Noorganik moddalar

2-usul
b u — siqilgan havoni drossellash, y a ’ni i z o e n t a l p kengayti - 
rish usuli va 
3-u su l 
— bu siqilgan havoni i z oe nt rop kengaytirish usuli.
A m a l i y o t d a hozirgi k u n d a b u i kki nchi va u c h i n c h i usul, u n i n g
h a r xil v ar i a nt l a r i c h u q u r sovuql ik olish u c h u n k e n g q o ‘l l a n m o q d a .
N a z a r i y o t d a b a r c h a ga z la r ikki x il da n, y a ’ni i deal va real gaz la r -
d a n i b or a t d i r , d e b q a b u l qilingan.
Ideal gaz d e b , s h u n d a y xayol iy g a z ga ayti ladiki, u n i n g a t o m va 
m o l e k u l a l a r i o ‘z a r o t o r t is h va itarish k u c h l a r i g a h a m d a o ‘zi n i ng
xususi y h a j m i g a ega b o ‘l m a g a n g a z ga aytiladi.
Re a l g a z d e b , a k s i n c h a , a t o m va m o l e k u l a l a r i o r a s i d a m a ’l um 
b i r itarish va t o r t i s h k u c h i g a h a m d a o ‘zi ni n g xususi y h a j m i g a ega 
b o ‘lgan, t a b i a t d a h aq iq i y m a v j ud b o ‘l gan gaz ga aytiladi.
77

---

Ideal g a z l a r quyi dagi q o n u n l a r g a b o ‘ys u na d il ar :
1) 1662-yi lda Boyl va 1672-yilda M a r i o t t t o m o n i d a n b i r - b i r i d a n
b e x a b a r h o l d a k a s h f et ilgan q o n u n t e m p e r a t u r a d o i m i yl i g i d a, y a ’ni 
T = c o n s t boMganda, m a t e m a t i k j i h a t d a n q u yi da gi t e n g l a m a b il an 
i foda et il gan
Р , - у , = Р 2 - у 2 
(3.2)
2) 1787- yi lda k a s h f e t i l gan S ha r i q o n u n i , b o s i m d o i m i y , y a ’ni 
P = c o n s t boMganda, quyidagi t e n g l a m a b il an ifoda etilgan:
V = V ( ! + a - t ) p , cons| 
(3.3)
3) 1802- yi lda k a s h f etilgan G e y - L y u s s a k q o n u n i , h a j m d o i m i y ­
ligida, y a ’ni V = c o n s t boMganda, q u y i d a g i c h a ifoda qilingan:
P = P 0 (1 + a ■ t ) v _ conII 
(3.4)
Bu t e n g l a m a l a r d a : t, T — t e m p e r a t u r a , m o s r a vi sh da °C va 
К
o M c h a ml a r d a ,
Vv
P ]
lar ideal g a z n i n g b os hl angMc h h o l a t d a g i , Қ ,
P2
lar esa, ideal g a z n i n g i k ki nc h i h o l a t d a g i h a j m i va b o s i m i d i r , m o s
ra vishda / / m o l yoki m 3 va m m s i m o b u st un i yoki M P a oMcha ml ar da.
a —
g a z n i n g k e nga yis h koeffitsienti;
/3 — g a z n i n g elastiklik koef fi tsi enti ; ( q a v s d a n keyingi P va V 
i n d e k s l ar s h u p a r a m e t r l a r n i n g o ‘z g a r m a s e k a n li g i n i k o ‘r satadi) .
I de al g a z u c h u n
a = /3 = 
= 0 , 0 0 3 6 6 0 8 g a t e n g
(3. 5)
Y u q o r i d a g i ( 3 . 1 ) —(3. 4) t e n g l a m a l a r a s o s i d a B o y l - M a r i o t t q o n u -
n ini q u y i d a g i c h a i fodal ash m u m k i n : m a ’l u m m i q d o r d a g i va o ‘z ga r- 
m a s t e m p e r a t u r a d a g i g a z n i n g b o s i m i n i h a j m i g a k o ‘p a y t m a s i q iyma t i 
o ‘z g a r m a s d i r ; Shari q o n u n i q u y i d a g i c h a t a ’rif l ana di : g a z o ‘z g a r m a s
b o s i m d a b i r g ra d u s ga isitilsa, u n i n g h a j m i b os hl angMc h h a j m i n i n g
2
Ў
315
q i s m i g a kengayadi.
G e y - L y u s s a k q o n u n i esa q u y i d a g i c h a t a ’r iflanadi: g az o ‘z g a r m a s
h a j m d a b i r g ra d u s ga isitilsa, u n i n g b o s im i bo s hl an g Mc h b o s i m i n i n g
q i s m i g a ort adi .
Bu q o n u n l a r asosida ideal ga z ni ng h o l a t t e n g la ma s i ni turli vaqtda,
x u s us a n , K l a y p e r o n 1834- yi lda va D . I . M e n d e l e y e v 1874-yili k a s h f
etganlar. M e n d e l e y e v - K l a y p e r o n t engl amasi bir g r a m m - m o l e k u l a gaz 
u c h u n q uy i da g i ch a :
P • V = R • T
(3.6)
78

---

yoki 
n
g r a m m - m o l e k u l a ga z u c h u n esa:
P • V = n • R • T
(3.7)
i foda etiladi.
A m m o kritik t e m p e r a t u r a g a y a q i n past t e m p e r a t u r a va yu qo ri
b o s i m s h a r o i t l a r i d a y u q o r i d a b a y o n q i linga n ideal gaz q o n u n l a r i real 
g a z l a r h o l a t i n i a n i q l a s h d a k a t t a x a t ol ik la rg a olib keladi lar. C h u n k i
real g a z l a r o ‘z m ol e k u l a l a r i o r a s i d a t o rt i s h va itarish k u ch l a r i n i n g
borligi va m o l e k u l a l a r i n i n g xususiy h a j m i g a ega ekanligi j i h a t i d a n
ideal g a z l a r d a n farq qiladilar. S h u n i n g u c h u n , real ga z la rn i hol at ini
belgilovchi asosiy o ' l c h a m l a r — b o s im , h a j m va t em pe r at ur a s i ni a n i q ­
l a s hd a e n g q u l a y b o ‘lgan V a n - d e r Va al s t e n g l a m a s i n i q o ‘llash m a q -
s ad g a m uv o fi q di r :
bu yer da: