Noorganik moddalar

Mol.%
0 
20 
40 
60 
80 
100
500
400
u
I
300
1
E 
200
270'
186'
^,109
100
ГЧ
C/2
60
80 
1 0 0
0
20
40
H 2S 0 4
Na
2
S
0 4
O g ‘irlik %
1 0 .1 -ra sm .
H
2
S 0
4
— N a
2
S 0
4
tizimidagi eru vchanlik dia gram m asi.
395

---

qar ab osh tuzi va sulfat kislotasi bilan turli n o r d o n t uz l ar hosil boNishi 
m u m k i n . M a s a l a n : 2 N a : S 0 4 • 9 H 2S 0 4, N a 2S 0 4 • 2 H 2S 0 4, N a 2S 0 4 - 
• H 2S 0 4 ( N a H S 0 4) va hokaz o. l O. l - r as md a g i d i a g r a m m a d a n k o ‘rinib 
t ur i bdi ki, a r a l a s h m a n i n g er u v ch an gl i gi t e m p e r a t u r a n i n g o ‘sishi b i ­
lan keskin osh ad i. N e y t r a l h o la t da g i N a 2S 0 4 oxirgi b o s q i c h d a hosil 
b o 6ladi.
Sulfat j ar a yoni maxsus me x an ik p ec h la r d a ol ib boriladi. Mexa nik 
p e c h ( 1 0 . 2 - r a s m ) m u f e l d a n (3) i b o r a t b o ‘lib, ki sl ota ga c h i d a m l i
g ‘ishtlardan yasalgan boMadi. Osh tuzi b u n k e r orqali (1) s hn e k k a (2) 
tushadi. Sulfat kislotasi q u v u r orqali (4) p e c h ga yuboriladi. T u z va 
kislotani aralashtirish u c h u n p e c hd a j oylashgan c h o ‘yan valga (5) t o ‘rtta 
t ar oq o ‘r natil adi. Val aylanishi natijasida r e ak s i on massa o ‘rt ad an
1
10.2-rasm.
M e x a n i k s u l f a t p c c h i.
396

---

c he kka ga siljiydi. P e c h issiq tutin gazi yorda mi bilan 500—550°C qadar 
qizdiriladi. M u f e l d a hosil b o ' l g a n natriy sulfati v o r o n k a (7) orqali 
t e g i r m o ng a (8) yuboriladi. T e g i r m o n tashqi t o m o n d a n sovitilib (9) 
turiladi va u n i n g ichidagi z o ‘ldirlar y o r d a m i d a maydal anadi .
R e aks iya n a t i j a s i d a hosil b o ‘lgan xlorli v o d o r o d gazi 3 7 5 —400°C 
t e m p e r a t u r a b i l a n q u v u r (10) orqali absor bsiya j a r a y o n i g a j o ‘natiladi.
10.2. X L O R VA V O D O R O D D A N HC1 ni 
S I N T E Z Q I L I S H
Oxirgi d a v r d a xlorli v o d o r o d n i n g osh tuzini el ekt roli z qilish d a v r i ­
dagi c h i q i n d i sifatida hosil b o ‘l gan v o d o r o d va x l o r d a n s i n te z qilish 
usuli s a n o a t d a k o ‘p t a r q a l g a n usul h i so b la n a d i . Bu usul b il an 100% 
lik HC1 ni s i n t e z qilish m u m k i n . B u n d a y g a z d a n t o z a t u z kislotasini 
olish m u m k i n . Bu usu l ni n g afzalliklaridan biri sulfat kislotaga ehtiyoj 
y o ‘qligidir.
X l or b i l a n v o d o r o d n i n g reaksiyasi quyi dagi t e n g l a m a b o ‘yi cha 
ketadi:
H 2 + C l 2 = 2HC1 + q
R ea k si ya q a y t a r b o ‘lgani sababli, m u v o z a n a t d o imiys i quyidagi 
k o ‘ri ni shga ega:
P 2
К -
ГНС1
PH2 " PCl2
M u v o z a n a t d o i m i yl i g i n i n g t e m p e r a t u r a o ‘zgarishi b il an q i y m a t i -
ni q uy i da gi t e n g l a m a b o ‘y ic ha a n i q l a s h m u m k i n :
\% K
=
0 , 5 3 3
Ig 7 - 2 , 4 2
HC1 ni ng p a r c h a l a n i s h j a r a y o n i t e m p e r a t u r a 1500°C d a n o s h-
g a n d a g i n a ketishi m u m k i n . A r a l a s h m a adi aba t ik s h a r o i t d a y o ng a n d a ,
a l an g a n i n g t e m p e r a t u r a s i 2500°C q a d a r k o ‘tariladi. HC1 hosil b o ‘lish 
reaksiyasi n u r s i z s h a r o i t d a seki n ketishi m u m k i n , a m m o y o r u g 1 n u r
i s ht ir oki da p o r t l as h b il an ket adi. N a t i j a d a bi r kv an t n u r yut ib zanjirli 
re aksi yaga a y l an a di :
C L + h 
= Cl + Cl
2 
у
C l +
н 2 
= HC1 + H
H + C l 2 = HC1 + Cl va h.k. 
397

---

S i n t e z r e a k s i ya s i ni k a t a l i z a t o r si fat ida 
n a m l i k , q a t t i q g ov a k m a t e r ia l l a r , pi st a k o ‘- 
mi r, kvars, t u p r o q t ezl ati shi m u m k i n . A y ­
n i q s a n a m l i k r e a k s i y a n i p o r t l a s h d a r a j a ­
s i ga c h a olib kelish m u m k i n .
Ishlab c hi qar i sh s ha r oi t i da reaksiya p o r t -
lashsiz, t i n c h s h a r o i t d a olib boriladi. U n i n g
u c h u n v o d o r o d 5— 10% o r t i q ch a berilib xlor 
o q i m i d a y o qi l ad i . Y o q i s h u c h u n m a x s u s
kvars n a y c h a s i d a n yasalgan g o r e l k a d a n foy­
d a l a n i l a d i . G o r e l k a k v a r s q u v u r l a r i d a n
y a s a l g a n p e c h o s t i d a o ‘r n a t i l g a n b o ‘ladi 
( 1 0 . 3 - r a s m ) . R a s m d a k o ‘rsati lgan p e c h ol- 
tita kvars n a y c h a s i d a n q u ri l g a n b o ‘lib h a r
biri d = 40 0 m m , bal andl igi 1020 m m . Q u ­
vur (2) orqali g az yoqi ladi. Kvars n a y c h a l a r
t a s h q a r i d a n t e m i r t o ‘ri b il an (5) q o p l a n g a n
b o ' l i b , t e m i r d a n ya s al ga n q o b i q q a (6) j o y ­
lashgan.
P e c h n i n g o s t i d a g or e l ka (7) o ‘r n at i l ga n . G o r e l k a xl or va v o d o ­
r od y u b or i s h u c h u n q u v u r c h a l a r (8, 9) j oy la s h t ir i l g a n . Hosil b o ‘lgan 
HC1 gazi p e c h n i n g yu q or i q i s m i d a n ol in a d i .