Nizomiy nomidagi

26-Mavzu: Auksologiya
Auksologiya – yosh antropologiyasining bir qismidir. Umuman olganda faqat yosh antropologiyasinigina emas balki tabiiy qarish haqidagi ham tushunchadir.Lekin bu faqat o‘sish va rivojlanishga taaluqlidir. Bu so‘z grechadan olingan bo‘lib auxano — o‘sish degan ma’noni anglatadi. Bu atamani birinchi bo‘lib fransuz olimi Pol Goden 100 yil oldin taklif etgan. Lekin faqat 1970 yillardan boshlab bu atamaga e’tibor kuchaydi.
Auksologik tadqiqotlarning asosiy maqsadi – birinchi o‘rinda o‘sish qonuniyatlarini, o‘sish mexanizmlarini va o‘sish va rivojlanishga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni o‘rganishdir.
Auksologiyada shunga e’tibor berish kerakki nafaqat individual ravishdagi tashxislar balki populyatsiyalararo taqqoslashlar vaqtlar o‘tishi bilan odamlarda bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganish uchun juda ko‘p ma’lumotlar yetkazib beradi.
Vaqtlar o‘tishi bilan odamlarga iqlim etnik omillarning ta’siri uning jismoniy parametrlariga ta’sir ko‘rsatib boradi. Auksologiya fanlarning o‘zaro bog‘liqligida shakllanib boradi. Misol uchun morfologik yosh antropologiyasi juda keng miqyosda tibbiyot va endokriologiya bilan bog‘liqdir. O‘sish va uning o‘rganib borish va o‘sish modelini yaratish – bu – ematematika bilan kengg ko‘lamli biologik jarayonlar esa– evolyusiya va genetika bilan bog‘liqdir..
Dastlab auksologiya termini asosda. Antropolog8iya shu tomoni bilan kuchliki u o‘lchaydi va o‘lchashni yaxshi ko‘radi. Shuning uchun auksologiyada keng qo‘llaniladigan usul antropometr. Bundan tashqari boshqa metodlar ham mavjud. Jumladan tananing qaysi qismida yog‘ miqdori va muskul massasini faolligini – bioimpedansometriya metodi yordamida aniqlanadi bunda maxsus asboblar yordamida odam uchun zararsiz bo‘lgan 10 A, tok ta’sir etiladi bu yordamida tanadagi yog‘ miqdori hujayra faolligi, muskul massasi va boshqalar aniq aniqlanadi. Shuningdek genetik metodlar ham o‘z o‘rniga ega, bu metod yordamida tana uzunligini irsiylanishi o‘rganiladai hozirgi vaqtda tana uzunligiga javob bnruvchi 200 dan ortiq genlar mavjudligi aniqlandi.
Odam larning o‘sish va rivojlanishiga biologik, sotsial iqtisodiy omillar o‘z ta’sirinii ko‘rsatadi. Albatta bu bilan auksologiya shug‘llanadi.
Biz ko‘proq evolyusion va individual farqlar bilan shug‘ullanamiz. Afrika xalqlaridagi populyatsiyalar o‘rtasida tana uzunligi bo‘yicha maksimal farqlarni kuzatish mumkin. Yaqin vaqtlargacha ayrim populyatsiyalarda yoshlarni bo‘yi 180sm bo‘lgan, albatta xozirgi vaqtda bu sohada yevropaliklar o‘tib ketdi. Ular o‘z vaqtida planetadagi eng baland odamlar xisoblangan. Pigmelar esa eng past bo‘yli odamlar bo‘lib ularning erkaklarini bo‘yi 150sm dan baland emas. Pigmelar ichida yanada past bo‘ylililar uchraydi.
Nima uchun odamlarning bo‘yi o‘zgaradi? Bu savolga evolyusion nuqtai nazardan tushuntirishga harakat qilamiz. Ma’lumki o Australopithecus afarensis –Avstralopitek afar avstrolopiteklarini bo‘yi 120-130sm atrofida bo‘lgan. Ular ikki oyoqlab yurishga o‘tishi qomatni tik tutishi asta sekinlik bilan ta’sir ko‘rsatgan. Bundan keyin odamlar ajdodida bo‘y o‘sishi aniq namoyon bo‘la boshlagan.Avstropiteklarga nisbatan (Homo habilis) ma’lum miqdorda balandroq (Homo erectus) – xuddi biz singari, ayrim qazilma xoldda topilgnanlarda bo‘ylarning uzunligi 180sm oshgan..
Keyinchalik neandertallar bo‘yi iqlimning sovishi natijasida ma’lum miqdorda tananing ixchamlashishi va bo‘y pasayishi, tananing baquvvatlashishi kuzatilagan. Keyinchalik kramonlar vujudgakelib ularni bo‘yi tana tuzilishi barcha parametrlar bo‘yicha hozirgi odamlarga to‘g‘ri keladi.