatni ob’yektiv baholash va agar haqiqatda shunday bo‘lsa, 
nizoning mavjudligini tan olish. 
Nizoning mavjudligini tan olish ko‘plab salbiy jihatlarning – xodimlar o‘rtasida 
gaplarning chala qolishi, «parda orti» harakatlarining oldini oladi va nizoning hal 
etilishiga yaqinlashtiradi; 
nizoning bahonasini uning predmetidan – ko‘pincha ob’yektiv yoki sub’yektiv 
yashiriladigan bevosita sababidan ajrata olish; 
nizo turini, uning bosqichini, predmetini, qatnashchilarning (opponentlarning) 
asosiy maqsadlarini aniqlash;