Nomoddiy akti

2. Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o‘tkazishning umumiy tartibi

Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya hisoboti «nomod-diy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to‘g‘risida fikr shakllanti-rish va korxonada qo‘llanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog‘liq muomalalarning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi:
1. Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o‘rnatilishini aniq-lash (mulkiy obyektlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘-riligi; mavjudligini va muomalalarni hujjatlashtirishning to‘g‘riligini tek-shirish; nomoddiy aktivlarni baholashning to‘g‘riligini tekshirish; invent-tarizatsiya qilish; hisobot ko‘rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’-lumotlariga mosligini aniqlash);
2. Sintetik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlarning kirimi va chiqimi-ga doir muomalalarni soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari);
3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks etti-rish (foydali xizmat muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo‘llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amor-tizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).
Yuqorida keltirilgan masalalar bo‘yicha yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoida-lardan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.
Auditor nomoddiy aktivlarni tekshirish chog‘ida quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:
* nomoddiy aktivlarni hisobga olishni va ular bilan bog‘liq muoma-lalarni soliqqa tortishni tashkil etish masalalarini tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar;
* korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i (farmoyishi) (no-moddiy aktivlar hisobiga taalluqli qismi);
* nomoddiy aktivlar sintetik va analitik hisobi bo‘yicha korxonada qo‘llaniladigan hisob registrlari;
* nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga oladigan dast-labki hujjatlar;
* buxgalteriya hisobotlari.
Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hi-sobga olish uslubiyati bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chi-qadi. Bular xususan quyidagilardan iborat:
amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo‘yicha);
* amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro‘yxati;
* nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo‘llaniladigan namuna-viy qabul qilingan va korxonaning o‘zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari;
* nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari; * nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi;
* nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga olishda qo‘lla-niladigan schyotlar ro‘yxati.
Nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni tekshirish uchun sintetik va analitik hisob registrlari qo‘llaniladigan hisob shakllariga bog‘liq holda foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida nomoddiy aktivlarning sintetik hisobi 13-ASK jurnal-orderda va «nomoddiy aktivlarni hisobga olish vedomosti»da yuritiladi.
Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasida korxonaga mulkiy huquq aso-sida tegishli bo‘lgan nomoddiy aktivlarning miqdori va harakati to‘g‘-risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar»(0410-0490) schyotlar mo‘ljallangan. Bu schyotlar ba-lansga nisbatan aktiv bo‘lib, ularning debet tomonida mavjud nomoddiy aktivlarning qoldig‘i, kirimi va kreditida xo‘jalikdan chiqishi aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda quyidagi schyot-larning debet va kredit oborotlari bo‘yicha mashinagrammalar tuziladi:
Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl)ning aktiv qismidagi I-Uzoq muddatli aktivlar» bo‘limida «Nomoddiy aktivlar» degan modda bo‘yicha (boshlang‘ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiy-mat (022-satr)) aks ettiriladi.
Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mo-hiyati bayon qilinishi lozim:
* nomoddiy aktivlar foydali xizmat muddatlari to‘g‘risidagi (ayrim guruhlari bo‘yicha);
* qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to‘g‘risidagi;
* amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullari to‘g‘risidagi.
Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan-kam sodir bo‘lganligi sababli, mulklarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq.
Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligining to‘g‘riligini tekshirish chog‘ida huquqlar va shunga o‘xshash fuqarolik-huquqiy shart-nomalar tuzilish natijasida sotib olinadi va patent to‘g‘risida, tovar belgi-lari, xizmat ko‘rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi.
Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin: * litsenzion shartnoma;
* «nou-xou»ni qabul qilish-topshirish shartnomasi; * ta’sis shartnomasi.
Nomoddiy aktivlarni korxonaning o‘zida yaratish quyidagilar doirasi-da amalga oshiriladi:
* asarni yaratish to‘g‘risidagi shartnoma;
* ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to‘g‘risi-da shartnoma;
* ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to‘g‘risida shartnoma. Ekspertiza o‘tkazish chog‘ida e’tibor qaratish zarur bo‘lgan ayrim
shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartno-maga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar;
foydalanish uchun beriladigan huquq muddati;
mukofatlash ko‘lami yoki uni aniqlash tartibi, to‘lash tartibi va mud-datlari.
Litsenzion shartnoma predmeti bo‘lib shunday nomoddiy aktivlar hisoblanadi-ki, ular tegishli organlarda maxsus ro‘yxatdan o‘tkaziladi (kashfiyot, foydali model, sanoat namunasi, tovar belgisi, xizmat ko‘r-satish belgisi). Litsenziyalovchi (barcha zarur hujjatlarni beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion shartnomaning tomonlari hisoblanadi. Litsenzion shartnomada obyektdan foydalanish usullari (sanoat mulki obyektidan foydalanishga doir muayyan huquqlar); foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; mukofatlash ko‘lami yoki uni aniqlash tartibi, to‘lash tartibi va muddatlari. Mukofatlash litsenziatning foydasidan ajratma ko‘ri-nishida yoki qat’i summa ko‘rinishda yoki ushbu usullarni birgalikda qo‘shib aniqlanishi mumkin. Shartnomada tomonlarning majburiyatlari ko‘rsatiladi. Litsenzion shartnoma patent idorasida ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim.
«Nou-xou»ni bir-birovga o‘tkazish shartnomasi bo‘yicha «nou-xou» (axborot)dan foydalanish uchun beriladigan huquq emas, balki uning o‘zi beriladi. Shartnomada «nou-xou»ni berish tartibi to‘g‘risidagi asosiy shart-lar, shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to‘lov tartibi, maxfiy-likni saqlash bo‘yicha tomonlarning majburiyatlari ko‘rsatiladi. Berilayot-gan «nou-xou»ni bayon qilish shartnomaning muhim shartlaridan hisob-lanadi. Shartnoma ro‘yxatdan o‘tkazilmaydi.
Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish shartnomasi-da ishlarning nomlari va ularning har bir bosqichi; ishni bajarish uchun asos (dastur, reja, texnik topshiriqlar va shunga o‘xshash); butun ishlarni bajarish muddati va har bir bosqichni bajarish muddati; ish qiymati va to‘-lov tartibi; ishni qabul qilish tartibi; ishlar natijalaridan foydalanish shart-lari; tomonlarning mas’uliyatlari ko‘rsatiladi.
Nomoddiy aktiv obyektini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartno-ma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalarni yuridik ekspertizadan o‘tka-zish uchun auditorlik firmasining yuristi jalb qilinishi mumkin.
Auditor shartnomalarni tekshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktiv-larni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (qabul qilish dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (№1-NMA shakli)ni to‘l-g‘azishni tekshiradi (majburiy rekvizitlarni to‘lg‘azishning to‘g‘riligi, foydali xizmat muddatining ko‘rsatilish, hisobga qabul qilish sanalari (foydalanishga topshirish, obyektni ro‘yxat qilish; dastlabki hujjatlarni hisob registrlarida aks ettirish).
Shartnomalar va dastlabki hujjatlarning yuridik rasmiylashtirilishi tek-shirilganidan so‘ng auditor nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini arif-metik tekshiruvdan o‘tkazadi (ularning baholanishini). “Buxgalteriya hiso-bi to‘g‘risida”gi qonunning 12-moddasi va «Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMSning 22-23 bandlariga muvofiq nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlarni baholash ularning tegishli shartnoma qiymati va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlarini qo‘shish tartibidan kelib chiqib aniqlanadi.
«Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMS 11 bandiga muvofiq nomod-diy aktivlarning boshlang‘ich qiymati - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to‘langan pul mablag‘lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy xarajatlar qiymati.
Haqiqiy xarajatlar tarkibiga jumladan, nomoddiy aktiv obyektining o‘zini sotib olish xarajatlari, sotib olishda berilgan tijorat krediti bo‘yicha to‘lanadigan foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to‘lanadigan komission to‘lovlar (xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar kiradi.
Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalterlik ma’lumotlar haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladigan inventari-zatsiya asosida tasdiqlanadi.

Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: ularning haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgal-terlik hisob ma’lumotlariga solishtirish yo‘li bilan ularning butligini ta’-minlash ustidan nazorat o‘rnatish.

Nomoddiy aktivlarning korxonada haqiqatan mavjudligi va ular usti-dan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlarni inventari-zatsiya qilish lozim. Bunda auditor №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o‘tkazish» nomli BHMS (O‘zR. Adliya vazirligida 1999-yil 2 noyabrda ro‘yxatga olingan №833) va “Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulk-lar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalterlik hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘risida”gi NIZOM O‘zR Adliya vazirligida – 2001-yil ro‘yxatga olingan №1054) talablariga rioya qilinganligini sinchiklab tek-shirishi zarur.
Xususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar ka-momadi buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqlaydi. Masalan: aniqlangan kamomadlarning balans summasi hisobdan o‘chirilganda;
a) Debet 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)
b) Kam chiqqan nomoddiy aktivlar obyekti bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan o‘chirilganda;
Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schyotlar» (0510-0590)
Kredit 9220- «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
v) kam chiqqan nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti.
Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiri-ladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad sum-masi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 4730 – «Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarz-lari» schyoti aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo‘lgan bozor kiymatiga
Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti – nomoddiy aktiv-larning qoldiq qiymatiga
Kredit 9310-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti – aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o‘rtasidagi farq summaga (olingan
daromad). Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan un-dirilishi lozim bo‘lgan summalarni aniqlashning asosliligini tekshirishi lo-zim. Chunki olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan NIZOMga muvofiq umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Agar baholash natijasida obyektning bozor bahosi (undiriladigan sum-ma) kam chiqqan obyektning qoldiq qiymatidan past bo‘lsa, ko‘rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
a) Debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarz-lari» schyoti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘l-gan bozor qiymatiga.
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti aybdor yoki mod-diy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o‘rtasidagi farq summaga (ko‘rilgan zarar summasiga)
Kredit 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti–kam chiqqan no-moddiy aktivlar obyektining qoldiq qiymatiga.
Ko‘rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda umu-miy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi.
Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki mod-diy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo‘lmagan hollarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan o‘chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) dastlabki qiymatiga
Debet 9220–«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)
b) Amortizatsiya summasini hisobdan o‘chirish
Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schyotlar» (0510-0590)
Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti v) ko‘rilgan zarar summasi
Debet 9430 –«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti Kredit 9220 –«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Ko‘rilgan zarar summasi ham(!) daromad (foyda) solig‘ini hisoblash-da umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi.
Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktiv-lar obyektlari shularga o‘xshash obyektlarning oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo‘yicha ularning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet0400-«Nomoddiyaktivlarnihisobgaoladiganschyotlar» (0410-0490)
Kredit 9320-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti Bu holda ham olingan daromad summasi umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ular nomoddiy aktivlar tarkibiga qo‘shilgan paytdan boshlab umumiy bel-gilangan tartibda hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish korxona rahbarining invent-tarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi buyrug‘i, «Nomoddiy aktivlarning inventar ro‘yxati nomli inventar ro‘yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlarning sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya vedomostining ma’lumotlariga asosan inventarizat-siya ro‘yxatlarini rasmiylashtirishning to‘g‘riligi, korxonaning ko‘rsatilgan nomoddiy aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlab-ki hujjatlar mavjudligi, sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy aktivlarni aks ettirishning to‘g‘riligi va o‘zaro mosligi tekshiriladi. Ko‘rib chiqishi usulini qo‘llash yo‘li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi: