Nókis kánshilik institutí “TÁbiyiy hám ulíwma kásiplik pánler” kafedrasí

2. 2. Kán tariyxı
Karyer qurılısı 1954-jılda baslanıp, 1959 -jıl 1-iyulda Qalmoqqir konining birinshi gezegin jumısqa túsiriw tuwrısında akt imzolangan.
Ka’ndi dáslepki ózlestiriw joybarı Leningradtin’ “Gipruda” institutı tárepinen dúzilgen, keyininen Qalmaqir kaninin’ joybarı Moskva “Giprosvetmet” institutına tapsırılǵan hám 1960 -jılda institut keńeytiw joybarın islep shıqqan.
Sol waqıtta júk tasıw úskenesi retinde Ural salmaqli mashinasazliq zavodınıń shómish kólemi úsh kub bolǵan SE 3 ekskavatorlaridan, awdarmalarǵa jınıslardı tasıwda bolsa júk kóteriw qábliyeti úsh tonnadan on tonnaǵa shekem bolǵan avtomobillerinen paydalanılǵan.
Konda 1963-jıldan baslap EKG-8 jar taslı ekskavatorlari islegen, ruda hám jınıs menen musallatlı sostavlar tartıw o'girligi 150 tonna bolǵan elektrovozlar járdeminde tashilgan. 1965-jıl aqırına kelip, barlıq jıp -zarbali burawlaw úskeneleri vSv-3, BSSH 2 M tipidagi sharoshkali burawlaw úskeneleri menen almastırildi. Jetpisinchi jıllardıń baslarında taw-kán úskeneleriniń jańalanıwı baslanadı.
Karyer jılına 5-6 m ga tereńlashmoqda, jumıs iskerlik tarawınıń aldınǵa jılısıw tezligi bolsa 90 -10 m. " Qalmoqqir" konining átirapı kishi tóbelikli tábiyaatqa iye. Konning eń bálent noqatlarınıń dominant júzesinen bálentligi shama menen 200 m. Aymaqtıń tábiyaatı konning joqarı bólegin taw karyeri tárepinen qazib alıw múmkinshiligin aldınan belgilep qoyǵan. Ka’nnin’ bul bólegi yarım kúlkiklar menen ashılǵan. Ka’nnin’ aymaqtıń ústinlik dárejesinden tómende jaylasqan bólegi +660 m belgisinen baslap, statsionar sırtqı qándek menen ashılǵan.
Avtomobil transportınan karyerdin’ joqarı jıyeklerinde, +760 m hám odan joqarı biyikliktegi orınlarda, sonıń menen birge, jıyeklerdi ashıwda kapital hám jańa kesmli qándeklerinde paydalanıladı.
Temirjol transportı júklerdi temirjol awdarmalarına hám kónni qayta islew zavodına tasıw ushın isletiledi. Konda partlatiw qudıqların burg’ilaw SBSh-250 MNA-32 burg’ilaw apparatları menen ámelge asıriladı. Qudıqlar diametri 244, 5 mm bolǵan sharoshkali dolotalar menen burg’ilanadı. Úskene qurǵaqlay hám suwg'arilgan, monolit hám sınǵan jınıslarda qudıqlardı burg’ilawi múmkin. Qurǵaqlay jınıslardı burǵılawda qudıqqa hawa -suw qospasın jetkiziw arqalı ızǵar shańn bastırıw májburiy bolıp, shań namlanadi hám atmosfera pataslanbaydi. Burawlaw quralı - uzınlıǵı 8 m, diametri 203 mm 4 shtangadan ibarat. Taw jınısların transport qurallarına júklew- tuwrıdan-tuwrı mexanik bel tipli siklik ekskavatorlar tárepinen ámelge asıriladı. Házirde 4, 6 m3 ten 15 m3 ke shekem shómish sıyımlılıqına iye EKG-20, EKG-15, EKG-12, 5, EKG-10, EKG-8 I, EKG-6, 3, EKG-5 Ol, EKG-5 A, EKG-4, 6 markalı ekskavatorlardan paydalanılıp atır. Ústki qatlam jınısları hám kón keń ólshewli elektrlastırılgan temirjol transportında tashiladi.
Joqarı jıyeklerden (760 m hám odan joqarı ) ústki qatlamdı awdarmalarǵa hám kónni qayta júklew punktlerine tasıw avtomobil transportı arqalı ámelge asıriladı. Karyer bartining arqa-shıǵısında 1-sanlı taw jınısların qabıllaw ushın islep shıǵarıw uchastkası ámeldegi bolıp, ol jaǵdayda tórtew awdarmalı temirjol tupigi bar, olardan ushewi +740 m belgisinde jaylasqan, tórtinshi tupik. 770 m belgisinen 30 m bálentlew bolıp tabıladı.