Nizomiy nomidagi

1-jadval 
Jismoniy yuklamalarning turkumlarga bo’linishi 
Shidd
atlik 
guruhlari 
Faoliyat turlari 
Modda 
almashini- 
shining 
o’sishi 
1. 
Yotgan holatda harakatni yo’qligi 
1 
2. 
Tinch o’tirgan holda 
2 
3. 
Juda yengil jismoniy yuklama (sekin 
yurish-3 km.s.
-1
; sekin velosipedda yurish va 
b.q.) 
3 
4. 
Engil jismoniy yuklama (o’yin, ertalabki 
gimnastika, va b.q. 
4-6 
5. 
O’rtacha jismoniy yuklama (shiddatli 
yugurish, sport o’yinlari va boshqalar). 
7-9 
6. 
Katta jismoniy yuklama (chegaraga yaqin 
va chegaradagi tezlikda yugurish va boshqalar) 
10 

---

9 
Yuklamani tashkil qilish va uni dam olish bilan almashinib borishning har bir 
tartibi jismoniy tarbiya usullari tuzilishining asosi bo’lib hisoblanadi. 
1-chizma. Yuklama turlari. 
O’zgarmas yuklama jarayonida mashq bajarishda mushak ishlarining doimiy 
shiddati saqlanadi. Bunda: 

Tashqi yuklama hajmi bir xil bo’lib, quyidagi omillar bilan bajariladi: 
Yuklama shiddatini quyidagi omillar bilan boshqariladi: 

harakat tezligi m.s.
-1
; 

tezlanish kengligi, m.s.
-1
; 

koordinatsiya murakkabligi; 

mashqlarni bajarish sur’ati (ma’lum vaqt ichida takrorlash soni) 

nisbatan quvvatni kengligi (ma’lum mashqlarda yoki shaxsiy rekordiga 
qarab foiz hisobida); 
harakat amplitudasi qancha katta bo’lsa, yuklamaning shiddati ham katta. 
Yuklamaning ichki tomoni (fiziologik, ruhiy) ham doimiy bo’lib, faqat 
davom etish vaqtiga nisbati jihatidan o’zgaradi. 
Shartli ravishda yuklamaning ichki va tashqi tomonlarini farqlash qabul 
qilingan. 
Yuklama 
O’sib boruvchi 
O’zgaruvchan 
O’zgarmas 
Uzluksiz 
Oraliq 
Pasayib boruvchi 
O’zgaruvchi 

---

10 
Tashqi tomoni – bu mashqlarni takrorlash soni, ularning davom etish vaqti, 
tezligi, harakat sur’ati, ishlatilayotgan og’irlik hajmi. 
Ichki tomoni tana faoliyati imkoniyatlarini jalb etish (tomir urishi, o’pkadagi 
havo sig’imi, qon tomir bosimi va boshqa ko’rsatkichlar). 
Tashqi ko’rsatkichlar mashq jarayonidagi alohida mashg’ulotlar bo’lib, 
mashqlarning sonini aniqlab, sportchiga yuklamani mo’ljallashga yordamlashadi. 
Ichki ko’rsatkichlar – tana faoliyati o’zgarishining ko’rsatkichlari, mashqlar 
bilan maqsadga muvofiq holda yuklamani taqozo etib, mashqlar ta’sirida sportchi 
tanasida yuz beradigan o’zgarishlar rivojina ob’ektiv baholashga imkon beradi. 
Yuklamaning hajmi deyilganda ayrim mashqlarning uzoq ta’sir qilishi, 
shuningdek, muayyan vaqt ichida (ayrim mashqlarda, mikrotsiklda, bosqichda, 
davrda) bajariladigan jismoniy ishning jami miqdori tushuniladi. 
Yuklamaning shiddati deyilganda esa jismoniy mashqlarni bajarishda 
ularning shug’ullanuvchilar organizmiga ko’rsatgan ma’lum ta’siri tushuniladi. 
Yuklamaning shiddatini quyidagi omillar bilan boshqarish mumkin: 

Harakat tezligi, m.s.
-1
;; 

tezlanish kengligi, m.s.
-1
;; 

koordinatsion qiyinchilik 

mashqni bajarish shiddati; 

kuchlanishni nisbiy kengligi (aniq mashqni bajarish rekordi, foiz 
hisobida); 

harakat amplituda qancha katta bo’lsa, shunga yuklamani shiddati ham 
katta; 

atrof muhitni qarshiligi (shu joyning relefi, shamol, suvni oqimi va b.); 

qo’shimcha qarshilik kengligi. M.:qo’shimcha qarshilik bilan oldingi 
tezlikda yugurish; 

mashqni bajarish vaqtidagi ruhiy shiddat. M.: qilichbozlikni javobgar 
musobaqalarda qatnashganda YUQTU 180 m ursa, kichik ahamiyatsiz 
musobaqalarga 140-160 zarba uradi (Keller, Liner, Turetskiy, 1989). 

---

11